فرو گفتن داستان به طریق ایجاز

بیا ساقی آن راحت‌انگیز روح		بده تا صبوحی کنم در صبوح
صبوحی که بر آب کوثر کنم		حلالست اگر تا به محشر کنم
جهان در بدو نیک پروردنست		بسی نیک و بدهاش در گردنست
شب و روز از این پرده نیلگون		بسی بازی چابک آرد برون
گر آید ز من بازیی دلپذیر		هم از بازی چرخ گردنده گیر
ز نیرنگ این پرده دیر سال		خیالی شدم چون نبازم خیال
برآنم که این پرده خالی کنم		درین پرده جادو خیالی کنم
خیالی برانگیزم از پیکری		که نارد چنان هیچ بازیگری
نخست آنچنان کردم آغاز او		که سوز آورد نغمه ساز او
چنان گفتم از هر چه دیدم شگفت		که دل راه باور شدش برگرفت
حسابی که بود از خرد دوردست		سخن را نکردم بر او پای بست
پراکنده از هر دری دانه‌ای		برآراستم چون صنم خانه‌ای
بنا به اساسی نهادم نخست		که دیوار ان خانه باشد درست
به تقدیم و تأخیر بر من مگیر		که نبود گزارنده را زان گزیر
در ارتنگ این نقش چینی پرند		قلم نیست برمانی نقشبند
چو می‌کردم این داستان را بسیچ		سخن راست رو بود و ره پیچ پیچ
اثرهای آن شاه آفاق گرد		ندیدم نگاریده در یک نورد
سخنها که چون گنج آگنده بود		به هر نسختی در پراکنده بود
ز هر نسخه برداشتم مایه‌ها		برو بستم از نظم پیرایه‌ها
زیادت ز تاریخهای نوی		یهودی و نصرانی و پهلوی
گزیدم ز هر نامه‌ای نغز او		ز هر پوست پرداختم مغز او
زبان در زبان گنج پرداختم		از آن جمله سر جمله‌ای ساختم
ز هر یک زبان هر که آگه بود		زبانش ز بیغاره کوته بود
در آن پرده کز راستی یافتم		سخن را سر زلف بر تافتم
وگر راست خواهی سخنهای راست		نشاید در آرایش نظم خواست
گر آرایش نظم از او کم کنم		به کم مایه بیتش فراهم کنم
همه کرده‌ی شاه گیتی خرام		درین یک ورق کاغذ آرم تمام
سکندر که شاه جهان گرد بود		به کار سفر توشه پرورد بود
جهان را همه چارحد گشت و دید		که بی چار حد ملک نتوان خرید
به هر تختگاهی که بنهاد پی		نگهداشت آیین شاهان کی
به جز رسم زردشت آتش پرست		نداد آن دگر رسمها را ز دست
نخستین کس او شد که زیور نهاد		بروم اندرون سکه بر زر نهاد
به فرمان او زرگر چیره دست		طلی‌های زر بر سر نقره بست
خرد نامه‌ها را ز لفظ دری		به یونان زبان کرد کسوت گری
همان نوبت پاس در صبح و شام		ز نوبتگه او برآورد نام
به آیینه شد خلق را رهنمون		ز تاریکی آورد جوهر برون
ز دود از جهان شورش زنگ را		ز دارا ستد تاج و اورنگ را
ز سودای هندو ز صفرای روس		فروشست عالم چو بیت العروس
شد آیینه‌ی چینیان رای او		سر تخت کیخسروی جای او
چو عمرش ورق راند بر بیست سال		به شاهنشهی بر دهل زد دوال
دویم ره که بر بیست افزود هفت		به پیغمبری رخت بر بست و رفت
از آن روز کوشد به پیغمبری		نبشتند تاریخ اسکندری
چو بر دین حق دانش‌آموز گشت		چو دولت بر آفاق پیروز گشت
بسی حجت انگیخت بر دین پاک		عمارت بسی کرد بر روی خاک
به هر گردشی گرد پرگار دهر		بنا کرد چندین گرانمایه شهر
ز هندوستان تا به اقصای روم		برانگیخت شهری به هر مرز و بوم
هم او داد زیور سمرقند را		سمرقند نی کان چنان چند را
بنا کرد شهری چو شهر هری		کز آنان کند شهر کردن کری
در و بند اول که در بند یافت		به شرط خرد زان خردمند یافت
ز بلغار بگذر که از کار اوست		به ناگاه اصلش بن غار اوست
همان سد یاجوج ازو شد بلند		که بست آنچنان کوه تا کوه بند
جز این نیز بسیار بنیاد کرد		کزین بیش نتوان از او یاد کرد
چو عزم آمد آن پیکر پاک را		که بخشش کند پیکر خاک را
صلیبی خطی در جهان برکشید		از آن پیش کاید صلیبی پدید
بدان چارگوشه خط اطلسی		برانگیخت اندازه‌ی هندسی
یکی نوبتی چارحد بر فراخت		که بر نه فلک پنج نوبت نواخت
به قطب شمالی یکی میخ اوی		به عرض جنوبی دگر بیخ اوی
طنابی ازین سوی مشرق کشید		طنابی دگر زو به مغرب رسید
بدین طول و عرض اندرین کارگاه		که را بود دیگر چنان بارگاه
چو عزم جهان گشتن آغاز کرد		به رشته زدن رشتها ساز کرد
ز فرسنگ و از میل و از مرحله		به دستی زمین را نکردی یله
مساحت گران داشت اندازه گیر		بران شغل بگماشته صد دبیر
رسن بسته اندازه پیدا شده		مقادیر منزل هویدا شده
ز خشکی به هر جا که زد بارگاه		ز منزل به منزل بپیمود راه
وگر راه بر روی دریاش بود		طریق مساحت مهیاش بود
دو کشتی بهم باز پیوسته داشت		میان دو کشتی رسن بسته داشت
یکی را به لنگرگه خویش ماند		یکی را به قدر رسن پیش راند
دگر باره این بسته را پای داد		شتابنده را در سکون جای داد
گه آن را گه این را رسن تاختی		خطر بین کزین سان رسن باختی
بدین گونه مساح منزل شناس		ز ساحل به ساحل گرفتی قیاس
جهان را که از غم به راحت کشید		بدین هندسه در مساحت کشید
زمین را که چندست و ره تا کجاست		ترازوی تدبیر او کرد راست
همان ربع مسکون ازو شد پدید		بدان مسکن از ما که داند رسید
به هر مرز و هر بوم کو راند رخش		از آبادی آن بوم را داد بخش
همه چاره ای کرد در کوه و دشت		چو مرگ آمد از مرگ بیچاره گشت
ز تاریخ آن خسرو تاجدار		به کار آمد اینست که آمد به کار
جز این هر چه در خارش آرد قلم		سبک سنگیی باشد از بیش و کم
چو نظم گزارش بود راه گیر		غلط کرد ره بود ناگزیر
مرا کار با نغز گفتاریست		همه کار من خود غلط کاریست
بلی هر چه ناباورش یافتم		ز تمکین او روی بر تافتم
گزارش چنان کردمش در ضمیر		که خوانندگان را بود دلپذیر
بسی در شگفتی نمودن طواف		عنان سخن را کشد در گزاف
وگر بی‌شگفتی گزاری سخن		ندارد نوی نامه‌های کهن
سخن را به اندازه‌ای دار پاس		که باور توان کردنش در قیاس
سخن گر چو گوهر برآرد فروغ		چو ناباور افتد نماید دروغ
دروغی که ماننده باشد به راست		به از راستی کز درستی جداست
نظامی سبکباش یاران شدند		تو ماندی و غم غمگساران شدند
سکندر شه هفت کشور نماند		نماند کسی چون سکندر نماند
مخور می به تنها بر این طرف جوی		حریفان پیشینه را باز جوی
گر آیند حاضر میت نوش باد		وگر نی حسابت فراموش باد