نقش آموزش وسایل ارتباط جمعی

در ميان رسانه‌هاى جمعي، راديو و تلويزيون از لحاظ آموزش غيررسمي، جايگاه ويژه‌اى دارند. اگر از خصلت سرگرم‌کنندهٔ راديو و تلويزيون بگذريم. اين وسايل به دليل برد وسيعى که دارند، يکى از بهترين وسايل آموزشى و فرهنگى هستند که هم‌اکنون در اختيار کشورها و جوامع مختلف قرار دارند. کشورهاى مختلف، براساس نيازهاى آموزشى خود مى‌توانند افزون بر آموزش مواد درسي، استفاده‌هاى ثمربخشى از راديو و تلويزيوون در زمينهٔ آموزش غيررسمى به عمل آورند.

آموزش غيررسمى از طريق امواج راديو و تلويزيون، مى‌تواند در تماى ساعات شبانه‌روز شيوه‌هاى صحيح کشاورزي، دامداري، بهداشت، حمل و نقل و ترافيک و غيره را در بر گيرد و در بهبود وضع جامعه مؤثر افتد.

کاربرد راديو و تلويزيون در آموزش غيررسمى کشورهاى مختلف، شديداً تابع هدف‌هاى توسعه و رشد آن کشورها است و از اين‌رو، تفاوت‌هاى چشمگيرى که در کاربرد و محتواى آموزشى راديو و تلويزيون در جوامع گوناگون يافت مى‌شود، کاملاً منطقى به‌نظر مى‌آيد.

راديو آموزشى در سال‌هاى پيش از جنگ جهانى دوم، به‌ويژه در آمريکاى شمالى و کشورهاى اروپاى غربى رواج و گسترش يافت. در سال‌هاى پس از جنگ، همزمان با ورود تلويزيون به بيشتر کشورها، تلويزيون آموزشى نيز رو به گسترش نهاد.

در ايالت متحدهٔ آمريکا، بسيارى از مؤسسات آموزشي، ايستگاه‌هاى تلويزيونى تأسيس کردند و تا سال ۱۹۶۱ بيش از شصت ايستگاه تلويزيون آموزشى نيز ايجاد شد. در اين کشور، تلويزيون آموزشى را صد در صد درسى مى‌دانستند و برنامه‌هاى آموزشى تلويزيون، عکسبردارى از تدريس حضورى معلم و کلاس درس، به شکل خاصى بازسازى شده بود.

در واقع، وظيفهٔ تلويزيون، کمک به رفع مشکلات کمّى آموزش در شرايط کثرت شمار دانش‌آموزان، کمبود معلم با تجربه، کمبود تسهيلات و کمک در جهت انجام وظايف آموزشى و نظاير آن بود.

اختصاص منابع مالى هنگفت نيز چاره‌ساز نشد و تحقيقات تجربى نشان داد که فقدان تخصص فنى و محدوديت و منابع مالي، علل ظاهرى شکست تلويزيون آموزشى بود. تا سال ۱۹۶۸ اقداماتى براى رفع اين مشکلات به عمل آمد که از آن جمله مى‌توان تمرکز توليد و تأسيس شبکه‌هاى تلويزيونى و کاهش توليد برنامه‌‌هاى محلّى را نام برد.

براى بالا بردن کيفيت برنامه‌هاى آموزشى نيز متخصصان تلويزيون عمومى به همکارى دعوت شدند تا آنها را از محدودهٔ فعاليت‌هاى گچ و تخته‌اي، به‌صورت منبع مهمى از اطلاعات براى معلم تبديل کنند.

برخلاف تجربه‌ٔ آمريکا، تلويزيون آموزشى در بيشتر کشورهاى اروپائى در خود سازمان‌هاى راديو - تلويزيون عمومى آنها، جاى داشت و با استفاده از تجهيزات و تسهيلات، همان برنامه‌هاى آموزشى را توليد و پخش کردند و براى نمونه در انگلستان، بى‌بى‌سى در عين آنکه مشغول توليد و پخش برنامه‌هاى اطلاعاتي، آموزشى و سرگرم‌کننده بود، در اين سازمان بخش خصوصى براى برنامه‌هاى درسى به‌وجود آمد تا برنامه‌هائى براى بهبود کيفيت دروس و به‌عنوان مکمل درس مدارس کشور توليد و پخش کند.

بى‌بى‌سى و بعدها شرکت‌هاى اتحاديهٔ تلويزيونى مستقل، با استفاده از راهنمائى متخصصان تلويزيونى و کارشناسان آموزش و پرورش، برنامه‌هائى ساختند که بسيارى از آنها کيفيت بسيار خوبى داشتند. با وجود اين، در انگليس نيز که شيوهٔ برخورد تلويزيونى داشتند و توليد متمرکز بود، تلويزيون آموزشى به علل گوناگون، مانند آمريکا موفقيت‌آميز نبود.

يکى از دلايل اين ناکامي، بى‌ارتباط بودن برنامه‌هاى تلويزيون آموزشى با برنامه‌هاى درسى ادارات محلّى آموزش و پرورش بود. تا سال ۱۹۶۴، نياز به‌ وجود نظام‌هائى زيرنظر هر محل احساس شد. بدين ترتيب که از وجود معلمان مدرسه براى توليد و عرضه و کاربرد برنامه‌ها به شکل مؤثرترى استفاده شود. همچنين براى رفع مشکلات ناشى از انعطاف‌ناپذير بودن جداول پخش برنامه‌هاى سنگين مدارس متوسطه، کارگزاران محلى کانال‌هاى بيشترى را به پخش برنامه‌هاى آموزشى اختصاص دادند. با اين حال، مشکل محدوديت منابع و کمبود نيروى انسانى آزموده که در نخستين مراحل گريبانگير آمريکائيان بود، مقام‌هاى انگليس را وادار به توليد برنامه‌هاى متکى بر معلم و کمک گرفتن از مواد گرافيکى براى کارکنان توليد کرد البته تعداد آنها محدود بود.

در کشورهاى ديگر نيز، همين برنامه‌ها متداول بود. با اين تفاوت که تجربه‌هاى اين کشورها اکثراً از ويژگى‌هاى فرهنگي، طبيعى و سياسى خاص منطقه خودشان نشأت مى‌گرفت.

براى نمونه فقدان معلم باتجربه و نيز بالا بودن ميزان بيسوادى مردم، باعث کشف شيوهٔ آموزش از راه دور در ايتاليا شد و يا دورى از مؤسسات آموزشى و پراکندگى جغرافيائى در ژاپن، موجب تأسيس دبيرستان مکاتبه‌اى ان.اچ.کى شد. تنوع اصطلاحاتى که براى اطلاق به تلويزيون آموزشى به کار مى‌رود، گوياى موارد استفادهٔ خاصى است که از اين رسانه در کشورهاى مختلف و حتى در يک کشور واحد مى‌شود.

براى نمونه در ايالات متحدهٔ آمريکا، تلويزيون آموزشىITV) INSTRUCTIONAL TELEVISION)و در انگليس خوانده مى‌شد (EDUCATIONAL TELEVISION(ETV.