فعالیت و اشتغال (۲)

اشتغال

در هر جامعه‌ عده‌اى از جمعيت فعال، شاغل هستند. مطابق تعريف، 'شاغل' (employed) کسى است که کار يا شغلى را دارا است و به اين کار و شغل به‌عنوان يک تخصص و حرفه آگاهى دارد. وضعيت داشتن و مشغول بودن جمعيت به شغل معينى را 'اشتغال' (employment) گويند. به‌عبارت ديگر، اشتغال به وضعيتى اطلاق مى‌شود که در آن به ازاء شرکت مستقيم و فعال در جريان توليد و انجام خدمات، پاداش يا مزدى به‌صورت نقدى يا جنسى پرداخت مى‌شود.

انواع اشتغال

اشتغال را از نظر شموليت آن نسبت به افراد، به دو نوع تقسيم مى‌کنند:

۱. اشتغال کامل

۲. اشتغال ناقص.

شرايطى از اشتغال جامعه را که در آن 'مشاغل جديد بيشتر از اشخاص بيکار باشد' ، يعنى کليهٔ افراد فعال جامعه بتوانند کار مناسبى را به آسانى پيدا کنند و 'در هر زمان نسبت زيادى از جمعيت مشغول کار باشند' ، 'اشتغال کامل' مى‌نامند. به تعريف ديگر، اشتغال کامل شرايطى است که در آن 'تعداد متقاضيان کار کمتر از موقعيت‌هاى شغلى خالى باشد' . در چنين شرايطي، جامعه با وضعيت اشتغال کامل مواجه است. در غير اين صورت، 'اشتغال ناقص' در جامعه حاکم خواهد بود.

اشتغال کامل و بيکارى مى‌توانند در عين حال و همزمان در جامعه وجود داشته باشند (ترابى و تقوي، ۱۳۶۲؛ واژهٔ ۳۳۳ و فرهنگ، ۱۳۵۸؛ ۳۳۷).

نرخ‌هاى اشتغال

- نرخ اشتغال عمومى:

شاخص‌ اشتغال عمومى کليهٔ جمعيت محاسبه مى‌شود اما با توجه به اينکه چه جمعيتى انجام مى‌گيرد، به شه شکل در مى‌آيد:

۱. نرخ اشتغال ناخالص:

براى کليهٔ جمعيت جامعه محاسبه مى‌‌شود:

GER. g = Pem/P ×100

۲. نرخ اشتغال خالص:

براى جمعيت واقع در سن کار و فعاليت (جمعيت فعال بالقوه) محاسبه مى‌شود:

GER. n = Pem/P(15-64)× 100

۳. نرخ اشتغال فعال:

براى جمعيت فعال بالفعل (شاغل + بيکار در جستجوى کار) منظور مى‌شود:

GER. a = Pem/Pa × 100

- بار معيشتى:

تعداد افرادى است که از نظر زندگى اقتصادى و مادى يک نفر شاغل وابسته و متکى هستند. بار معيشتى (subsistence load) از طريق تقسيم کل جمعيت به جمعيت شاغل به‌دست مى‌آيد:

SL = P/Pem

- بار تکفل خالص:

بار تکفل خالص يا 'نسبت بستگى خالص' نشان دهندهٔ بار حقيقى جمعيتى و اقتصادى است که از نظر تأمين زندگى افراد غيرشاغل بر دوش افراد شاغل جامعه قرار دارد. بار تکفل خالص از طريق تقسيم جمعيت غيرشاغل بر جمعيت شاغل به‌دست مى‌آيد:

DRatio. n = P - Pem/Pem

گروه‌هاى شغلى

دفتر بين‌المللى کار انواع مشاغل را از نظر دارندگان آنها به ده 'گروه شغلى' تقسيم مى‌کند:

۱. مديران و کادر ادارى عالى اجرائى

۲. کارمندان دفاتر

۳. فروشندگان و کارکنان مربوط به فروش

۴. کشاورزان، ماهيگيران، شکارچيان، جنگلبانان و دامپروران

۵. کارکنان امور استخراج و معدن

۶. کارکنان حمل و نقل و ارتباطات

۷. هنرمندان

۸. کارکنان فنى ـ حرفه‌اى و توليد

۹. کارکنان خدمات و ورزش و تفريح

۱۰. افرادى که نمى‌توانند در گروه‌هاى بالاتر قرار بگيرند.

موقعيت شغلى

از نظر موقعيت شغلى يا 'سمت در شغل' نيز مشاغل را در شش گروه طبقه‌بندى مى‌کنند:

۱. کارفرما

۲. کارکن مستقل

۳. مستخدم دولت

۴. مزد و حقوق‌بگير بخش خصوصي

۵. کارکن خانوادگى بدون مزد

۶. کارآموزان بدون مزد (امانى، ۱۳۷۷؛ ۲۸).