مساجد، تکیه‌ها و حسینیه‌های قدیمی (۱۶)

مسجد سين، اصفهان

اين مسجد در ۲۴ کيلومترى شمال اصفهان واقع شده و از آثار دورهٔ سلاجقه است. به موجب يک کتيبهٔ خط کوفى موجود، مسجد را «ابوغالب يحيي» در سال ۵۲۹ هجرى قمرى بنا کرده است. منارهٔ مسجد «سين» در سال ۵۲۶ هجرى قمرى به وسيلهٔ «ابواسماعيل محمد» بنا شده است.

مسجد شفيعيه، اصفهان

اين بنا در محلهٔ «باب‌الدشت» در دشت اصفهان واقع شده است. کتيبهٔ آن نام «شاه‌عباس دوم» و بانيِ ساختمان «محمد شفيع اصفهاني» و سال ساخت آن ۱۰۶۷ هجرى قمرى، را در بر دارد.

مسجد شورين همدان، روستاى شورين، همدان

مسجد تاريخى شورين در روستاى شورين در ۵ کيلومترى شرق همدان واقع شده است. اين مسجد فاقد هر گونه مناره، کتيبه و تزئينات خاص است.

ساختمان مسجد شورين با توجه به سبک معمارى آن با بناهاى اواسط دوران قاجاريه قابل مقايسه است.

عمده‌ترين مصالح به کار رفته در کليهٔ سطوح ساختمان مسجد شورين همدان اعم از پايه، ديوارها، قوس و سقف‌ها تماماً از آجر است. اين مسجد از خردادماه سال ۱۳۷۵ شمسى تحت حفاظت سازمان ميراث فرهنگى قرار گرفته و تحت شمارهٔ ۱۸۶۸ به ثبت تاريخى رسيده است.

مسجد شيخ عليخان، اصفهان

مسجد شيخ عليخان زنگنه صدراعظم شاه سليمان صفوى، در محلهٔ «تلواسکان» اصفهان واقع شده است و داخل آن با پشت‌بغل‌هاى آجرى و کتيبه‌هاى خط ثلث تزئين شده و از نظر استحکام و نقشه، مسجدى جالب توجه است. تاريخ ساختمان اين مسجد، سال ۱۰۹۰ هجرى قمرى است.

مسجد شيخ عليخان زنگنهٔ تويسركان، تويسركان

اين بنا در نزديکى ميدان مرکزى شهر تويسرکان واقع شده است و به مدرسهٔ عباس معروف است. بنا متشکل است از حياطى هشت ضلعى و ۳۶ حجره که محل زندگى طلاب علوم دينى است.

مسجد اين مجموعه در قسمت شرقى حياط قرار گرفته است و بنا به گفتهٔ مردم، متعلق به زمان شاه عباس صفوى است. نظرهايى نيز وجود دارد که تاريخ اين بنا را به دورهٔ شيخ على خان زنگنه وزير شاه تهماسب صفوى مربوط مى‌‌دانند.

عمليات تعمير و بازسازى که در گذشته روى اين بنا صورت گرفته بود به علت ناهماهنگى مصالح به کار رفته، ‌ باعث تغيير اصالت آن شد ولى با کمک سازمان ميراث فرهنگى استان همدان، تعميرات اساسى روى آن انجام شده است.

مسجد شيخ لطف‌اللّه، اصفهان

اين مسجد بى‌نظير شاهکار ديگرى از هنر معمارى و کاشى‌کارى قرن يازدهم هجرى قمرى است که به فرمان شاه‌عباس اول در مدت ۱۸ سال ساخته شده است. ساخت سردر معرق آن در سال ۱۰۱۱ هجرى قمرى اتمام يافته، و ساختمان و تزئينات آن در سال ۱۰۲۸ هجرى قمرى، به اتمام رسيده است.

کتيبهٔ سردرِ آن به خط ثلث عليرضا عباسى و به تاريخ سال ۱۰۱۲ هجرى قمرى است. معمار و بنّاى مسجد «استاد محمدرضا اصفهاني» است که نام او در داخل محراب زيباى مسجد در لوحهٔ کوچکى ذکر شده است.

مسجد شيخ لطف‌اللّه از ابينهٔ تاريخى و مذهبى بسيار مشهورى است که تزئينات کاشى‌کارى داخلى آن، از ازاره‌ها به بالا، همه از کاشى‌هاى معرق پوشيده شده است و داخل و خارج گنبدِ بى‌مانندِ آن نيز از زيباترين گنبدهاى مساجد اصفهان به شمار مى‌رود، ‌ که از کاشى‌هاى معرق نفيس پوشيده شده است.

باستان‌شناسان خارجى در مورد عظمت معمارى اين مسجد گفته‌اند : «به سختى مى‌توان اين بنا را محصول دست بشر دانست.»

شيخ لطف‌اللّه از علماى بزرگ شيعه و از مردم «ميس» از قراءِ «جبل‌عامل» در لبنان امروزى بود که به دعوت شاه‌عباس اول در اصفهان اقامت گزيد. اين مسجد به منظور تجليل از مقام او و براى تدريس و نمازگزارى وى احداث و اختصاص يافت و به همين دليل نيز به مسجد شيخ لطف‌اللّه مشهور شد. شيخ لطف‌اللّه ۶ سال قبل از درگذشت شاه‌عباس اول فوت کرد.

مسجد شيخ‌بابا، مراغه

يکى ديگر از مساجد تاريخى مراغه، مسجدى موسوم به شيخ بابا است که آن نيز در سال‌هاى اخير بازسازى شده است. ولى از بناى اصلى و اوليهٔ مسجد آثارى به جاى مانده که در جريان نوسازى مورد استفاده قرار گرفت و هر کدام از آنها ويژگى به خصوصى از نظر معمارى و قدمت تاريخى دارند.

اين مسجد در قسمت شمالى خيابان خواجه نصير واقع شده است.

مسجد شيخ‌سعدون، بوشهر

مسجد شيخ سعدون که به مسجد شاه و مسجد کوفى نيز معروف است از مساجد قديمى شهرستان بوشهر است که شخصى به نام شيخ سعد از اهالى عربستان آن را احداث کرد و مسجد نيز به نام وى نامگذارى شد. در حال حاضر مراسم بزرگ تعزيه در آن انجام مى‌شود.

مسجد صحراباغى، بندر‌عباس

اين مسجد مخصوص اهل سنت بندرعباس است که در سال ۱۳۱۰ هجرى قمرى توسط حاج غفار صحراباغى احداث شده است. بناى اين مسجد در محلهٔ اِوَزى‌هاى بندرعباس واقع شده است.

مسجد صرم، روستاى صرم، قم

اين بنا در روستاى صرم در ۲۶ کيلومترى جنوب شرقى قم و ۹ کيلومترى جنوب غربى جاده قم - کاشان واقع شده و از آثار دورهٔ صفوى است. اين مسجد داراى شبستانى گنبددار به ابعاد تقريبى ۱۲×۹ متر است که پوشش بيرونى گنبد نيمه بيضى و آجرى مى‌باشد. در جانب ورودى مسجد، لوحى سنگى نصب کرده‌اند که بر آن، عبارتى به شعر و خط ثلث برجسته حجارى شده است. براساس محتواى اشعار، اين بنا در طى سال‌هاى ۱۰۶۱ و ۱۰۶۲ هـ.ق توسط حاجى صوفى نامى بنا گرديده است.

مسجد صفى، رشت

اين مسجد از بناهاى مذهبى زيباى شهر رشت است که در دورهٔ صفويه ساخته شده است. وجه تسميهٔ اين مسجد به محمّد ميرزا معروف به صفى ميرزا، پسر بزرگ شاه‌عباس مربوط است که به فرمان پدر خود در محلى نزديک به اين مسجد کشته شد. اين محل، که قتل‌گاه شاهزادگان جوان و بى‌گناه بود، به دستور شاه‌عباس، شهيديه نام‌گذارى شد و محل بست و پناه‌گاه مجرمان به شمار مى‌رفت. مسجد صفى، گچبرى‌ها و کاشى‌کارى‌هاى زيبايى دارد و به دليل قدمت تاريخى، از اهميت فرهنگى، هنرى و جهانگردى بسيارى برخوردار است.

مسجد ظهيريه، تبريز

اين مسجد در جانب غربى صحن بقعهٔ سيد حمزهٔ تبريز قرار گرفته است. بنايى است مستطيل شکل بدون ستون که دورتادور آن ازاره مرمرى خوش رنگى به بلندى ۱۰۵ سانتى‌متر دارد که در قسمت بالاى آنها سورهٔالاسراء يا بنى‌اسرائيل با خط ثلث بسيار زيبا به طور برجسته نقر شده است. قسمت‌هايى از سنگ ازاره از بين رفته و به جايش از ازاره مرمرى ساده ديگرى استفاده شده است.

طاق‌هاى مسجد همه مزين به نقش ترنج، ختايى اسليمى و آيات قرآنى است. در دو گوشهٔ بالاى طاق مرمرين محراب، در يک ترنجى که قاب مربع شکل دارد آيهٔ ۱۱۵ سورهٔ بقره، وسط اين دو گوشه، قسمت آخر آيهٔ ۱۲۵ از همين سوره و در جانب غربى طاق آيهٔ ۱۴۴ و در جانب شرقى‌ آن، دو آيهٔ ۱۴۸ و ۱۴۹ سورهٔ‌ بقره به خط ثلث به طور برجسته کنده شده است. در ديگر طاق‌هاى مسجد نيز آيه‌‌هاى قرآن نقر گرديده است.

تزئينات و نوشته‌هاى سقف مسجد در گذشته همه تذهيب شده بوده‌اند. اما در تعميرى که در سال‌هاى ۱۳۳۴ و ۱۳۳۳ هجرى شمسى با نهايت بى‌ذوقى انجام گرفته، از رنگ‌هاى نامتناسب ديگرى استفاده شده است. حتى کتيبهٔ بالاى سردر آن را که حاوى تاريخ بناى مسجد و تعمير بقعهٔ سيد حمزه بود، برداشته و به جاى آن کتيبه کاشى ساده‌اى کار گذاشته‌اند و آيهٔ ۱۸ سورهٔ توبه را با خط ثلث سفيد در زمينهٔ آبى رنگ بر روى آن نوشته‌اند.

اين مسجد را سابقاً قزللو مسجد مى‌گفتند. بانى مسجد و ملحقات آن، از قبيل دارالشفا و شبستان و مدرسه، ظهيرالدين ميرزا محمد ابراهيم پسر صدرالدين محمد، وزير آذربايجان بوده است که بقعه و مدرسهٔ سيد حمزه را تعمير کرد و مسجد مورد بحث و متعلقات و منضمات آن را به سال ۱۰۸۷ هجرى قمرى احداث کرد. و موقوفات زيادى براى حفاظت و نگهدارى و ادارهٔ امور مربوط به آن معين کرد.

مسجد عتيق، تربت‌جام

اين بنا در جنوب غربى گنبدخانه قرار دارد و مسجد جامعى به سبک شبستانى گنبددار شامل پنج رواق است که رواق‌هاى محورى آن، عريض تر از رواق‌هاى کنارى است. در مرکز بنا، گنبدى بر روى چهار تويزه زده شده بوده که بعداً ويران گرديده است. ابعاد کل بنا ۲۵/۵۰×۱۹ متر است.

گچ‌برى‌ها، نقش‌اندازى آجرى روى بدنهٔ گچى و نوع کاشى بنا، از نقطه‌نظر سبک، متعلق به قرن هشتم هجرى است و از نظر مطالعهٔ تطبيقى، مشابه آن را مى‌توان در بسطام (۶۹۲ هـ.ش)، سلطانيه (۶۸۴ هـ.ش) و اشترجان (۶۸۷ هـ.ش) يافت. بانى اين بنا را رضى‌الدين احمد متولى جامى نوشته‌اند و تاريخ ساخت آن را ۷۲۰ هـ.ق دانسته‌اند.

- ايوان:

ايوان با ارتفاعى در حدود ۳۰ متر در برابر گنبد قرار دارد و با قوس هشت‌قسمتى و سقف نيم‌گنبدى کاربندى شده است و در طرفين ايوان، مسجد کرمانى و مسجد گنبد سفيد قرار گرفته‌اند که از داخل ايوان، دو درگاه به آن‌ها راه دارد. دو گلدستهٔ کوتاه شش‌ضلعى در بالاى ايوان جاى گرفته که ساخت آن‌ها را به شخصى به نام «شيخ اسماعيل‌خان مستوفى‌الممالک» که مستوفى کل کابل و قندهار در زمان نادرشاه بوده است، نسبت مى‌دهند.

در تزئين ايوان، از کاشى‌کارى و گچ‌برى استفاده شده است. در اين ايوان، دو نوع کاشى‌‌کارى متعلق به دو دورهٔ مختلف به کار رفته است : نخست، کاشى‌هاى فيروزه‌اى شش‌گوش منقوش که با نقوش گل و برگ و ستارهٔ ۶ پر به رنگ‌هاى سياه، ‌ لاجوردى و فيروزه‌اى بر زمينهٔ سفيد تزئين شده‌اند، و کاشى‌هاى فيروزه‌اى‌رنگ تيرهٔ کوچک مثلثى شکل منقوشى که با نقوش اسليمى و به رنگ سياه منقوش شده‌اند، دو چهار گوشه کاشى‌هاى شش گوش بزرگ را پر کرده‌اند. نوع دوم، کاشى‌کارى معرق دورهٔ‌ صفوى (۱۰۲۲ هـ.ق) است که تمامى نماى ايوان، ‌ از اسپر و پيشانى آن گرفته تا زير قوس را با نقوش هندسى، ‌ حيوانى، گياهى و کتيبه‌‌هاى ثلث با رنگ‌هاى سفيد، سياه، ‌آبى، فيروزه‌اى، لاجوردى، سبز روشن، قهوه‌اى روشن، و قهوه‌اى سير و زرد مى‌پوشانده‌اند. علاوه بر کاشى‌کارى، از گچ‌برى‌هايى نيز در چند جاى ايوان استفاده شده است که همه متعلق به يک دوره نيستند. بانى اين بنا، «شمس‌الدين مطهر بن شهاب‌الدين اسماعيل بن قطب‌الدين محمد بن شمس‌الدين مطهر بن احمد بن جامي» بوده است که قبل از اتمام آن، درگذشته است و کار او توسط پسرش «غياث‌الدين بن مطهر» به اتمام رسيده است؛ هرچند به نظر مى‌رسد نقشهٔ اوليهٔ بنا هيچ‌گاه کامل نشده است. دربارهٔ تاريخ بنا مى‌توان گفت که بناى ايوان در ۷۲۰ هـ.ق پايان گرفته است، و در زمان معزالدين تغييراتى در آن به وجود آمده و کاشى‌کارى معرق فعلى بنا در سال ۱۰۲۲ هـ.ق، در دورهٔ شاه‌عباس صفوى، صورت پذيرفته است.

مسجد على نوش‌آباد، اصفهان

اين مسجد که با کمى فاصله از مسجد جامع قرار گرفته است، يکى از قديمى‌ترين بناهاى نوش‌آباد به شمار مى‌رود. مسجد داراى يک شبستان است. در زير سقف مسجد، بقاياى محراب گچ‌برى شده با نقش و نگارهاى برجسته و خط کوفى زيبا وجود دارد که با توجه به نوع و ويژگى آن، احتمالاً‌ به دوران مغول مربوط است.

ديگر مساجد مهم استان اصفهان عبارت‌اند از:

ـ در شهرستان کاشان : مسجد وزير، مسجد تبريزى‌ها، مسجد درب بلان، مسجد جامع ابيانه، مسجد آقا بزرگ، مسجد حاجتگاه ابيانه، مسجد ميانده قهرود قمصر، مسجد وزير، مسجد جامع کاشان، مسجد جامع ميدان کهنه، مسجد باباولى، مسجد آيت‌اللّه رضوي.

ـ در شهرستان اصفهان : مسجد على و منارهٔ آن، مسجد جامع سبزه ميدان، مسجد جامع کاج، مسجد شعيا و منارهٔ آن، مسجد سيد، مسجد ورزنه، مسجد رکن‌الملک، مسجد هفتشويه، مسجد حاجى محمد جعفر آباده‌اي.

ـ در شهرستان اردستان : مسجد دشت راميان، مسجد امام حسن و منارهٔ آن، مسجد سفيد.

ـ در شهرستان نطنز : مسجد کوچهٔ مير.

ـ در شهرستان گلپايگان : مسجد سرآور.

ـ در شهرستان خوانسار : مسجد جامع خوانسار.

ـ در شهرستان نائين : مسجد جامع نائين، مسجد بابا عبداللّه.

ـ در شهرستان برخوار و ميمه : مسجد جامع ميمه.

مسجد عليقلى آقا، اصفهان

اين مسجد که در محلهٔ «بيدآباد» اصفهان واقع شده به وسيلهٔ «عليقلى‌آقا» از خواجگان حرم شاه سلطان حسين در سال ۱۱۲۲ هجرى قمرى بنا شده است. سردرِ مسجد و داخل صحن کوچک آن تزئينات کاشى‌کارى دارد. در مجاورت اين مسجد چهارسوى «عليقلى‌آقا» نيز از آثار مهم برجاى ماندهٔ‌ آن دوره است.

مسجد عمادالدوله، كرمانشاه

اين مسجد از آثار دورهٔ قاجاريه است. ساختمان اوليه مسجد عماد‌الدوله در سال ۱۲۸۵ هـ.ق توسط امامقلى ميرزا عمادالدوله (والى غرب و سرحددار عراقين) احداث شده است.

مسجد عمادالدوله به صورت چهار ايوانى بنا شده و مشتمل بر سردر، صحن، ‌ ايوان، شبستان ستوندار و حجره‌‌هاى متعدد است. بر کاشى‌کارى ايوان مسجد، کتيبه‌اى مشتمل بر قصيده‌اى در ذکر نام پادشاه وقت - ناصرالدين‌شاه - نام بانى و تاريخ ۱۲۸۵ هـ.ق نوشته شده است. بر روى ايوان شرقى صحن مسجد، اتاقکى چوبين ساخته‌اند. ورودى اصلى مسجد از طريق ايوان شرقى است که با در چوبى بزرگى به راستهٔ‌ زرگرها مرتبط مى‌شود. براساس روايت‌هاى موجود، در چوبى مزبور از حرم حضرت على (ع) به اين مسجد منتقل شده و بدين جهت به «بقايى شاه نجف» مشهور شده و ظاهراً از آثار دورهٔ صفويه است. اين در دورهٔ اخير به طرز نامناسبى رنگ شده است.