نگاهی به تاریخ زندیه از دید کتاب تاریخ تمدن ویلدورانت

مدت ۲۹ سال جنوب ایران از نظم و آرامشی معتدل برخوردار ساخت. پس از وی نزاع بر سر قدرت بار دیگر شکل جنگ داخلی به خود گرفت و هرج و مرج بار دیگر برقرار شد. با سقوط سلسله صفوی به دست افغا‌ن‌ها ایران آخرین دوران از ادوار بزرگ هنری خود را به پایان رسانید و تنها آثار کوچکی زینت‌ بخش این قرن شدند «مدرسه شاه حسین» ۱۷۱۴ میلادی در اصفهان مدرسه‌ای که برای تربیت ادبا و فقها (حقوقدانان) بود، به وسیله لرد، کرزن به عنوان یکی از باشکوه‌ترین ویرانه‌های ایران توصیف شده است، سرپرسی سایکس از زیبائی کاشیکاری‌ها و قلمکاری‌های آن به حیرت آمد. کاشیکاران ایران هنوز تواناترین کاشیکاران جهان بودند ولی فقر طبقات بالا بر اثر جنگ‌های طولانی بازار آثار هنری عالی را از میان برد و سفالگران را ناچار ساخت سطح هنری خود را پایین آورند.جلدهای عالی کتاب‌ها لعابدار ساخته می‌شدند.

نساجان پارچه‌های زربفت و با گلدوزی‌های ظریف بی‌نظیری می‌بافتند. قالی‌های ایران با آنکه در زمان شاه عباس اول شاهد آخرین مرحله برتری خود بودند هنوز برای ثروتمندان بسیاری از کشورها بافته می‌شدند. خصوصاً در جوشقان، هرات، کرمان، و شیراز قالیبافان قالی‌هائی می‌بافتند که فقط در مقام مقایسه با اسلاف دیرینه خود مقام آنها در مرتبه دوم قرار می‌گرفت. تسخیر ایران به دست افغان‌ها قلب شعر پارسی را شکست و دوران انقیادی که به دنبال آن برقرار شد صدای شعر پارسی را تقریباً خاموش کرد. حدود سال ۱۷۵۰ میلادی برابر با ۱۱۶۴ هجری قمری آذر بیگدلی تذکرهائی از شعرای ایران تدوین کرد و آن را با شصت شاعر معاصر به پایان رسانید.

با وجود وفور ظاهری این شعرای معاصر، او از آنچه به نظرش کمیابی نویسندگان خوب در آن دوران می‌رسید اظهار تأسف می‌کرد و آن را به هرج و مرج و بدبختی که در کشور حکمفرما بود نسبت می‌داد می‌گفت هرج و مرج و بدبختی به چنان درجه‌هائی رسیده است که هیچ کس حال و هوش شعر خواندن ندارد، چه رسد به شعر گفتن نمونه بارز این وضع شیخ محمد حزین بود که دیوان شعری مشمول بر چهار جلد داشت، ولی در محاصره اصفهان به دست افغان‌ها اسیر شد، با همه اهل به ویرانه‌های شهری که زمانی زیبا بود گریخت، و آخرین سی و سه سال زندگی خود را در هند گذرانید او در تاریخ حزین خود (۱۷۴۲ میلادی برابر با ۱۱۵۵ هجری قمری) از یکصد شاعر ایرانی همزمان خود یاد کرد بزرگ‌ترین این شاعران احمد هاتف اصفهانی قلمداد شده است که شاید برترین شاعر دورهٔ زندیه باشد.

هند در این زمان از آرامش نسبی برخوردار بود و مکانی امن برای تجارت مغرب زمین انگلستان از این وضعیت بیشترین بهره را برده بود بازرگانان بزرگ اکنون در ثروت و قدرت با اشرافیت زمین‌دار در رقابت بودند، ایرانیان روابط خارجی را تعیین و برای تسلط بر بازارها و منابع ثروت و راه‌های تجاری جنگ بر پا می‌کردند. بازرگانان شکر و تنباکو و برده زندگی مردم بریستول را به دست داشتند صاحبان کشتی‌ها بر لیورپول و بازرگانان ذغال سنگ برینوکاسل فرمان می‌دادند. ثروت سر جوسایا چایلد بازرگان که ۰۰۰/۰۰۰/۵۰ پوند از سهام هند شرقی را داشت با دارائی بسیاری از لردهای انگلستان برابری می‌کرد باغ‌های او در وانستند از معروف‌ترین جاهای دیدنی انگلستان بود.

کمپانی هند شرقی کالاهای مشرق زمین به ویژه هند را در انگلستان به قیمت بالا می‌فروخت در بیشتر نقاط هند نمایندگی داشت این در حالی است که تنها نمایندگی آن در سال‌های آخر حکومت کریمخان در بوشهر واقع در جنوب ایران وجود داشت که به علت نابسامانی اوضاع ایران آن هم برچیده شد. (البته لازم به ذکر است که این کمپانی انگلیسی بیشتر بر آن بود که کالاهای خود را در مشرق زمین به فروش برساند. اما هر وارداتی صادراتی را نیز در بر خواهد داشت) در این هنگام در فرانسه هر کس بر آن بود که تولیدی برتر داشته باشد. چینی سازان، فلزکاران، مبلسازان و فرشینه بافان امکانات خود را روی هم می‌گذارند تا اتاق‌های خاندان سلطنت، نجبا و صاحبان سرمایه را مزین کنند. انواع ساعت مانند ساعت‌های بواز و طرح‌ریزی کرد و گوتیر با برنز ریخت و فلزکاری و بالخصوص مبل‌های زیبای آن دوران یاد می‌کنند و از مرصع‌کاری‌های آنان و تذهیب‌های خیال انگیزشان تمجید می‌کنند.

عثمانی که ترکیه امروزی است ویژگی خاص خود را داشت، در این هنگام هنر در ترکیه مانند بسیاری از سرزمین‌های مسیحی رو به انحطاط می‌رفت. ترک‌ها از نظر سفالگری، نساجی، قالیبافی و تزئینات و حتی معماری خود را برتر می‌دانستند. آنها هنر منطق و مفهوم و اهمیت بخشیدن به نقاشی‌های انتزاعی را از ایرانیان به ارث برده بودند و به شگوه ظروف بدل چینی مانند آبنمای احمد سوم در قسطنطنیه، برق زوال‌ناپذیر کاشی‌هایشان، دوام و ظرافت بافته‌هایشان و زیبائی بر دوام قالی‌هایشان افتخار می‌کردند. آناتولی و قفقاز در این دوران به خاطر طرح‌های دقیق هندسی و زمینه درخشان فرش‌هایشان خصوصاً قالی‌هائی که به عنوان سجاده از آن استفاده می‌شد شهرت داشتند.

نقش ستون‌ها و طاق‌های نوک تیز این قالیچه‌ها نمازگذاران در حال رکوع را رو به محراب که در هر مسجد در جهت مکه واقع شده بود قرار می‌داد. ترک‌ها مساجد گنبددار کاشیکاری شده و مناره‌دار خود را به هرم‌های نوک تیز و طاق‌ها و عظمت غمزای کلیساهای سبک گونیک ترجیح می‌‌دادند. حتی در این دوران انحطاط، آنها مسجد باشکوه، نوری، عثمانیه احمد سوم سبک الحمرا در کاخی که در سال ۱۷۶۵ ساخت به کار برد.

قسطنطنیه با وجود خیابان‌های پر پیچ خم و محلات فقیرنشین و پر سر و صدایش شاید جالب‌ترین و در عین حال بزرگ‌ترین پایتخت اروپا بود جمعیت دو میلیون نفری آن دو برابر جمعیت لندن، سه برابر پاریس، و هشت برابر رم بود. وقتی لیدی مری ازکاخ سفیر کبیر انگلستان به شهر و بندر نگریست این عقیده را پیدا کرد که اینها روی هم رفته شاید زیباترین منظره جهان را به‌وجود آورده بودند. بر این امپراطوری عثمانی که از رود فرات ا اقیانوس اطلس گسترده بود سلاطین عصر انحطاط فرمانروائی می‌کردند. این چندین ورق برداشت ویلدورانت بود از عصر والتر که مقارن بود با حکومت زندیه اما به طور کل می‌توان گفت این دوره اروپا خود را برای انقلاب صنعتی آماده می‌کرد و مشرق زمین فرهنگ خود را و هویت خود را به خوابی طولانی فرا می‌خواند که پس دو قرن ایران ما هنوز بد همان خواب دیرین مشغول است.