فرش‌های قفقاز

سابقه تولید فرش و طراحی آن به طور اعم، ‌به هزاره اول قبل از میلاد می‌رسد، البته این نکته یک فرضیه و یک نظریه قیاسی قریب به یقین است، چون نمی‌توان بدون پشتوانه غنی به چنین هنری قوی و سترگ دست یافت، آنچه مسلم است اینکه هنرهای دستی بنا به ضرورت اجتماعی و احتیاجات آدمی به‌وجود آمده‌اند، بنابراین تهیه زیرانداز ساده با پیچیدن شاخه‌های نرم درختان برای نرم‌کردن محل استراحت در زمان‌های بسیار دور آغاز می‌شود. در دوره‌های بعدی از نی برای ساختن حصیر و بوریا استفاده می‌کنند و پس از آشنائی با محصولات کشاورزی و دامپروری،‌ از پنبه و پشم حیوانات زیر اندازهای دیگری چون نمد و گلیم و سپس قالی گره‌دار تولید می‌شود.

می‌توان چنین فرض کرد که انسان پس از تهیه نمد، با قرار دادن پشم‌های رنگی کنار هم به چگونگی نقش‌پردازی روی زیرانداز پی برده است، کاملاً روشن است که ایجاد نقش روی نمد از سابقه آشنائی چند هزار ساله او، که از سوی اجدادش آغاز گردیده بود و در دوره جدید با تحولاتی که در اندیشه او صورت گرفته او را در انجام چنین کاری توانمند نموده است. هدف از کاربرد نقش آن را به‌کار می‌گرفته است تا تصویر حیوان مورد احترام در فضای منزل یا چادر محل سکونت نمایان باشد و به تاسی از فرهنگ دیرین قومی از نیروی جادوئی و قدرت نقش حیوان از نظر روانی نیز بهر‌ه‌مند باشد. یکی از کهن‌ترین نمونه قالی گره‌دار و منقوش موجود در جهان امروزه قالیچه ۲۴۰۰ ساله پازریک ایرانی است که با نقش‌های چشمگیر و زیبائی از تصاویر گل‌ها و جانوران خیالی و واقعی و همچنین تصاویر ساده انسان با لباس‌های مرسوم در زمان هخامنشیان بافته شده است، ‌این فرش قدیمی در سال ۱۹۴۹ میلادی توسط دکتر رودنکوی روسی کشف گردیده و در موزه آرمیتاژ شهر سنت پطرزبورگ روسیه نگهداری می‌شود.

نقشه‌های ابنیه و آثار باستانی

معماری یکی از قدیمی‌ترین عناصر فرهنگی و هنری در زندگی اجتماعی انسان است که پس از ساخت ابزار کار به وقوع می‌رسد. ساختن مسکن و پناهگاه مهم‌ترین دغدغه انسان برای حفظ سلامت جسمانی در مقابل پدیده‌های طبیعی چون سیل، ‌باد و طوفان و رطوبت بوده است،‌ این درک انسانی از دوره نخستین حیات اصل شده و تداوم یافته است. نتیجه سیر تکاملی آن ساخت گونه‌های مختلف بناهائی است که طی آن انسان آرایه‌هائی از جنس آجرهای لعابدار شکل می‌دهد و در دوره‌های بعدی با به‌کارگیری هنر کاشیکاری منقوش به زیباسازی فضای معماری می‌پردازد نمای ساختمان‌های تاریخی کشور نظیر شوش و تخت جمشید حکایت از اوج تکامل نقش‌پردازی و تزئین بناهای معماری نزد ایرانیان باستان دارد.

در دوره اسلامی، فرهنگ و هنر ایران به تاسی از فرهنگ مذهبی جدید تلفیق و ترکیب تازه‌ای می‌یابد، اشکال هنری با حفظ هویت کهن خود با تعبیرات اسلامی و با معانی ویژه مذهبی در ساخت و سازهای معماری اسلامی و سایر آثار هنری، ‌در نهایت زیبائی و شکوه دلپذیر به کار می‌روند معمار ایرانی با ذوق سرشار خود از نقاشی مدد می‌جوید و با تلفیق این عناصر آثاری را در قالب کاشیکاری‌های منقوش و گچبری‌های برجسته مزین به نقش و رنگ خلق می‌نماید که حاصل تلاش وی از منابعی به شمار می‌رود که طرح و نقشه فرش دستباف متأثر از آن می‌نماید، و به عبارت دیگر نگاره‌هائی چون گل‌های ختائی و شاه عباسی و نیلوفر و خطوط اسلیمی و . . . در کنار نقش‌های دیگر مثل کاشی و دیوار و سقف سایر عناصر به عنوان نقش شکیل، ‌و رجعتی دوباره بر صفحه فرش می‌یابد و همانند یک نقش و طرح مستقل و کامل با فرم و سبکی جدید جای خود را در فرش باز می‌کند و با عنوان نقوش ابنیه‌ای و آثار باستانی شهرت می‌‌یابد.

ـ مشخصات نقشه‌های ابنیه‌ای:

در این دسته از نقشه‌ها، ‌طراحان این نقشه را به دو صورت نشان می‌دهند، ‌اول اینکه ممکن است طرحی از بنای تاریخی کهن و یا معاصر در وسط ترنج طراحی کنند و یا در متن فرش از آن استفاده می‌کنند، در متن فرش گاهی در یک سر (معمولاً) قسمت پائین فرش ترسیم می‌گردد و پیرامون آن را عناصر مرتبط با آن از قبیل درختان میوه، درختان کاج و سرو و یا نمادهائی از آجر و دیوار و . . . به نقش‌بندی می‌شود. دوم اینکه تمام متن فرش را به ترسیم بنا و ساختمان و یا بخشی از یک بنای معروف و یا نمائی از فضای داخلی و گاهی نیز نمائی از فضای درونی بنا را به نقش می‌گیرند مثل بخش داخلی گنبد مسجد شیخ لطف اله در اصفهان، به‌طور کلی می‌توان گفت که هنر معماری چه به صورت جزئی یکی از مهم‌ترین منابع الهام برای طراحان نقشه‌های ابنیه‌ای به شمار می‌روند. این دسته از نقشه‌ها معمولاً در اصفهان، ‌کاشان، قم، ‌تبریز، همدان، ‌کرمان و مشهد بیشتر از مراکز دیگر بافته می‌شوند.

ـ مشخصات نقشه آثار باستانی یا زیر خاکی:

آثار باستانی از قبیل کوزه، گلاب پاش، ‌گلدان، ‌کاسه و بشقاب سفالین و . . . که در آنها نشانه‌های کهنگی و قدیمی مثل نگاره‌های گل و گیاه پیچک و گل و گیاه نیلوفر و . . . با رنگ‌آمیزی خاصی که در عهد کهن مرسوم بوده و در روی این قبیل ظروف به چشم می‌خورد، عناصر تزئینی مهم و شاخص در طراحی و نقاشی گروه نقشه‌های آثار باستانی و زیر خاکی به شمار می‌روند. اینگونه نقشه‌ها را گاهی به صورت پراکنده در متن به قرینه و یا متقارن کار می‌کنند و گاهی تنها نقش یک ظرف را مثلاً گلدان یا کوزه در مرکز ترنج و یا قسمت پائین به صورت نقش بزرگ طراحی می‌کنند و از نگاره‌های گل و گیاه برای پر کردن فضاهای خالی استفاده می‌کنند، رنگ‌آمیزی در این نقشه‌ها به‌طور معمول تحت تأثیر رنگ‌های موجود در نگارینه‌های سفالی است، استفاده از رنگ‌های مات از ویژگی‌ها و مشخصات آنها به شمار می‌رود.

در برخی فرش‌ها نیز ممکن است از نقشه باستانی فقط در حاشیه اصلی استفاده شود که در این صورت به آن حاشیه آثار باستانی گفته می‌شود، ردیفی از گلدان و یا کوزه و تصویر بشقاب و سفالینه‌های دوره‌های تاریخی در گوشه‌های حاشیه از کارهای تزئینی به شمار می‌رود که در برخی فرش‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد شهرهای سبزوار و نیشابور و قم و تبریز و همدان و کاشان نسبت به سایر مراکز این قبیل نقشه‌ها را بیشتر تولید می‌کنند. این طرح‌ها با عناوینی چون مسجد شیخ لطف‌اله، مسجد کبود، مقبره شیخ صفی، ‌سردر امامزاده محروق، گنبد قابوس، مسجد امام (مسجدشاه)، تخت جمشید، طاق بستان، طاق کسری (ایوان مدائن)، آرامگاه بوعلی‌سینا، . . . معروفند.

نقشه یا الگو

در قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم بافندگان مرد و زن سلطان آباد برای به وجود آوردن نقش قالی‌ها معمولاً الگوئی را به کار می‌برند که «واگیره» نامیده می‌شد، ‌این الگو که کار یک متخصص بود و می‌توانست با آزادی زیاد مورد تفسیر و تعبیر قرار گیرد، قسمتی از نقوش فرش را به صورت رنگی نشان می‌داد. در سال ۱۳۳۲ هـ.ق شخصی به نام جورج استیونس (George Stevens) نقشه نقطه‌گذاری شده فرش را که نقشه نامیده می‌شود وارد این منطقه کرد (ادواردز،‌۱۹۶۰ ، ص ۱۴۰)

در ابتدا نقش به وسیله مداد به صورت ساده روی یک قطعه بزرگ کاغذ طراحی می‌شود. سپس این نقش به کمک کاغذ پوستی روی کاغذ شطرنجی که روی مقوا و یا پارچه چسبانده شده است منتقل می‌گردد. هر مربع کوچک بیانگر یک گره است. ممکن است که خانه‌های شطرنجی کم و بیش به هم فشرده باشند، به این ترتیب هر نوع فرش، کاغذ شطرنجی مخصوص به خود را دارد. وانگهی میزان فشردگی مربعاً نیز غالباً در حاشیه نقشه یادداشت می‌شود. رنگ‌های گوناگون به وسیله یک انبر کوچک روی کاغذ گذاشته می‌شوند.

نقشه یا حاوی تمام نقش است یا نصف و یا یک چهارم آن و یا بالاخره قسمت کوچکی از فرش را که باید بافته شود نشان می‌دهد. به این ترتیب برای بافتن نیمه‌ای از زمینه‌هائی که به طور منظم جای گرفته‌اند، کافی است که نقشه‌ای داشته باشند که فقط قسمت کوچکی از نقش را نشان دهد. در عوض، بافتن یک جانماز (سجاده)، که معمولاً دارای یک محور تقارن طولی است، نقشه‌ای را لازم دارد که بزرگ باشد و نصف تمام نقش قالیچه را نشان دهد. در چنین موردی غالباً برای متن فرش یک نقشه، و برای حاشیه آن نقشه جداگانه تهیه می‌شود.

اکثر نقشه‌ها به وسیله متخصصینی کشیده می‌شوند که در بازار اراک دارای مغازه و کارگاه هستند و برای فراهم‌کنندگان مواد اولیه فرش و تعداد زیادی از شرکت‌های تولید فرش نقشه تهیه می‌کنند. با وجود این بعضی از این شرکت‌ها برای خود دارای کارگاه نقشه‌کشی هستند که نمونه آن شرکت فرش ایران است.

نقش قالی

هر تخته فرش معمولاً دارای یک بخش مرکزی است که به آن متن (matn) می‌گویند. پیرامون این متن را طرح‌ها و نقش‌هائی احاطه کرده‌اند که آنها را حاشیه (hasie) می‌نامند. خود این حاشیه نیز در یک نوار تک رنگ محاط شده است که به آن کناره، ماهوت (Kenare-mahut) گفته می‌شود. نقش‌هائی که بر روی یک زمینه تقریباً واحد از هم جدا می‌شوند ممکن است تمام سطح متن را بپوشانند و یا در بخش‌هائی از آن به اشکال گوناگون درآیند. به این ترتیب زمینه می‌تواند دارای یک «محراب»، یک « ترنج مرکز»، ‌چند «لچک»، «ترنج»، «گوشه»، نوارهای عمودی یعنی موازی با نخ‌های تار به نام «محرمات»، ‌«بازوبندی» و بالاخره «بندی، خشتی» باشد. کناره‌های آن از یک نوار اصلی به نام «حاشیه بزرگ» که در مجاورت آن چند نوار باریک‌تر به نام «حاشیه کوچک» قرار دارند، تشکیل شده است. هر کدام از نوارها معمولاً از یک خط اصلی مستقیم یا شکسته و مارپیچ تشکیل شده که دارای نقش‌های گوناگون است.

فرش‌های قفقاز

قفقاز ناحیه‌ای است واقع در بین دریای خزر و دریای سیاه که از طرف جنوب به ایران و ترکیه و از شمال به روسیه محدود است، ‌این ناحیه قرن‌ها جزء سرزمین پهناور ایران بوده است، در زمان فتحعلی شاه قاجار دو جنگ بین ایران و روس در می‌گیرد. جنگ اول در سال ۱۲۱۸ هـ.ق آغاز و در سال ۱۲۲۸ هـ.ق با عهدنامه شوم گلستان پایان می‌پذیرد. طبق عهدنامه گلستان، شهرهای قراباغ، گنجه، ‌شکی، شیروان، قوبا، ‌دربند، باکو و قسمتی از طالش و تمامی داغستان و گرجستان به تزار روس واگذار می‌گردد. جنگ دوم در سال ۱۲۴۱ هـ.ق آغاز و در سال ۱۲۴۳ هـ.ق با معاهده ترکمان‌چای پایان می‌یابد که به موجب آن دشت مغان و بندر لنکران جزء خاک روسیه محسوب می‌گردد و رود ارس مرز ایران تعیین می‌گردد.

پس از تغییر حکومت شوروی از حکومت تزاری به اتحاد جماهیر شوروی در ناحیه قفقاز سه جمهوری به نام‌های جمهوری آذربایجان، ‌جمهوری گرجستان و جمهوری ارمنستان تشکیل می‌گردد، ‌جمعیت این منطقه ترکیبی از نژادهای ترک، ‌تاتار، چرکس، لزگی، گرجی، ‌ایرانی و روسی است. شهرهائی که به موجب معاهده گلستان از ایران جدا شدند از جمله مهم‌ترین مراکز تولید فرش به حساب می‌آیند که مرغوب‌ترین فرش‌های این ناحیه را در چند سال گذشته تولید کرده و به جهان صادر می‌کنند، ‌بافندگان این نواحی به دلیل اشتراک فرهنگی با ایران و ترکیه غالباً سبک گره‌های متداول ایران را به کار می‌برند به عبارت دیگر اسلوب گره‌های آنان از نوع متقارن است که با پشم و نخ پنبه‌ای به صورت دو پود و یک پود بافته می‌شوند.

طرح‌ها و نقوش متداول در قالی بافی قفقاز بیشتر به صورت شکسته و هندسی است و کمتر در تولیدات آنها طراح‌های گردان به چشم می‌خورد، این ناحیه یکی از مناطقی است که طرح‌های مخصوص به خود زیاد دارد و در جهان به نام طرح‌های قفقازی شناخته شده‌اند عناصر مکمل و غالب در نقشه‌های سنتی منطقه نگاره‌های هندسی با ترکیب خاصی است که می‌توان اجزاء آنها را با نقوش ایلیاتی ایران مقایسه نمود،‌ یعنی برخی از نگاره‌های آنها از قبیل پیکره‌های جانوران افسانه‌ای مثل اژدها و سیمرغ و همچنین نقش‌های صلیب، گلدانی شکسته و شاخ قوچ، اشکال هندسی بندی و تکراری، ‌گل‌ها و شکوفه‌های شکسته، گل‌های شش پر، قاب‌های هندسی چند ضلعی تکراری گونه‌ای از نقش‌های هندسی که بی‌شباهت به قلمدان‌های ایرانی نیستند، این قبیل نقشه‌ها غالباً به صورت تکراری در بخش‌های مختلف مثل حاشیه‌ها و ترنج‌ها و زمینه فرش به فراوانی دیده می‌شود.

گروه دیگری از نقشه قالی‌های قفقازی اقتباس از طرح‌های ایرانی و ترکی است که این گروه از طرح‌ها نیز به تناسب فرهنگ قومی و محلی تغییر شکل یافته و به صورت هندسی بافته می‌شوند، ‌به استثنای فرش‌های سفارشی که در این صورت نقوش آنها را کاملاً گردان و منحنی تولید می‌کنند.