روش‌های کتابخانه‌ای

روش‌هاى کتابخانه‌اى در تمامى تحقيقات علمى مورد استفاده قرار مى‌گيرد، ولى در بعضى از آنها در بخشى از فرآيند تحقيق از اين روش استفاده مى‌شود و در بعضى از آنها موضوع تحقيق از حيث روش، ماهيتاً کتابخانه‌اى است و از آغاز تا انتها متکى بر يافته‌هاى تحقيق کتابخانه‌اى است.

در تحقيقاتى که ظاهراً ماهيت کتابخانه‌اى ندارند نيز محققان ناگزير از کاربرد روش‌‌هاى کتابخانه‌اى در تحقيق خود هستند. در اين گروه تحقيقات اعم از توصيفي، علّي، همبستگي، تجربى و غيره، محقق بايد ادبيات و سوابق مسئله و موضوع تحقيق را مطالعه کند. در نتيجه، بايد از روش کتابخانه‌اى استفاده کند و نتايج مطالعات خود را در ابزار مناسب اعم از فيش، جدول و فرم، ثبت و نگهدارى نمايد و در پايان کار نسبت به طبقه‌بندى و بهره‌بردارى از آنها اقدام کند.

گام اول در مهارت تحقيق کتابخانه‌اي، آشنايى با نحوه استفاده از کتابخانه است؛ يعنى محققان بايد از روش‌هاى کتابداري، نحوهٔ استفاده از برگه‌دان و ثبت مشخصات کتاب، نحوهٔ جستجوى کتاب در کتابخانه و نيز رايانه‌هاى آن، مقررات بهره‌بردارى و سفارش کتاب و نظاير آن اطلاع حاصل نمايند. براى اين کار لازم است با مطالعه منابع مربوط و نيز استفاده از تجارب ديگران و همچنين راهنمايى کتابداران کتابخانه‌ها مهارت لازم را بدست آورند.

نکتهٔ اول نظام‌ها و سيستم‌هاى طبقه‌بندى کتابخانه‌هاى پيچيده است. در حال حاضر سيستم‌هاى غالب در روش‌هاى کتابدارى سيستم ديويى و سيستم کنگره است.

نکتهٔ دوم شيوۀ جستجوى کتاب يا منبع مورد نياز در کتابخانه است. براى اين کار معمولاً کتابخانه‌ها، برگه‌‌دانها يا کارت‌هاى ويژه‌اى در اختيار دارند که به سه شکل تنظيم شده است:

۱. براساس عنوان کتاب

۲. براساس موضوع

۳. براساس نام مؤلف

نکتهٔ سوم اينکه هر کتابخانه‌ آيين‌نامه و مقررات خاصى دارد و محقق بايد با مفاد اين آيين‌نامه که معمولاً يا روى ديوار يا جعبهٔ اعلانات نصب شده، يا نزد کتابدار است، آشنا شود و مطابق آن به عضويت کتابخانه درآيد يا از آن بهره‌بردارى کند.

نکتهٔ چهارم اينکه کتابخانه‌ها و کتابداران معمولاً هدف‌هاى خاص کتابدارى را بيشتر تعقيب مى‌کنند و کمتر حاضرند به افراد غيرعضو يا غيرمرتبط خدمات کتابدارى ارائه نمايند؛ از اين‌رو، بهتر است محقق در صورت امکان به عضويت کتابخانهٔ مورد نظرش درآيد.

نکتهٔ پنجم اينکه کتابخانه‌ها علاوه بر تأمين کتاب، سرويس‌ها و خدمات جانبى نيز ارائه مى‌دهند و محققان مى‌توانند از آنها بهره‌بردارى کنند. در واقع، نقش کتابخانه‌ها صرفاً تأمين کتاب نيست، بلکه طى سال‌هاى اخير اين نقش متحول شده و کتابخانه‌ها خدماتى نظير برگزارى کنفرانس‌هاى علمي، اطلاع‌رسانى رايانه‌اى و تشکيل بانک اطلاعات،ميکروفيلم و ميکروفيش، زيراکس و تکثير را به مشتريان خود ارائه مى‌دهند؛ به همين دليل عنوان کتابخانه‌ها به کتابخانه و مرکز اطلاع‌رساني تبديل شده است. استفاده از اين خدمات مستلزم داشتن آگاهى فنى براى بهره‌بردارى و اطلاع از وجود آنها در کتابخانه است.

نکتهٔ ششم اينکه کتابداران مأموريت راهنمايى متقاضيان و نيز تأمين خدمات مورد نياز را دارند و محقق در هر زمان مى‌تواند از راهنمايى و مساعدت آنها بهره‌مند شود.

نکتهٔ هفتم اينکه محقق ملزم به رعايت آداب و ضوابط حاکم بر کتابخانه است. رعايت سکوت و آرامش فضا، عدم جابجايى کتاب‌ها، عدم انتقال کتاب‌هاى روى ميز به قفسه، همراه نداشتن وسايل شخصى (کيف و کتاب و ...) در داخل کتابخانه و نظاير آن براى محقق امرى ضرورى است.

نکتهٔ هشتم اينکه در کتابخانه‌ها بطور کلى دو دسته منبع وجود دارد: اول، منابعى که به امانت داده مى‌شود و محقق مى‌تواند مطابق مقررات کتابخانهٔ آنها را به امانت ببرد؛ دوم، منابى که به امانت داده نمى‌شود و محقق صرفاً مجاز است در محل کتابخانه از آنها استفاده کند. اين منابع عبارتند از: فرهنگ‌ها، کتاب‌هاى مرجع، اطلس‌ها، مجلات، آرشيوها، پايان‌نامه‌ها، برخى اسناد و مدارک، کتاب‌هاى منحصر به فرد، نسخه‌هاى خطى و نفيس منحصر به فرد و امثال آنها.

نکتهٔ نهم اينکه کتابخانه‌ها از حيث دسترسى محقق به منابع به سه گروه تقسيم مى‌شوند: اول، کتابخانه‌هاى باز که در آنها محقق مى‌تواند آزادانه بين قفسه‌ها رفت و آمد کرده، کتاب‌ها را مورد وارسى قرار دهد و کتاب موردنظر خود را انتخاب نمايد. دوم، کتابخانه‌هاى بسته که در آنها محقق امکان دسترسى به منابع را بطور مستقيم ندارد و بايد کليه تقاضاهاى خود را به کتابدار تحويل دهد. سوم، کتابخانه‌هاى نيمه باز که در آنها بخشى از منابع مستقيماً در دسترس محقق قرار دارد. (بخش جرايد، مرجع و ...) و بخشى ديگر در اختيار کتابداران است.