در نصیحت فرزند خویش محمد

ای پسر هان و هان ترا گفتم		که تو بیدار شو که من خفتم
چون گل باغ سرمدی داری		مهر نام محمدی داری
چون محمد شدی ز مسعودی		بانک برزن به کوس محمودی
سکه بر نقش نیکنامی بند		کز بلندی رسی به چرخ بلند
تا من آنجا که شهر بند شوم		از بلندیت سر بلند شوم
صحبتی جوی کز نکونامی		در تو آرد نکو سرانجامی
همنشینی که نافه بوی بود		خوبتر زانکه یافه گوی بود
عیب یک همنشست باشد و بس		کافکند نام زشت بر صد کس
از در افتادن شکاری خام		صد دیگر در اوفتند به دام
زر فرو بردن یکی محتاج		صد شکم را درید در ره حاج
در چنین ره مخسب چون پیران		گرد کن دامن از زبون گیران
تا بدین کاخ باژگونه نورد		نفریبی چو زن که مردی مرد
رقص مرکب مبین که رهوارست		راه بین تا چگونه دشوارست
گر بر این ره پری چو باز سپید		دیده بر راه دار چون خورشید
خاصه کاین راه راه نخچیر است		آسمان با کمان و با تیر است
آهنت گرچه آهنیست نفیس		راه سنگست و سنگ مغناطیس
بار چندان بر این ستور آویز		که نماند بر این گریوه تیز
چون رسد تنگیی ز دور دو رنگ		راه بر دل فراخ دار نه تنگ
بس گره کو کلید پنهانیست		پس درشتی که دروی آسانیست
ای بسا خواب کو بود دلگیر		واصل آن دل خوشیست در تعبیر
گرچه پیکان غم جگر دوزست		درع صبر از برای این روزست
عهد خود با خدای محکم‌دار		دل ز دیگر علاقه بی‌غم دار
چون تو عهد خدای نشکستی		عهده بر من کز این و آن رستی
گوهر نیک را ز عقد مریز		وآنکه بد گوهرست ازو بگریز
بدگهر با کسی وفا نکند		اصل بد در خطا خطا نکند
اصل بد با تو چون شود معطی		آن نخواندی که اصل لایخطی
کژدم از راه آنکه بدگهرست		ماندنش عیب و کشتنش هنرست
هنرآموز کز هنرمندی		در گشائی کنی نه در بندی
هرکه ز آموختن ندارد ننگ		در برآرد ز آب و لعل از سنگ
وانکه دانش نباشدش روزی		ننگ دارد ز دانش‌آموزی
ای بسا تیز طبع کاهل کوش		که شد از کاهلی سفال فروش
وای بسا کور دل که از تعلیم		گشت قاضی‌القضات هفت اقلیم
نیم خورد سگان صید سگال		جز به تعلیم علم نیست حلال
سگ به دانش چو راست رشته شود		آدمی شاید ار فرشته شود
خویشتن را چو خضر بازشناس		تا خوری آب زندگانی به قیاس
آب حیوان نه آب حیوانست		جان با عقل و عقل با جانست
جان چراغست و عقل روغن او		عقل جانست و جان ما تن او
عقل با جان عطیه احدیست		جان با عقل زنده ابدیست
حاصل این دو جز یکی نبود		کان دو داری در این شکی نبود
تا از ین دو به آن یکی نرسی		هیچکس را مگو که هیچ کسی
کان یکی یافتی دو را کم زن		پای بر تارک دو عالم زن
از سه بگذر که محملی نه قویست		از دو هم در گذر که آن ثنویست
سر یک رشته گیر چون مردان		دو رها کن سه را یکی گردان
تا ز ثالث ثلثه جان نبری		گوی وحدت بر آسمان نبری
زین دو چون کم شدی فسانه مگوی		چون یکی یافتی بهانه مجوی
تا بدین پایه دسترس باشد		هرچ ازین بگذرد هوس باشد
تا جوانی و تندرستی هست		آید اسباب هر مراد به دست
در سهی سرو چون شکست آید		مومیائی کجا به دست آید
تو که سرسبزی جهان داری		ره کنون رو که پای آن داری
در ره دین چونی کمر بربند		تا سرآمد شوی چو سرو بلند
من که سرسبزیم نماند چو بید		لاله زرد و بنفشه گشت سپید
باز ماندم ز نا تنومندی		از کله‌داری و کمر بندی
خدمتی مردوار می‌کردم		راستی را کنون نه آن مردم
روزگارم گرفت و بست چنین		عادت روزگار هست چنین
نافتاده شکسته بودم بال		چون فتادم چگونه باشد حال
احمدک را که رخ نمونه بود		آبله بر دمد چگونه بود
گرچه طبعم ز سایه بر خطرست		سایبانم شمایل هنرست
سایه‌ای در جهان ندارد کس		کو بره نیست پیش و گرگ از پس
هیچکس ننگرم ز من تأمن		که نشد پیش دوست و پس دشمن
چون قفا دوستند مشتی خام		روی خود در که آورم به سلام
گرچه برنائی از میان برخاست		چه کنم حرص همچنان برجاست
تا تن سالخورده پیر ترست		آز او آرزوپذیر ترست
گوئی این سکه نقد ما دارد		یا همه کس خود این بلا دارد
بازدار ای دوا کن دل من		از زمین بوس هر کسی گل من
تیرگی چند روشنائی ده		چون شکستیم مومیائی ده
آنچه زو خاطرم پریشانست		بکن آسان که بر تو آسانست
گردنی دارم از رسن رسته		مکنم زیر بار خس خسته
من که قانع شدم به دانه خویش		سرورم چون صدف به خانه خویش
سروری به که یار من باشد		سرپرستی چه کار من باشد
شیر از آن پایه بزرگی یافت		که سر از طوق سرپرستی تافت
نانی از خوان خود دهی به کسان		به که حلوا خوری ز خوان خسان
صبح چون برکشید دشنه تیز		چند خسبی نظامیا برخیز
کان نو کن زرنج خویش مرنج		باز کن بر جهانیان در گنج