فعاليت (activity) يا بهطور دقيقتر، فعاليت اقتصادي، بهکارها و اشتغالاتى گفته مىشود که به توليد کالاها و خدمات سودمند و مؤثر در حيات اقتصادى جامعه مربوط هستند.
تعريف جمعيت فعال
جمعيت فعال (active)، بنا به تعريف کنفرانس بينالمللى آمارشناسان، مرکب از افرادى است متشکل از زنان و مردان که نيروى آمادهاى را براى توليد کالاها و خدمات تشکيل مىدهند. بنا به تعريف، جمعيت فعال افرادى را در برمىگيرد که از لحاظ اقتصادى داراى فعاليت سودمند هستند و به توليد ثروت و خدمات اقتصادى مىپردازند. اين تعريف، در عين حال کارمندان، ارتشيان، کارکنان خانوادگى بدون مزد، اشخاصى که براى مزد و يا سود کار مىکنند؛ و همچنين بيکاران در جستجوى کار، بيماران و اشخاصى که براى مزد يا سود کار مىکنند؛ و همچنين بيکاران در جستجوى کار، بيماران و اشخاصى را که در مرخصى به سر مىبرند در برمىگيرد و در مقابل، شامل کودکان، زنان خانهدار، دانشآموزان و دانشجويان، بازنشتگان، سپاهيان وظيفه، اجارهبگيران، بهرهکشان، زندانيان و کسانى که معاش آنها يکسره بهعهدهٔ ديگران است، نمىشود.
- انواع جمعيت فعال:
جمعيت فعال را به دو صورت مورد مطالعه قرار مىدهند:
۱. جمعيت فعال بالقّوه: افرادى از جمعيت کشور است که در سن قانونى کار، يعنى ميان ۱۵ و ۶۴ سال (يا در ايران جمعيت ۱۰ سال و بالاتر) قرار دارند. اين جمعيت بهصورت بالقوه مىتوانند فعال باشند.
۲. جمعيت فعال بالفعل: جمعيتى است که يا بهعنوان فرد شاغل در زمان مورد بحث فعاليت دارد و يا به مثابهٔ فرد بيکار در جستجو کار، براى يافتن کار فعاليت مىکند. بنابراين جمعيت شاغل بهعلاوهٔ جمعيت بيکار در جستجوى کار را جمعيت فعال بالفعل گويند.
جمعيت غيرفعال
افرادى که در سن فعاليت قرار ندارند و يا با تعريف جمعيت فعال بالفعل منطبق نيستند، 'جمعيت غيرفعال' (nonactive) ناميده مىشود. جمعيت غيرفعال را نبايد با جمعيت بيکار (unemployed) اشتباه کرد زيرا جمعيت بيکار کسى است که در سن کار قرار دارد و با داشتن توان، دنبال کار مىگردد ولى پيدا نمىکند در حالىکه جمعيت غيرفعال بنا بهدلايل مختلف در جستجوى کار و فعاليت نيست.
- انواع جمعيت غيرفعال:
جمعيت غيرفعال به سه دسته تقسيم مىشود:
۱. وابستگان: افرادى هستند که براى ادامهٔ حيات خود، به کوشش صاحبان درآمد يا نانآور احتياج دارند. در اين مورد مىتوان از زنان خانهدار و کودکان و دانشآموزان و دانشجويان نام برد.
۲. افراد متکى به خود: کسانى هستند که مىتوانند وسايل لازم را براى امرار معاش خود فراهم کنند. در بين اين افراد، مىتوان از سهامداران، بازنشستگان و صاحبان مستغلات نام برد.
۳. سرباران: به کسانى اطلاق مىشود که استعداد و امکان کار کردن ندارند و براى زندگى خود از کمکهاى عمومى برخوردار هستند. اعانهبگيران و بيکارهها (رمالان، دعانويسان، فالگيران، معرکهگيران و افرادى مانند آنها) جزو سربازان محسوب مىشوند (اماني، ۱۳۵۴؛ ۳۳ و ۳۶ و امينزاده، ۱۳۴۹؛ ۶۵).
سن فعاليت و دورهٔ زندگى فعال
براساس شاخصهاى جمعيتشناسى 'سن فعاليت' از ۱۵ سالگى شروع و به ۶۴ سالگى ختم مىشود. اين فاصله را سن فعاليت، يا به بيان دقيقتر، سن فعاليت اقتصادى مىنامند. سن فعاليت در کشورهاى جهان سوم معمولاً از ۱۰ سالگى و حتى زودتر شروع مىشود.
'دورهٔ زندگى فعال' به متوسط سالهائى از حيات يک نسل گفته مىشود که طى آن، افراد بهطور بالقوه داراى فعاليت هستند. پيدا است که طول متوسط زندگى فعال به سالهاى آغاز و پايان آن بستگى دارد. دورهٔ زندگى فعال بر دو نوع است:
- 'دورهٔ زندگى فعال خام' : تعداد متوسط سالهاى زندگى فعال يک نسل بدون محاسبهٔ مرگ آنان.
- 'دورهٔ زندگى فعال خاص' : تعداد متوسط سالهاى فعال يک نسل با در نظر گرفتن مرگ آنان.
نرخهاى فعاليت
پيش از ذکر برخى از شاخصهاى آمارى در رابطه با نرخهاى فعاليت، تذکر دو نکته ضرورى است: نخست اينکه هر يک از فرمولها را مىتوان برحسب جمعيت فعال بالقوه و جمعيت فعال بالفعل محاسبه کرد که هر کدام در جاى خاصى کاربرد دارد؛ دوم اينکه هر يک از فرمولها را مىتوان بهطور عام براى کل جمعيت يا گروه سني، جنسى و اجتماعى ويژه محاسبه کرد. در صورت اول شاخصهاى عمومى بهدست مىآيد و در صورت دوم شاخصهاى ويژه.
- نرخ فعاليت عمومى جمعيت:
نسبت جمعيت فعال به جمعيت ده سال و بالاتر که معمولاً براى صد نفر از آنها محاسبه مىشود:
GAR = Pa/P(10+) ×100
اين فرمول را مىتوان به گروههاى سني، جنسى و اجتماعى خاص نيز محاسبه کرد که در آن صورت 'نرخ فعاليت ويژه' بهدست مىآيد.
- نسبت فعاليت:
نسبت جمعيت فعال هر گروه سنى به مجموعهٔ جمعيت فعال است که بهصورت درصد محاسبه مىشود:
ARatio = Pa(x~x+5)/Pa
-
بار جمعيتى يا بار اقتصادى:
بار اقتصادى (econmic load) يا بار جمعيتى (population load) نشان دهندهٔ تعداد جمعيتى است که از نظر اقتصادى به يک نفر از جمعيت فعال وابسته و متکى هستند. اين نسبت از تقسيم جمعيت کل بر جمعيت فعال بهدست مىآيد:
PL/EL = P/Pa
- بار تکفل ناخالص:
بار تکفل ناخالص يا 'نسبت ناخالص' (dependency ratio) نشان دهندهٔ مقدار تکلفى است که يک فرد فعال از نظر تأمين زندگى و هزينهٔ افراد غيرفعال بر دوش دارد و آن عبارت است از نسبت افراد غيرفعال به افراد فعال:
DRatio. g = Pno/Pa
بار اقتصادى يا جمعيتى، خود جمعيت فعال را نيز در برمىگيرد در صورتىکه بار تکفل ناخالص تنها جمعيت وابسته را شامل مىشود. گذشته از اين، بيکاران در جستجوى کار هم در ميان جمعيت فعال قرار دارند و به همين جهت ناخالص ناميده مىشود.
- ضريب تکفل:
اگر بار تکفل ناخالص براى ۱۰۰ نفر از جمعيت محاسبه شود، ضريب تکفل (dependecy rate) بهدست مىآيد. ضريب تکفل را 'نرخ سرباري' نيز مىگويند:
DR = Pna/Pa ×100
بخشهاى فعاليت اقتصادى
افراد جمعيت فعال برحسب نوع فعاليت اقتصادى که در جامعه انجام مىدهند، در يکى از بخشهاى عمدهٔ فعاليت اقتصادى قرار مىگيرند. کولين کلارک (Colin Clark) فعاليتهاى اقتصادى را به سه گروه عمده تقسيم مىکند: گروه اول شامل فعاليتهاى کشاورزي، جنگلبانى و ماهيگيري؛ گروه دوم دربرگيرندهٔ رشتههاى استخراج معادن، صنعت، ساختمان و آب و برق و گاز؛ و گروه سوم متضمن بازرگاني، بانکداري، بيمه، حمل و نقل و ارتباطات و فعاليت در دستگاههاى خصوصى و دولتى است. بهطور خلاصه، بخش اول را 'بخش کشاورزي' ، بخش دوم را 'بخش صنعت' و بخش سوم را 'بخش خدمات' مىنامند.
شيوهٔ توزيع جمعيت در ميان بخشهاى کشاورزي، صنعت، خدمات از فعاليتهاى اقتصادى نشان دهندهٔ پيشرفت يا عقبماندگى جامعه و مرحلهٔ تکامل اقتصادى و اجتماعى آن است. در کشورهاى صنعتى پيشرفته اکثريت جمعيت فعال در بخشهاى صنعت و خدمات مشغول هستند و در عين آن تنها ۵ - ۲ درصد اين جمعيت به کشاورزى مىپردازند، سهم قابل توجهى در توليد ناخالص ملى برعهده مىگيرند اما در کشورهاى توسعه يابنده اکثريت مردم (حتى تا ۸۰ درصد آنها) در بخش کشاورزى مشغول هستند و در عين حال سهم ناچيزى از توليد ملى را برعهده دارند.
رشتههاى فعاليت
رشتههاى فعاليت اقتصادى عمده که در سرشمارىها براى طبقهبندى شاغلان بهکار مىرود و ارتباط تفصيل و اجمال با بخشهاى فعاليت اقتصادى دارند، عبارت است از: