گـنـبـد؛ مظهر شکوه تاریخ

از آنگاه که مردمان غارها در دامنه کوه‌ها و میان دشت‌ها پراکنده شدند، نخستین چیزی که ناگزیر از فراهم کردن آن بودند سرپوشیده‌هایی بود که بتواند مانند غار، پناهگاه آنان باشد... …

از آنگاه که مردمان غارها در دامنه کوه‌ها و میان دشت‌ها پراکنده شدند، نخستین چیزی که ناگزیر از فراهم کردن آن بودند سرپوشیده‌هایی بود که بتواند مانند غار، پناهگاه آنان باشد...

اگرچه در روزهای نخستین نیاز به شبستان‌های گسترده نبود و همین که پناهگاهشان خانواده کوچکی را در زیر آسمان خود جای می‌داد، خشنود بودند، ولی دیری نپایید که خانواده‌های کوچک به هم پیوستند و دسته و گروه‌هایی را تشکیل دادند که کند کوچکی در دل زمین کنده بودند یا آشیانه و کلبه‌ی مختصری که با چوب و شاخ و برگ و خار و خاشاک برپا شده بود نمی‌توانست دسته یا گروهی را سرپناه باشد و نیاز به سرپوشیده‌های گسترده، دیرک و ستون را پدید آورد و شبستان‌ها، نهانخانه‌ها و تالارهای چهلستون، به جای چپرهای چوب پوش و کندهای غارمانند نشستند.

ولی وجود تعداد زیادی دیرک و ستون (که طبعا در آغاز بسیار به هم نزدیک بود) مانع دید می‌شد، به ویژه هنگام برگزاری آیین‌ها و جشن‌ها و میهمانی‌ها، این کاستی بیشتر به چشم می‌خورد. به همین دلیل نخست کوشیدند تا آنجا که میسر است ستون‌ها را از همدیگر دور کنند. برای این کار ناچار به فراهم کردن تیرهای سخت و استوار و کشیده شدند. ولی باز هم ناتوانی تیرهای چوبین در بردن بار دهانه‌های بزرگ کار را دشوار می‌کرد. این بود که پوشش دهانه‌های بزرگ بی‌ستون آرزوی معماران روزگار باستان شد.

گنبد سقفی است نیم کروی مقعر که معمولا در بالای پلان‌های مدور یا مربع و کثیرالاضلاع، که با کمک گوشوار مدور می‌شود، تعبیه می‌گردد. گنبد دارای سوابق طولانی است که قدمت و سیر تحول آن به خوبی روشن نیست، ولی با توجه به گفته‌های ویل دورانت مورخ هنر: «چنین خانه‌ها را درجایی که روزی سرزمین سومر بوده است، هم اکنون به آسانی می‌توان دید...»