سازها

مردم نقاط گوناگون جهان از سازهائی استفاده می‌کنند که از نظر ساخت و رنگ صوتی با یکدیگر تفاوت بسیار دارند. ساز را می‌توان به‌عنوان هر مکانیسمی - جز صدای انسان - که صداهای موسیقائی ایجاد می‌کند، تعریف کرد. موسیقیدانان غربی به‌طور معمول سازها را در شش گونهٔ بزرگ گروه‌بندی می‌کنند: زهی (مانند گیتار و ویولون)، بادی چوبی (مانند فلوت و کلارینت)، بادی برنجی (مانند ترومپت و ترومبون)، کوبه‌ای (مانند طبل بزرگ و سنج)، شستی‌دار (مانند ارگ و پیانو) و الکترونیک (مانند سینتی سایزر) ^(۱).

(۱) . گروه‌بندی علمی سازها که مبتنی بر چگونگی ایجاد صدا در آنها است، پنج گروه را شامل می‌شود: سازهای کورد و فون (Chordophones) که در آنها یک سیم کشیده مولد صدا است - گروه 'زهی' در گروه‌بندی ما؛ سازهای اِروفون (Aerophones) که مولد صدای آنها ستونی از هوا است - گروه‌های 'بادی چوبی' و 'بادی برنجی' ؛ سازهای ایدیوفون (Idiophones) که مادهٔ سازندهٔ ساز مولد صدا است، که نمونهٔ آن سنج، گونگ و ناقوس است - رده‌ای از سازهای 'کوبه‌ای' ؛ سازهای ممبرافون (Membraphones) که در آنها پوسته‌ای کشیده یا نوعی غشا مولد صدا است، مانند انواع طبل‌های متداول - رده‌ای از سازهای 'کوبه‌ای' ؛ سازهای الکتروفون (Electrophones) که صدای آنها به روش‌های الکتریکی یا الکترونیکی پدید می‌آید - گروه 'الکترونیک' در گروه‌بندی ما.

هر نوع ساز اغلب در اندازه‌ها و با وسعت‌های صوتی گوناگون ساخته می‌شود. برای نمونه، خانواده‌ٔ ساکسوفون شامل ساکسوفون‌های سوپرانو، آلتو، باریتون و باس است. رنگ صوتی یک ساز ممکن است بسته به محدودهٔ صوتی (Register) (بخشی از وسعت صوتی ساز) که در اجراء به‌کار گرفته می‌شود، متفاوت باشد. کلارینت که در محدودهٔ صداهای بم دارای صدائی تیره و غنی است، در محدودهٔ صداهای زیر صدائی درخشان و نافذ دارد.

گرچه نوازندگان سعی در همخوانی با صدای زیبا و انعطاف‌پذیر آوازخوانان دارند، اما وسعت صوتی اغلب سازها بیش از وسعت صدای انسان است. وسعت صدای آوازخوانی تعلیم دیده حدود ۲ اُکتاو است، اما قلمرو صوتی بسیاری از سازها ۳ یا ۴ اُکتاو و برخی نیز ۶ یا ۷ اُکتاو است. سرعت اجرائی سازها نیز اغلب بیش از صدای انسان است. آهنگساز هنگام آفرینش موسیقی برای سازی معین باید وسعت صوتی، ویژگی‌های دینامیکی و نیز سرعت اجرائی آن ساز را در نظر داشته باشد.

سازها برای سرگرم کردن، همراهی رقص، آواز، آئین‌های مذهبی و نمایش به‌کار گرفته می‌شوند، اما کاربردهای دیگری نیر دارند. برخی فرهنگ‌ها، ساز را دارای نیروئی جادوئی می‌پندارند. در این فرهنگ‌ها برای مصون ماندن از آسیب و بلا زنگوله‌هائی بر بدن آویخته می‌شود و سازهای تکانِشی (rattles) - سازهائی که با تکان دادن به صدا در می‌آیند - از ابزار جادوگرائی هستند که به مداوای بیماران می‌پردازند. در برخی از مناطق آفریقا، طبل‌ها چنان مقدس شمرده می‌شوند که آئین‌های مذهبی بدون آنها برپا نمی‌شود و گاه هنگام ساخت آنها نیز مراسمی ویژه و قربانی‌هائی انجام می‌گیرد.

ساز برای برقراری ارتباط نیز به‌کار گرفته شده است. پیام‌هائی تفصیلی با ضربه‌های طبل فرستاده شده‌اند، شکارچیان برای علامت دادن در بوق‌های شکار دیده‌اند و شیپورچی‌ها از فراز برج‌ها با دمیدن در سازهای بادی برنجی فرا رسیدن زمانی خاص را اعلام داشته‌اند. ترومپت برای ابلاغ علایم نظامی و نیز برای تقویت حس سلحشوری سربازان در نبرد به‌کار گرفته شده است. انواع ترومپت و طبل، از دیرباز برای اعلام ورود پادشاهان و ملکه‌ها به‌کار گرفته می‌شده‌اند.

سازها نماد منزلت اجتماعی بوده‌اند. در اواخر سدهٔ نوزدهم و اوایل سدهٔ بیستم، پیانو جز ثابت اثاثهٔ هر خانه‌ای بود که ساکنانش آرزوی تعلق به طبقهٔ متوسط را داشتند. از بانوان 'شایسته' و جوان انتظار می‌رفت که به‌عنوان یکی از 'فضائل' لازم به آموختن پیانو بپردازند. چنین باورهائی با دستیابی زنان به آزادی‌های اجتماعی بیشتر (حدود جنگ جهانی اول) و نیز جایگزینی پیانو یا رادیو و فونوگراف به‌عنوان وسایل جدید سرگرمی در خانه، از رواج افتاد. حتی اکنونی نیز دستگاه‌های صوتی موجود در خانهٔ هر فرد، کم‌ و بیش نشانگر جایگاه اجتماعی او است. گرچه دستگاه استریو یک ساز موسیقی نیست، اما می‌توان پیانوی متداول در اتاق پذیرائی خانه‌ها در دههٔ ۱۹۰۰ را با 'دستگاه‌های سرگرمی خانگی' پیچیدهٔ امروز از این نظر در خور قیاس دانست.

محبوبیت سازها بسته به ذوق و سلیقهٔ موسیقائی و نیز مقتضیات زمان است. امروز فقط گروهی از سازهای شناخته‌شده کاربرد دارند. از سوی دیگر، توجه و علاقه به موسیقی ادوار پیشین سبب احیاء سازهائی شده است که مدت‌ها به‌دست فراموشی سپرده شده بودند؛ سازهائی مانند کلاوسَن (هارپسیکورد)، نیای پیانوی امروزی، و رکورد در که سازی از خانوادهٔ فلوت است. امروزه نمونه‌هائی تازه از سازهای قدیمی ساخته و به‌کار گرفته می‌شوند. در واقع، موسیقیدانان امروزی انعطاف‌پذیرتر هستند و قلمرو سازهای مورد پسند و انتخاب آنها نیز گسترده‌تر است. آهنگسازان راک، سازهائی غیرغربی مانند سیتار هندی (که گونه‌ای ساز زهی - زخمه‌ای است) را به‌کار گرفته‌اند. اجراء‌کنندگان جاز به استفاده از سازهائی کلاسیک مانند فلوت رو آورده‌اند و از سوی دیگر، آهنگسازان کلاسیک سازهائی ملازم جاز، مانند ویبرافون، را به‌کار می‌گیرند.

اثر موسیقی ممکن است برای ساز سولو (تکنواز)، دسته‌های کوچک همنواز و یا برای ارکسترهائی با بیش از ۱۰۰ نوازنده و آوازخوان ساخته شود، اما دستهٔ نوازندگان، تعدادشان هر چه باشد، ممکن است دربردارندهٔ سازهائی از یک خانواده (مانند زهی‌ها) و یا سازهائی از گونه‌های مختلف باشد. ارکسترهای سنفونیک امروزی شامل سازهای زهی، بادی چوبی، بادی برنجی و کوبه‌ای است. (طراح نمونهٔ جای‌گیری نوازندگان در یک ارکستر بزرگ در شکل زیر نشان داده شده است). سازهای شستی‌دار نیز به‌هنگام لزوم به‌عنوان یکی از سازهای ارکستر امروزی به‌کار گرفته شده‌اند. دسته‌های همنواز موسیقی بیشتر از سازهای بادی برنحی، بادی چوبی و کوبه‌ای تشکیل می‌شود.

بادی‌های چوبی	بادی‌های برنجی	زهی‌ها	کوبه‌ای‌ها
۳ فلوت، ۱ پیکولو	۴ تیرومپت	۱۸ ویولون اول	۴ تیمپانی (یک نوازنده)
۳ اُبلوا، ۱ کُرانگله	۶ هورن	۱۶ ویولون دوم	طبل بزرگ، طبل کوچک
۳ کلارینت، ۱ کلاربنت باس	۴ ترومبون	۱۲ ویولا	سنج، مثلث، ژایلوفون
۳ باسون، ۱ کُنترباسون	۱ توبا	۱۰ ویولونسل	چلِستا، گلوکنشپیل و ...
		۸ کُنترباس	(۲۱ تا ۴ نوازنده)
۱ پیانو
۲ هارپ