نقش تغذیه در بیماری‌های عفونی

نقش تغذیه در بیماری‌ها عفونی را مجموعاً به چهار گروه می‌توان تقسیم نمود:

۱. ‌تغذیه در رابطه با ایجاد بیماری‌های عفونی، شامل بیماری‌های گوارشی و مسومیت‌های غذائی (بوتولیسم)، بیماری‌های روده‌ای مثل اسهال‌های میکروبی و بیماری‌های عفونی سیستمیک (‌بروسلوز و تیفوئید).

۲. تغذیه در بیماران عفونی (‌محدودیت‌ها و ممنوعیت‌ها).

۳. ‌درمان سوء تغذیه به‌عنوان عارضه بیماری‌های عفونی.

۴. تغذیه در بیماران با نقص دفاعی شدید.

تغذیه در رابطه با ایجاد بیماری‌های عفونی

قبل از اینکه وارد این بحث شویم مقدمتاً به مسئله مقاومت بدن در رابطه با غذا اشاره می‌کنیم که شاید در عامه مردم هم این مسئله شناخته شده باشد که اگر غذای کافی باشد، بیماری کمتر است یا به اصطلاح 'دوایش ته دیگ است.' در عصر قبل از آنتی بیوتیک‌ها، یکی از بیماری‌های کشنده بشر، سل بود که متأسفانه هنور هم هست، وقتی کسی مسلول می‌شد او را به یک باشد.وش آب و هوا منتقل می‌کردند و غذاهای مقوی می‌دادند درمان تقریباً به همین صورت انجام می‌شد. شاید به همین جهت بیمارستان مسلولین و استراحتگاه آنها را جائی می‌ساختند که فضای کافی، هوای کافی، نور کافی و غذای کافی داشته باشد. در کشورهای فقیر یکی از علل شایع مرگ و میر کودکان بیماری‌های روده‌ای و اسهال است فقر دانش، فقر اقتصادی و فقر بهداشتی در این کشورها از عوامل مهم بیماری‌های جسمانی، روانی و اجتماعی است. یعنی فقر اقتصادی و غذائی و جهل ایجاد می‌کند که پایه و اساس خیلی از بیماری‌های عفونی و واگیر دار در این کشورها هستند و مرگ و میر زیادی را به‌خصوص در اطفال به دنبال دارد.

اثر غذا در تکوین سیستم دفاعی انسان از دوره جنینی آغاز می‌شود. یعنی خانمی که حامله می‌شود در واقع همان موقع تغذیه جنین او باید جامع، کافی و حساب شده باشد. اگر در این دوره به مادر پروتئین کافی، ویتامین کافی، املاح کافی از جمله آهن برسد بچه در همین دوره تکوینی که معولا سه ماهه اول حیات است رشد لازم را پیدا می کند. و اگر جنین رشد کافی کرده و جنین سالمی باشد وزن و اندازه طبیعی خواهد داشت. وزن طبیعی جنین معیار مهمی برای سلامتی اوست. و بعد از تولد تغذیه نوزاد با شیر مادر شروع می‌شود که هم ویتامین کافی و هم املاح کافی دارد و می‌تواند ضامن رشد کودک باشد.

بنابراین سوء تغذیه از دوره تکامل جنینی نسل بشر نقش خودش را برای تمام عمر ابقاء می‌کند. اگر سیستم دفاعی کودکی در این دوره رشد نکرده باشد. در تمام مراحل بعدی رشد نمی‌تواند در مقابل عوامل بیماری‌زا نقش دفاعی کافی داشته باشد. به‌خصوص ‌که دوره شیر خوارگی دومین مرحله مهم است. تغذیه مناسب با شیر مادر که دارای ویتامین و املاح کافی است رشد دفاعی کودک را تداوم می‌بخشد. کودکی که سوء تغذیه دارد و پروتئین و ویتامین کافی به او نمی‌رسد مستعد بیماری‌های عفونی است و به واکسیناسیون‌ها هم جواب خوبی نمی‌دهد.

بنابراین تغذیه مبنای مقاومت بشر در مقابل عوامل بیماری‌زای محیطی است که این عوامل محدود به بیماری‌های عفونی نیست و می‌شود به سایر بیماری‌ها هم تعمیم داده شود. گر چه در حال حاضر بشریت مرفه از سوی تغذیه به‌گونه پر خوری و مصرف بیش از حد لازم رنج می‌برد. بخش وسیع انسان‌های محرومی هم هستند که از کمبود تغذیه مورد نیاز خود رنج می‌برند. در مورد نقش تغذیه در ایجاد مقاومت در مقابله با بیماری‌های عفونی بررسی‌های زیادی انجام گرفته است مثلاً دیده شده اگر به یک گروه غذای کافی برسانیم و به گروه دیگری واکسن سل بزنیم آنهائی که تغذیه کافی می‌شوند کمتر از آنهائی که واکسن زده‌اند به سل مبتلا می‌شوند.احتمال بروز سل در آنها که تغذیه کافی داشته‌اند و واکسن سل هم زده اند بسیار کمتر می‌شود.

نقش تغذیه در ایجاد بیماری‌ها

غذا به‌عنوان منبع انرژی‌زای بدن اگر دچار آلودگی‌های میکروبی باشد می‌تواند منشاء بیماری‌های مختلف و در رأس آنها بیماری‌های گوارشی و مسمومیت‌های غذائی باشد. ما در فصول مختلف در معرض مسمومیت‌های مختلف غذائی هستیم. به‌خصوص زمانی که هوا گرم می‌شود ما شاهد بیماری‌های روده‌ای بیشتری هستیم که خطرناک‌ترین آنها 'وبا' است. چنانچه در همین تهران، زهدان و در خیلی از کشورهای جهان، به‌خصوص کشورهای مرسوم به جهان سوم به‌طور موضعی شاهد بروز بیماری 'وبا' هستیم.

مسمومیت‌های غذائی هم در رابطه با غذاهای مانده و آلوده بروز می‌کنند. به‌دلیل آنکه غذاها به‌طور بهداشتی تهیه نمی‌شوند و ما در مراکز تولید غذا و رستوران‌ها کنترل واقعی نداریم. یعنی هر کس که بیکار مانده در زمینه تغذیه کار می‌کند و خیلی‌ها از اصول بهداشت غذا آگاهی ندارند و برخی از آنها که از جنبه بیماری‌های انگلی که بررسی می‌شوند بیش از یک انگل دارند و می‌توانند آلودگی و بیماری‌های انگلی را از طریق دست به دیگران انتقال دهند. به‌عبارت دیگر هم در تولید مواد غذائی و هم در توزیع آن رعایت نکات بهداشتی را نمی‌کنیم. بسیاری موارد مواد غذائی کنسرو شده که خراب می‌شوند از رده خارج نمی‌شوند که بسیار خطرناک هستند.

همین طور کشک‌هائی که در ظرف‌های مخصوص نگهداری می‌شوند اگر دچار فساد و آلودگی شوند می‌توانند باعث بیماری‌های ‌مهلکی مثل بوتولیسم که یک بیماری خطرناک و کشنده است، بشوند. تب روده یا تیفویید یا حصبه هم یکی از بیماری‌های خطرناک است که از طریق آب و غذای آلوده انتقال می‌یابد و با توجه به مقاومت نسبت به آنتی بیوتیک که طی سال‌های اخیر تکوین یافته است مشکلات زیادی را برای مبتلایان به همراه دارد. که از طریق آب و غذا انتقال می‌یابد به ویژه نزد کودکان می‌توانند سبب ایجاد اسهال‌های شدید و بیماری‌های عفونی خطرناک شوند.

لازم به ذکر است حصبه به‌وسیله آب آلوده ایجاد می‌شود و معمولاً از بیمار به فرد دیگر انتقال پیدا می‌کند و اگر چنین اتفاقی بیفتد مطلقاً به‌دلیل رعایت بهداشت است. نکته دیگر اینکه دیده شده به‌دلیل باورهای غلط مردم و حتی برخی از پزشکان و پرستاران بیماران تیفوییدی را چنان از خوردن غذا محروم می‌کنند که منجر به سوء تغذیه شدید و مرگ آنها می‌شود. مثلاً می‌گویند بیمار حصبه‌ای نباید نان بخورد.

یکی از بیماری‌های مهمی که از طریق تغذیه مواد آلوده در ایران شیوع دارد تب مالت است. همان‌طور که می‌دانید تب مالت یک بیماری مشترک بین انسان و دام است. میکروب تب مالت در گوسفند، بز، گاو، و در حیوانات دیگری مثل خوک و سگ می‌توان ایجاد بیماری کند و انسان به‌طور اتفاقی در تماس با این حیوانات و با مصرف مواد آلوده عمدتاً غذائی که از شیر نجوشیده تهیه شده باشد. (مثلاً پنیر از شیر نجوشیده به‌عمل می‌آید.) مبتلا می‌شود.

معمولاً پنیر را باید سه ماه در آب نمک نگه دارند و بعد توزیع کننده که این اصل رعایت نمی‌شود به هر حال مصرف پنیر آلوده سبب بیماری تب مالت در انسان می‌شود. یکی از بیماری‌های مهمی که از طریق آب و مصرف غذای آلوده برای انسان ایجاد شود اسهال‌های آمیبی است که آن هم در تمام فصول وجود دارد و در غالب شهرها شیوع دارد. ولی در فصل تابستان شایع‌تر است. همین طور مصرف جگر نیم پز گوسفند منجر به بیماری 'توکسوپلاسموز' می‌شود که کیست انگل وارد معده انسان می‌شود تحت تأثیر اسید معده باز می‌شود و انگل آزاد می‌شود و از طریق مخاط روده جذب و وارد کبد می‌شود و وارد غدد لنفاوی می‌شود.

اگر خانم حامله‌ای فرضاً دچار این بیماری شود این انگل خودش را به جنین می‌رساند و در جنین ایجاد بیماری مغز و اعصاب می‌کند و می‌تواند منجر به گرفتاری مرکز عصبی حساس چشم و مغز شود که یکی از بیماری‌های ایجاد کننده سقط در زمان حاملگی است. ‌‌بیماری انگلی دیگری که از طریق تغذیه منتقل می‌شوند کرمک است که در تمام کشورهای متمدن و عقب مانده شیوع بسیار دارد و در بچه‌ها بیشتر از بالغین است.بیماری‌های انگلی از نوع کرم‌های کدو و قلاب‌دار و نیز در رابطه با تغذیه ایجاد می‌شود.