|
|
| آب‌هاى زيرزمينى ارزان‌ترين و عملى‌ترين وسيله‌ٔ تأمين آب براى جوامع کوچک هستند. آب زيرزمينى بهتر از آب‌هاى سطحى است زيرا خود زمين به‌عنوان يک محيط پالايش مؤثر است. مزاياى آب‌هاى زيرزمينى عبارتند از:
|
|
| ۱. احتمالاً بدون عوامل زنده‌ٔ بيمارى‌زا است
|
|
| ۲. به‌طور معمول نيازى به تصفيه ندارد
|
|
| ۳. تأمين آب احتمالاً حتى در فصل‌هاى بدون باران حتمى است.
|
|
| معايب آب‌هاى زيرزمينى عبارتند از:
|
|
| ۱. داراى مقدار زيادى مواد معدنى (نمک‌هاى کلسيم و منيزيوم) که باعث سختى آب مى‌شوند
|
|
| ۲. نياز به تلمبه يا ترتيب ديگرى براى بالا کشيدن آب هست
|
|
| آب‌هاى زيرزمينى به‌طور معمول شامل چاه‌ها و چشمه‌ها هستند. چاه‌ها خود به دو دسته‌ٔ چاههاى کم‌عمق و چاههاى عميق، چاههاى حفرشده با دست و چاههاى لوله‌گذارى شده، تقسيم مى‌شوند.
|
|
|
|
| چشمه هم نوعى آب زيرزمينى است که در نتيجهٔ ويژگى‌هاى توپوگرافى زمين، راه خود را به بيرون باز مى‌کند. چهار نوع چشمه شرح داده شده است.
|
|
| ۱. چشمه‌هاى کم‌عمق
|
|
| ۲. چشمه‌هاى عميق
|
|
| ۳. چشمه‌هاى آب معدنى
|
|
| ۴. چشمه‌هاى آب گرم
|
|
| چشمه‌هاى کم‌عمق همانند چاههاى کم‌عمق و چشمه‌هاى عميق مانند چاههاى عميق هستند. به‌طور کلى آب چشمه‌ها دستخوش نوسان‌هاى شديد از نظر کميت و کيفيت است. بازده چشمه‌ها به‌طور معمول کمتر از آن است که بتوان به‌عنوان منبع تأمين آب جامعه از آنها استفاده کرد. در کشور ما يکى از منابع بى‌اهميت تأمين آب را تشکيل مى‌دهند.
|
|
|
|
| در بعضى کشورها - مانند هندوستان - چاه‌ها منبع اصلى تأمين آب روستاها و شهرهاى کوچک هستند. از نظر فنى چاه‌ها بر دو نوع هستند؛ چاه کم‌عمق نوعى است که از نخستين لايهٔ نفوذناپذير زمين آب مى‌کشد. واژه‌ٔ کم‌عمق نشان‌دهنده‌ٔ اندازهٔ عمق چاه نيست. چاه عميق آن است که از نخستين لايهٔ نفودناپذير زمين عبور کرده و آب را زير نخستين لايهٔ نفوذناپذير مى‌کشد.
|
|
| بيشتر چاههاى تأمين آب روستاها از نوع کم‌عمق هستند و به‌طور کلى اين چاه‌ها به استعداد آلوده‌‌‌شدن از منابع آلوده‌کنندهٔ مجاور (مانند مستراح، آب‌ريزگاه، زه‌کشي، چاه فاضلاب، چاهک‌هاى جاذب و محل گردآورى کود) مشهور هستند. از اين‌رو اگر چاههاى کم‌عمق‌تر بهسازى نشوند يک خطر بهداشتى براى جامعه محسوب مى‌شوند. چاه عميق هم اگر سر آن باز، و بد ساخته شده و در برابر آلوده شدن حفاظت نشده باشد مى‌تواند يک خطر بهداشتى بشود.
|
|
| چاههاى آرتزين نوعى چاه عميق هستند که آب آنها از سطحى بالاتر از سطح زمين کشيده مى‌شود و چون بين دو لايهٔ نفوذناپذير تحت فشار قرار دارد آب خودبه‌خود بيرون مى‌آيد. چاه‌ها را برحسب روش ساخته شدن آنها هم مى‌توان طبقه‌بندى کرد: چاههاى حفر شده با دست و چاههاى لوله‌گذارى شده. چاههاى حفر شده با دست تقريباً از همه رايج‌تر هستند.
|
|
|
|
|
|
|
| چاه بهداشتى چاهى است که در محل مناسب حفر شود، ساختمان آن خوب باشد و در برابر آلودگى محافظت شود و بازده آن آب سالم تأمين کند. نکات زير را هنگام ساختن يک چاه بهداشتى بايد در نظر گرفت:
|
|
| - محل استقرار: نخستين مرحلهٔ ساختن چاه انتخاب محل مناسب است. اگر قرار باشد از آلودگى ميکروبى جلوگيرى و پرهيز شود نبايد چاه کمتر از ۱۵ متر با منبع احتمالى آلودگى فاصله داشته باشد. بايد چاه در سطحى بالاتر حفر شود تا از آلودگى احتمالى محفوظ باشد. فاصلهٔ بين چاه و خانه‌هاى مصرف‌کنندهٔ آب آن هم بايد در نظر گرفته شود. اگر محل حفر چاه دور باشد ممکن است مردم از آن استفاده نکنند، و از اين‌رو توصيه مى‌شود چاه در محلى قرار داشته باشد که هيچ‌يک از مصرف‌کننده‌ها بيش از صد متر با آن فاصله نداشته باشند.
|
|
| - ديوار چينى داخل چاه: بايد ديوار داخل چاه از جنس آجر يا سنگ و با ملاط سيمان باشد و حداقل تا عمق ۶ مترى ديوار داشته باشد به‌طورى که آب نتواند از سطوح بالائى و کنارى به چاه داده شود بلکه از قسمت‌هاى پائينى آب وارد چاه شود. بايد ديوار چاه تا ارتفاع شصت تا نود سانتى‌مترى بالاتر از سطح زمين داشته باشد.
|
|
| - ديوارهٔ اطراف چاه: بايد ديوارى به بلندى حداقل ۷۵ - ۷۰ سانتى‌متر در اطراف چاه روى زمين کشيده شود.
|
|
| - سکو: يک سکوى بتونى بايد در اطراف چاه ساخته شود که حداقل يک متر از هر طرف امتداد يابد. بايد اين سکو شيب ملايمى داشته و آب‌ها را به آب‌روئى که در امتداد کنارهٔ آن ساخته شده هدايت کند.
|
|
| - آب‌رو: بايد يک مجراى بادوام براى هدايت آب‌هاى سرريز به طرف خارج و به يک جوى آب‌رو عمومى يا چالهٔ جاذب ساخته شود. چالهٔ جاذب بايد دورتر از حوزهٔ مخروط پالايش (منطقه‌ٔ آبگير چاه) باشد.
|
|
| - سرپوش چاه: بايد قسمت بالائى چاه با يک درپوش بتونى پوشيده شود. زيرا انبوه آلودگى‌ها به‌طور مستقيم از سر چاه مى‌تواند به درون آن داخل شود. مطالعات نشان داده‌اند که سرپوش چاه به تنهائى مى‌تواند کيفيت ميکروب‌شناختى آب چاه را به‌طور چشمگيرى بهبود بخشد. بنابراين چاههاى سر باز را نمى‌توان بهداشتى به‌شمار آورد. اگرچه از نظر ساختمانى خوب درست شده باشند.
|
|
| - تلمبهٔ دستي: چاه بايد به يک تلمبهٔ دستى مجهز باشد تا آب به طريق بهداشتى از آن به بالا کشيده شود. مطالعات نشان داده‌اند که در صورت نصب تلمبه بهبود چشمگير در کيفيت ميکروب‌شناختى آب به‌دست مى‌آيد. بايد تلمبهٔ دستى از انواع بزرگ باشد تا در برابر تلمبه‌زدن‌هاى مردم تاب بياورد. بايد خدمات نگاهدارى کافى وجود داشته باشد و در صورت اشکال در کار تلمبه بايد بلافاصله تعمير شود.
|
|
| - مسؤوليت مصرف‌کنندگان: تنها حفر چاه بهداشتى تضمين‌کنند‌هٔ نبودن بيمارى‌هاى منتقله به‌وسيلهٔ آب نمى‌باشد مگر آنکه مصرف‌کنندگان هم - چه بهصورت فردى و چه بهصورت خانوادگى - بعضى احتياط‌هاى اساسى را رعايت کنند. از اين قرار؛ در محوطه‌ٔ اطراف چاه بايد پاکيزگى مطلق رعايت شود، شستن لباس و دام‌ها و ريختن زباله و فضولات و آب‌تنى و غسل افراد بايد منع شود، نبايد از سطل و طناب شخصى افراد براى کشيدن آب از چاه استفاده شود بلکه بايد آب چاه با تلمبه خارج و با وسايل تميز و بهداشتى به خانهٔ افراد برده شود. همهٔ اينها به آموزش بهداشت نياز دارد.
|
|
| - کيفيت آب: بايد کيفيت فيزيکي، شيميائى و ميکروب‌شناختى آب در حد استانداردهاى پذيرفتنى آب سالم و تميز باشد.
|
|
|
|
| چاههاى لوله‌گذارى شده يک منبع مطمئن تأمين آب در بسيارى از بخش‌هاى کشور هستند. آب اين چاه‌ها از نظر ميکروب‌شناختى سالم، و خود نيز در مقايسه با ديگر منابع تأمين آب ارزان‌تر هستند. چاههاى کم‌عمق لوله‌گذارى شده يا چاههاى موتوردار بزرگ‌ترين منبع تأمين آب در مناطق روستائى شده‌اند. اين نوع چاه‌ها شامل لوله‌اى (به‌طور معمول از جنس آهن گالوانيزه) است که در طبقهٔ آبده فرو برده مى‌شود و به‌وسيلهٔ يک صافى (سوپاپ) در ته چاه و يک تلمبهٔ دستى در سر چاه نصب مى‌شود. يک سکوى بتونىِ آب‌بند هم بايد ساخته شود که پيرامون آن آب‌رو داشته باشد. بايد تا فاصلهٔ پانزده متر اطراف چاه عارى از هر گونه آلودگى از زباله‌هاى مايع يا جامد باشد. تلمبهٔ دستى بايد همواره در حال آماده به‌کار باشد. عمر چاههاى لوله‌گذارى شده در همه جا يکسان نيست و برحسب نوع صافى داخل چاه (که اصطلاحاً سوپاپ مى‌نامند). کيفيت آب زيرزمينى و طبيعت خاک، در جاهاى مختلف عمر متفاوت دارد، به‌طور متوسط ممکن است چاه پنج تا ده سال عمر کند، در بعضى موارد اين چاه‌ها حتى پس از سى سال هم به‌طور رضايت‌بخش کار کرده‌اند. هر گاه لوله و سوپاپ چاه خراب شود آن را بيرون آورده و يک سوپاپ نو به‌جاى آن کار مى‌گذارند و دوباره به اندازهٔ لوله و سوپاپ بيرون آورده شده کار خواهد کرد.
|
|
| چاههاى عميق با متهٔ حفارى در طبقات متعدد شنى يا قلوه سنگى کنده مى‌شوند تا به يک منبع مناسب تأمين آب زيرزمينى برسند و از اين‌رو ممکن است تا چند صد متر ژرفا ادامه يابند و براى حفر آنها به تجهيزات حفارى پيچيده و مهندسان ماهر نياز است. اگرچه حفر اين نوع چاه‌ها گران در مى‌آيد و دشوار است ولى از بسيارى لحاظ يک منبع آب آرمانى تأمين مى‌شود. بازده چاه به‌طور عادى بسيار زياد است و به‌طور مستقيم به بارندگى در حوزهٔ آبگيرى بستگى ندارد.
|
