بخشى از جمعيت فعال (بالفعل) را بيکاران تشکيل مى‌دهند. 'بيکار' (unemployed) کسى است که سن او از حد معينى تجاوز کرده اما در زمان مشخصى هيچ شغلى درآمددارى ندارد و در عين حال آماده و مايل به داشتن کار است. حد اين زمان که ممکن است يک روز يا يک هفته يا يک ماه و يا بيشتر تعيين شود، به وضع کشور يا منطقهٔ مورد بررسى بستگى دارد (تهرانى، ۱۳۴۵؛ ۸۳).
ميسر نشدن کار در حالى‌که شخص توان و تقاضاى آن را داشته باشد، 'بيکارى' (unemployment) ناميده مى‌شود. بيکارى به‌عنوان يک مسئلهٔ دشوار اقتصادى و اجتماعى، در شرايطى مطرح مى‌شود که تعداد زيادى از افراد واقع در سن کار نتوانند براى مدت معينى شغلى به‌دست آوردند (فرهنگ، ۱۳۵۸؛ ۱۴۴۱).
گونهٔ ديگرى از بهره‌بردارى ناقص از نيروى کار انسانى 'کم‌کارى' (underemployment) است که در آن، مردم بهطور روزانه، هفتگى، ماهانه يا فصلى، کمتر از حدى که تمايل دارند و مى‌توانند، کار مى‌کنند (تودارو ۲، ۱۳۶۴؛ ۷۴). در اين شرايط ممکن است به نظر برسد که افراد ظاهراً فعال هستند اما در مفهوم اقتصادى، بهره‌ورى کمترى دارند. کم‌کارى، همچنين شامل کسانى است که بهطور تمام وقت کار مى‌کنند اما بهره‌ورى توليد آنها به اندازه پائين است که کاهش ساعات کار آنها اثر بسيار ناچيزى در کل توليد دارد (تودارو ۱، ۱۳۶۴؛ ۳۴۵ و ۸۹).
جدول نرخ‌هاى فعاليت، اشتغال و بيکارى کشور در سال ۱۳۷۵
شاخص
- منطقه - جنس
شهر
روستا
غيرساکن
کل کشور
مرد
زن
مرد
زن
مرد
زن
نرخ اشتغال
۵۳/۶
۷/۱
۵۸/۹
۹/۲
۷۴/۵
۱۱/۵
۳۲/۱
نرخ بيکارى
۴/۹
۴/۰
۵/۶
۱/۵
۵/۰
۲/۱
۳/۲
نرخ فعاليت عمومى
۵۸/۵
۸/۱
۶۴/۵
۱۰/۷
۷۹/۵
۱۳/۶
۳۵/۳
ميزان جمعيت غيرفعال
۳۶/۱
۸۸/۵
۲۹/۴
۸۳/۷
۱۳/۶
۷۹/۲
۶۰/۷
نامعلوم
۵/۴
۳/۴
۶/۱
۵/۶
۶/۹
۷/۲
۴/۰
جمع
۱۰۰
۱۰۰
۱۰۰
۱۰۰
۱۰۰
۱۰۰
۱۰۰
منبع: سرشمارى عمومى سال ۱۳۷۵
انواع بيکارى
- بيکارى آشکار:
وضعيتى است که در آن افراد قادر و مايل به‌کار نتوانند شغلى مناسب و درآمددار به‌دست آورند (تودارو ۱، ۱۳۶۴؛ ۹۰). بيکارى آشکار يا ارادى (داوطلبانه و اختياري) است و يا غيرارادى (غيراختيارى و غيرداوطلبانه). در شرايط 'بيکارى ارادي' افراد از پذيرفتن شغلى که براى آنان شايستگى ندارد امتناع مى‌کنند و در عين حال مى‌توانند به شيوهٔ ديگرى زندگى خود را بگذرانند، اما در وضعيت 'بيکارى غيرارادي' جستجوگران کار تمايل دارند کارى انجام دهند اما شغلى براى آنان وجود ندارد. بيکارى آشکار يکى از مهم‌ترين انواع بيکارى در شهرهاى جهان سوم است که در روستاهاى اين کشورها نيز ديده مى‌شود (تودارو ۱، ۱۳۶۴؛ ۵۲).
بيکارى آشکار را مى‌توان به 'بيکارى دايم' و 'بيکارى فصلي' از يک سو 'بيکارى اجباري' و 'بيکارى اصطکاکي' از سوى ديگر نيز تقسيم کرد (پورحکمت، ۱۳۶۶؛ ۲۳۳).
- بيکارى پنهان:
وضعى است که در آن، افراد به ظاهر در اشتغال کامل هستند اما در واقع غيرمولد هستند و يا، به‌عبارت ديگر، نيروى کار نسبت به نياز توليد اضافه است و اگر تعدادى از افراد از کار بر کنار شوند، نقصانى در ميزان توليد به‌وجود نمى‌آيد. بيکارى پنهان در محيط‌هاى روستائى، شهرى، صنعتى و خانواده ديده مى‌شود.
به نظر 'نرکسى' (Nurkse)، 'بيکارى پنهان روستائى' عبارت است از وضعى که در آن حتى اگر تکنولوژى کشاورزى وضع کنونى خود را نگهدارد، مى‌توان عده‌اى از کشاورزان را از کار زمينى دور کرد بى‌آنکه سطح توليد پائين آيد (بهنام، ۱۳۴۸؛ ۵۷).
'بيکارى پنهان شهرى' به‌صورت کسانى که در خيابان‌ها خرده‌فروشى مى‌کنند يا به کارهاى حقير ديگر مى‌پردازند، قابل مشاهده است. گونهٔ ديگرى از بيکارى پنهان در امور خانگى يا 'خانه‌دارى' ديده مى‌شود. اين امر در مورد زنان به‌دليل آداب و رسوم اجتماعى خاص، صادق است. نوع ديگر از بيکارى پنهان در ميان 'کارگران' قابل مشاهده است. علت اين امر ممکن است عدم ظرفيت کارخانه، بيمارى، نداشتن آموزش و گرسنگى کارگران و يا استفاده از ابزار نامناسب باشد.
بيکارى در کشورهاى مختلف جهان، اعم از پيشرفته و عقب‌مانده، ديده مى‌شود اما نوع پنهان آن اغلب در کشورهاى اخير قابل مشاهده است. بهطور متوسط ۴۰ درصد از نيروى کار کنونى کشورهاى در حال توسعه بيکار يا دچار اشتغال ناقص هستند (گزيدهٔ ۵۰، ۱۳۶۵؛ ۱۴)، در حالى‌که در کشورهاى عضو سازمان توسعه و همکارى‌هاى اقتصادى اروپا ۱۰ درصد کل نيروى کار بيکار است. اين رقم در آمريکا به حدود ۱۱ درصد بالغ مى‌شود.
انواع بيکار
بيکارانى که تاکنون هيچ‌گونه شغلى نداشته‌اند و براى نخستين بار است که وارد بازار کار مى‌شوند (بيکاران جديد) و بيکارانى که قبلاً شاغل بوده‌اند و در روزشمارى يا آمارگيرى به‌عللى موقتاً بيکار شده‌اند (بيکاران قبلى).
عمده‌ترين افرادى که گروه بيکاران را تشکيل مى‌دهند، عبارت است از:
- افرادى که تازه به سن کار رسيده‌اند و هنوز شغلى ندارند.
- افرادى که شغل ثابتى ندارند و هر بار که کار پيشين تمام مى‌شود، به جرگهٔ بيکاران مى‌پيوندند.
- افرادى که به‌علت تعطيل شدن کار پيشين براى مدت نامعلومى بيکار شده‌اند و براى دورهٔ بيکارى خود يا حقوقى دريافت نمى‌کنند.
- افرادى که بر اثر تغييرات نظام توليد براى مدتى بيکار مى‌شوند.
کارکنان خانوادگى بدون مزد و کسانى که به‌علت تغيير شغل و آمادگى براى شغل جديد و يا سر و سامان دادن به‌کار خود بيکار هستند و افرادى که در مرخصى بدون استفاده از حقوق به سر مى‌برند، جزو بيکاران محسوب نمى‌شوند.
انواع کم‌کارى
- کم‌کارى آشکار:
وضعى است که در آن، طول ساعات کار کمتر از ساعات عادى است و افراد بهطور غيرارادى نيمه وقت هستند يعنى کمتر از آنچه که مى‌توانند کار انجام مى‌دهند.
- کم‌کارى پنهان:
شرايطى است که در آن، کارهاى واگذار شده به اشخاص امکان نمى‌دهد از استعدادها و تخصص آنان بهطور کامل استفاده شود: مثلاً افراد در مؤسسات و اداره‌هائى شاغل هستند که از قدرت توليدى و خدماتى پائين‌ترى برخودار هستند. در اين شرايط به نظر مى‌رسد که مردم بهطور تمام وقت مشغول هستند اما در حقيقت بازده کار آنها کمتر است.
