مثل‌های فارسی

امثال و اصطلاحات رایج در میان هر قوم و ملت از ارکان مهم زبان و ادب آن قوم و نموداری از ذوق و قریحه و صفات روحی و اخلاقی و افکار و تصورات و رسوم و عادات آن ملت است. در طی هزاران سال شکفته و نشر یافته و در هر کشور برحسب اختصاصات قومی و فرهنگی و آداب و سنن و مذهب و حتی وضع جغرافیائی و سیاسی آن کشور ویژگی‌های خاصی پیدا کرده است.

اغلب امثال در لباس استعاره یا کنایه و یا در قالب کلامی موزون و دلنشین بیان شده است و حاوی اندیشه‌های عمیق و سودمند و یا انتقادی شدید و طنزآمیز از رفتار و گفتار آدمیان و نابسامانی‌ها اخلاقی و وضع غلط جامعه می‌باشند. در روزگاران گذشته توسط مردمانی با ذوق و حساس و شوخ‌طبع و نکته‌سنج و علاقه‌مند به تربیت و هدایت خلق ساخته شده‌اند.

استفاده از مثل در گفتار و نوشتار، کلام گوینده یا نویسنده را آرایش می‌دهد.

شعرا و نویسندگان بزرگ نیز گاهی برای بیان مقصود و تفهیم بیشتر سخن خویش به امثال توسل جسته‌اند و عباراتی زیبا و دلنشین آورده و یا ابیات نغز و لطیفی به رشته علم کشیده‌اند.

در هر صورت امثال سایره یکی از شاخه‌های بسیار مهم و ارزنده ادبیات و سند معتبر و بی‌چون و چرای از ادب و فرهنگ روزگار گذشته سرزمین ما است.

گردآوری امثال فارسی نخستین بار در سال ۱۰۵۱ هـ.ق. توسط ادیبی به‌نام میرزا محمدحیله رودی (یا هیله‌رودی) صورت گرفته و کار او تحت‌عنوان جامع‌التمثیل انتشار یافته است.

چندی بعد از تألیف جامع‌التمثیل ادیب دیگری که برخی نام او را محمدصادق صادقی اصفهانی و برخی دیگر حاج میرزا علی‌اکبر خان قائم‌مقامی دانسته‌اند به تألیف دانش‌نامه بزرگی به‌نام شاهد دست زده و در فصل هشتادم کتاب خود بخشی را به امثال فارسی اختصاص داده و در آن پانصد و شصت مَثَل فارسی را ذکر کرده است. به هر حال پس از تألیف جامع‌التمثیل مدت سه قرن ظاهراً هیچ‌گونه تألیف مهم و مستقل دیگری در زمینه امثال فارسی صورت نگرفته این بی‌اعتنائی به امثال و حِکَم همچنان ادامه داشته تا آن که در سال ۱۳۳۹ هـ.ق. مجموعه کوچکی تحت عنوان هزار و یک سخن در امثال و نصایح و حِکَم فارسی تألیف امیرقلی امینی در برلن به چاپ رسیده.

اما نخستین فرهنگ جامع و بزرگ در زمینه امثال فارسی در سال ۱۳۱۰ شمسی تحت‌عنوان امثال و حِکَم توسط ادیب و دانشمند بزرگ معاصر علی‌اکبر دهخدا تألیف شده که باید آن را کاملترین و معتبرترین فرهنگ در زمینه امثال و حکم فارسی دانست.

تألیف دیگر در این موضوع 'دوازد هزار مثل فارسی و سی هزار معادل آنها' اثر دکتر ابراهیم شکورزاده بلوری است که جدا از تعداد امثال این فرهنگ معادل‌های فراوان هر مثل را نیز به همراه دارد.

- منظور از 'ر.ک' ، جمله 'رجوع کنید' است.

- منظور از 'ع' کلمه 'عامیانه' است.