تشخیصی

تکميلى

هر گاه پرسشگر قسمتى از يک موضوع جزئى يا کلى را نداند يا بخواهد در آن مورد خاص به مطالعه بپردازد جمله‌اى يا عبارتى را در آن زمينه به ترتيبى تهيه مى‌کند که جاى خالى براى درج اطلاعات مورد نظر داشته باشد و با افزودن آن عبارت کامل گردد. درا ين زمينه، پاسخگو به ترتيبى هدايت مى‌شود که آنچه را که انتظار مى‌رود در محل پيش‌بينى شده ذکر کند.

اين نحوهٔ پرسشگرى هنگامى مورد استفاده قرار مى‌گيرد که با نوشتن چند کلمه (در قالب يک عبارت کوتاه)، مفهوم عبارت مورد نظر کامل شود و با آن نياز اطلاعاتى پرسشگر رفع شود.

گاهى پرسشگر نياز دارد وضعيت خاصى را از لابلاى مفاهيمى که بر حسب انتخاب پاسخگو در يک عبارت مى‌گنجد دريابد و از اين طريق موقعيت پاسخگو را نسبت به وضعيت مورد نظر توجيه کند. در اين حالت، اضافه شدن چند کلمه به عبارت مورد نظر مفهوم خاصى به آن مى‌دهد و پرسشگر با تفسير آنها به آنچه نياز دارد دست مى‌يابد. البته استنتاج پاسخ‌ها اندکى طولانى خواهد بود.

پرسش‌هاى تکميلى فقط به‌صورت کلمات جا افتاده تنظيم نمى‌شوند؛ گاهى شکل يا طرحى (مثلاً قسمتى از يک روستا، يک جاده، يک قنات و غيره) به‌صورت ناقص تهيه مى‌شود و از پاسخگو خواسته خواهد شد تا با اطلاعاتى که دارد قسمت ناقص شکل يا طرح را تکميل کند و از اين طريق اطلاعات لازم را به پرسشگر ارائه دهد به دو مثال زير توجه کنيد:

پس از مطالعهٔ جملهٔ زير، آنچه به نظر شما و بر مبناى مفاهيم مربوط به ترويج مى‌تواند کامل‌کننده مفهوم آن باشد در محل‌هاى پيش‌بينى شده بنويسيد

- آموزش‌هاى ترويجى فعاليتى است پويا و به‌نحوى انجام مى‌گيرد که .... مشوقى براى .... و .... فراگيرى باشد.

- نقش محرک‌ها در يادگيرى انسان را با درج کلمات مناسب در نمودار (زیر) مشخص کنيد:

تشخيصى

در اين قبيل پرسش‌ها، مفاهيم اصلى که بتواند يادآور ارداک‌هاى پاسخگو باشد مطرح و از او خواسته مى‌شود تشخيص خود را با قيد حروف يا علاماتى در برابر هر سؤال روشن کند. هدف از اين نوع پرسش‌ها، سنجش باور فرد نسبت به مفاهيم مربوطه است که اصطلاحاً به آن روش استفهامى و شناختى گفته مى‌شود. به مثال زير توجه کنيد:

- کدام يک از عبارات زير با سلسله مراتب هدف و کدام يک با تعدد هدف ارتباط دارد؟ جواب را با حرف س (سلسله مراتب) يا ت (تعدد هدف) مشخص کنيد.

- سازمان آموزش کشاورزى از سه قسمت: ادارهٔ کل آموزش روستائيان، آموزش کارکنان و آموزش رسمى تشکيل شده است.

- سازمان ترويج کشاورزى وظيفه مشکل‌يابي، رساندن راه حل مشکلات، آموزش و پيگيرى اجراء رهنمودها را بر عهده دارد.

- سازمان آموزش کشاورزى نقش عمده‌اى در ايجاد دوره‌هاى آموزشى پيش از خدمت و ضمن خدمت دارد؛ کسانى که در دوره‌هاى پيش از خدمت آموزش را مى‌بينند الزاماً همان‌هائى هستند که دوره‌ەاى ضمن خدمت را مى‌گذرانند.

- سازمان تحقيقات، ترويج و آموزش کشاورزى در حوزه عمل يک معاونت در وزارت کشاورزى قرار دارد.

تشريحى

هر گاه منظور ارزيابى محتواى اطلاعاتى فرد را مورد نظر باشد، مى‌توان با طرح يک پرسش کلى و البته منطقى و در محدودهٔ توانائيهاى وى به اين هدف رسيد. اين گونه سؤالات، در مفهوم متداول، به‌نام سؤالات باز مطرح است به اين معنى که پاسخگو محدوديت (يا حتى پيش فکرى به‌عنوان گزينه) پيش رو ندارد. در اين خصوص، پاسخ مى‌تواند يک کلمه باشد (مانند اينکه تحصيلات فرد شخص شود) يا مى‌تواند يک رقم باشد ( مانند اينکه سطح زير کشت معمولى خاص معين شود). يا عبارات و جملاتى گسترده باشد. به نمونه‌هائى از پرسش‌هاى تشريحى (که به‌ترتيب پرسش محدود، پرسش مرکب بسته و پرسش تشخيصى باز هستند) توجه کنيد:

منظور از فرهنگ زيربنائى چيست؟ (پاسخ خود را در دو سطر بنويسيد)

منظور از فرهنگ زيربنائى چيست و مرج کشاورزى چه بخشى از فرهنگ را در منطقه متحول مى‌کند؟

(پاسخ خود را در هر مورد با يک کلمه مشخص کنيد)

انچه در مورد برنامه‌ريزى ترويج به روش PERT مى‌دانيد بنويسيد.

روائى:

يکى از حساسترين نکاتى که در تدوين پرسش‌نامه بايد رعايت گردد صحت کلى آن است. روائى در اينجا به‌معناى قابليت اثبات شدهٔ پرسش‌نامه در کسب اطلاعات مورد نياز است.

پيش از تدوين پرسش‌نامه، فرد پرسشگر هدف خاصى از جمع‌آورى اطلاعات دارد؛ در اين صورت لازم است سؤال‌هاى پرسش‌نامه به قالبى ريخته شود که بتوان از آنها فقط در سنجش پديده يا کسب اطلاعات مورد نياز استفاده کرد. جمله‌بندى و نحوهٔ پرسش هر سؤال بايد به‌دقت مورد توجه قرار گيرد. (به اين مورد روائى داخلى گويند). چنانچه اين گونه نکات رعايت نگردد پرسش‌نامه از جهات مختلف معتبر نيست و استفادهٔ از آن منطقى به‌نظر نمى‌رسد چه حاوى سؤالاتى خواهد بود که پاسخگو را منحرف و پرسشگر را از مسير اصلى خود دور مى‌کند اما سؤال کلى که در تشخيص روائى خارجى پرسش‌نامه اين است که آيا آنچه سنجيده مى‌شود همان است که بايد سنجيده شود؟ در اينجا تأکيد بر روشن کردن مطلبى است که بايد مورد مطالعه قرار گيرد و يا بر اثر مطالعه حاصل شود. به اين ترتيب، قبل از انجام مطالعه و تهيهٔ پرسش‌نامه بايد عوامل و متغيرهائى را که قرار است مورد مطالعه قرار گيرند همراه با ويژگى‌هاى آنها به‌دقت بررسى و تعيين شوند.

پايانى:

نکتهٔ لازم ديگرى در طرح پرسش‌نامه، پايانى (يا قابليت اتکاء) آن و به‌عبارت ديگر انسجام، استحکام، يکنواختي، صحت و ثبات محتواى آن است. به اين معنا که پرسشگر بايد در تمام مراحل حالتى ثابت داشته باشد که در تمامى شرايط بدون تغيير و تبديل قابل استفاده باشد.

بدين‌ترتيب اين پرسش‌نامه و نتيجه‌گيرى‌هاى حاصل از آن قابل اتکاء است و همه چيز را (در محدودهٔ مطالعه) با يک معيار محک مى‌زند، به دور از دخل و تصرف عوامل گوناگون عمل مى‌کند و همان را مى‌سنجد که بايد و به همان راهى مى‌رود که از پيش تعيين شده است؛ ضمن آنکه انحرافى در پرسشگر پديد نمى‌آورد و قابل اتکاء خواهد بود.

سؤال اصلى در بررسى پايانى پرسش‌نامه اين است که 'چنانچه مجموعه‌اى واحد از امرى خاص با پرسش‌نامهٔ تنظيمى يا مشابه آن مکرراً بررسى و سنجيده شود آيا نتايج و داده‌ها يکسان يا مشابه خواهند بود؟'

در پاسخ اين سؤال بايد گفت هر چه شباهت و يکنواختى نتايج به يکديگر نزديکتر باشند قابليت اتکاء پرسش‌نامه و بالطبع اعتبار آن بيشتر خواهد بود.