کاروان حسینی از «بیت چریم» به سراسر خوزستان

قدیمی ترین شبیه خوانی عربی در خوزستان

رخداد تاریخی عاشورا باعث خلق هنرهای نمایشی مختلفی در کشور شده است. هر یک از این نمایش‌ها بخش‌هایی از این رخداد را بازآفرینی می‌کنند که در آن بومی شدن فرهنگی- اجتماعی رخ می‌دهد. به این معنا که جامعه با اجرایی کردن بخش‌هایی از این رخداد در قالب نمایش‌های تعزیه‌یی به دنبال اثربخشی بر اجرا‌کنندگان و به ویژه حضار تماشاگر است. در اینجاست که یکی از کارهای فرهنگ در عمل (یعنی در اجرا) خود را نشان می‌دهد و به دنبال تحقق اهدافی چون همبستگی جمعی، اخلاق، دگرگونی روحی، ایده‌آل‌های اجتماعی و غیره است. شبیه‌خوانی در روزهای تاسوعا، عاشورا و اخیرا اربعین نمونه‌یی از عمل فرهنگ است. نزدیک به ۲۰۰ سال پیش، شیخ غافل در سفری که به همراه یکی از روحانیون منطقه «بیت چریم» به عراق داشت، آیین شبیه‌خوانی را در شهر حله عراق دید.

«بیت چریم» در شمال شرق شهرستان شوش و در حاشیه رودخانه دز قرار دارد. شیخ غافل مجذوب این مراسم شد و با دقت مراسم را از اول تا پایان نظاره‌گر بود. پس از اتمام شبیه‌خوانی تصمیم گرفت که همین مراسم را برای مردم دیار خودش اجرا کند. نزدیک‌ترین شخص به او شیخ حسین بود. از او خواست تا همه مراسم را با جزییات ثبت و ضبط کند. شیخ حسین روحانی متواضع دیار شوش بود. با علاقه از این پیشنهاد شیخ استقبال کرد و همه آنچه را دیده بود در سینه حفظ و بر کاغذ ثبت کرد. نخستین شبیه‌خوانی عربی کشورمان در بیت چریم (شهر حر) شکل گرفت. از آنجایی که اهالی این مردم عرب هستند، مراسم تعزیه را نیز به زبان عربی اجرا می‌کنند. مراسم شبیه واقعه کربلا و عزاداری امام حسین(ع) در این منطقه ریشه تاریخی دارد. به گفته ریش سفیدان این محل ابتدا این مراسم توسط شیخ فرحان، شیخ غافل و شیخ فارس ابن شیخ سالم از قبیله آل‌کثیر تیره (بیت چریم) بر پا می‌شد. اهالی قدیمی بیت چریم در رابطه با تاریخچه این مراسم به خبرنگار «اعتماد» می‌گویند: شیخ غافل سال (۱۲۲۴ هجری قمری مصادف با ۱۱۸۱ هجری خورشیدی) به همراهی شخصی روحانی به نام شیخ حسین به قصد زیارت عتبات عالیات به عراق سفر کرد و به شهر حله رسید. عبد، یکی از اهالی شهر حر در این رابطه افزود: به این علت که زمان سفر شیخ غافل مصادف با ماه محرم‌الحرام بود، مراسم عزاداری شبیه یا تعزیه‌گردانی را در آن شهر دید و شیخ غافل تمایل خود را به برپایی این نوع تعزیه در منطقه به شیخ حسین ابراز کرد و از وی خواست نسبت به یادگیری و یادداشت شعرهای آن اقدام کند. گفته می‌شود شیخ حسین نیز تمامی دیالوگ‌ها را مکتوب و تصاویر و نحوه‌ برگزاری شبیه‌خوانی را به خاطر ‌سپرد. سال بعد شیخ غافل به همراهی شیخ حسین اقدام به برگزاری این مراسم در منطقه خود کردند. آوازه این عزاداری به سرعت منتشر شد و سال به سال برشهرت آن نیز افزوده می‌شد. از آن پس قبیله‌های همجوار بیت چریم منتظر حلول ماه

محرم الحرام می‌شدند تا در مراسم عزاداری شبیه‌خوانی شرکت کنند. مردم آن مناطق می‌گویند: برخی آنها از روز هفتم ماه محرم به روستا می‌آمدند و فرزندان روستا در این مدت میزبان آنان بودند. مدتی شیخ علی که مردی متدین و نسبت به دینش متعهد بود رهبری این مراسم را به عهده داشت. بعد از وفات شیخ غافل فرزند بزرگش شیخ علی رهبری قبیله را به عهده گرفت. شیخ علی نیز گویا به دینداری معروف بوده به طوری که باستان‌شناس فرانسوی، مادام دیولافا در کتاب کاوش‌های شوش می‌گوید: شیخ علی مردی متدین و نسبت به دینش متعصب بود. در شبیه‌خوانی‌های قدیم بعضی از خانواده‌ها به صورت موروثی کار تعزیه‌خوانی را دنبال می‌کردند و گاه کل یک گروه تعزیه‌خوان از اعضای یک خانواده بودند. در شبیه‌خوانی بیت چریم نیز چنین بود که بعد از شیخ علی مدیریت مراسم شبیه‌خوانی به فرزندش

شیخ حیدر و پس از آن به شیخ خلف بن حیدر آل کثیر رسید. بعد از شیخ خلف بود که برگزاری مراسم شبیه‌خوانی از حالت موروثی خود خارج شد و به دست ستاد برگزاری شهر حر رسید. از آن موقع بود که حمید حرمشاهی مدیریت این شبیه‌خوانی را برعهده می‌گیرد. پس از مدتی میان اعضای ستاد برگزاری شبیه‌خوانی شهر حر (بیت چریم) اختلاف پیش آمد. گفته می‌شود برای جلوگیری از درگیری‌های احتمالی، این مراسم چهار سال پیاپی تعطیل شد. در این مدت که مردم منطقه ارتباط معنوی خاصی با شبیه‌خوانی برقرار کرده بودند خلأ مراسم را در ایام محرم احساس می‌کردند. ده‌ها سال پیش با وجود کمبود امکانات اما خانواده شیخ خلف حیدر اقدام به تهیه گزارش تصویری از مراسم می‌کردند. به طوری که تصاویر سیاه و سفیدی از شبیه‌خوانی آن زمان در دست هستند.

● ادامه در جریه

پس از اینکه قرار شد چهار سال مراسم شبیه‌خوانی تعطیل باشد کمی آن طرف‌تر از بیت چریم شخصی با نام عزیز هلاکوپور که یکی از خویشاوندان شیخ حیدر بود، تصمیم گرفت شبیه‌خوانی را در روستای خودشان ادامه دهد. حاج عزیز از دوران نوجوانی ایفاگر نقش‌های مهمی در شبیه‌خوانی شهر حر بود. در نهایت حاج عزیز در روستای مجاور که روستای سید محمد تفاخ (الهدامه) نام داشت به همت تعدادی از اهالی آن روستا تصمیم به برپایی مراسم شبیه‌خوانی در روستای خود گرفتند. روستای سید محمد تفاخ معروف به جریه سید محمد از توابع شهرستان شوش دانیال و جنب کارخانه قند دزفول است. حاج ملا عزیز متولد ۱۳۱۲ با وجودی که در سن ۸۰ سالگی به سر می‌برد اما همچنان مصرانه و متعهد بر اجرای این آیین، کارگردانی را بر عهده دارد. حاج عزیز کارگردانی است که نه درس تئاتر خوانده و نه در کلاس‌های بازیگری شرکت کرده. با این حال توانسته اصول تئاتر خیابانی را به صورت تجربی بیاموزد و سال‌ها در حفظ آن کوشیده است.

● گسترش شبیه در خوزستان

برپایی شبیه‌خوانی رفته رفته به روستا و شهرهای مجاور از جمله شوش، منطقه صرخه، چنانه، الوان، عبدالخان و ... نیز رسید. حتی در شهر شوش نیز از همین افراد برای اجرای تئاتر خیابانی در شب‌های دهه اول محرم استفاده می‌شود. همچنان شبیه‌خوانی در میدان قدیمی شهر حر و در روستای سید محمد تفاخ برپا می‌شود. جمعیت شرکت‌کننده در این مراسم حدود هفت الی هشت هزار نفر است. این مراسم در شهر حر و روستای سید محمد تفاخ به صورت شبیه‌خوانی حضرت زینب (س) و امام سجاد(ع) در ظهر تاسوعا از ساعت ۱۴ ظهر الی ۱۸ عصر و شبیه‌خوانی شهادت امام‌حسین(ع) و یارانش در صبح عاشورا از ساعت شش صبح شروع می‌شود و تا ساعت ۱۵ ظهر ادامه دارد. از ویژگی‌های این فعالیت هنری-مذهبی این است که تمام بازیگران این روستاها هیچ کدام پیشینه‌یی در کارهای هنری ندارند. حتی کودکان کم سن و سال هم در این مراسم نقش‌های مهمی ایفا و در مقابل چشم صدها و شاید هزاران نفر نقش خود را طوری اجرا می‌کنند که اشک را بر دیدگان تماشاگران جاری می‌کنند. سرهنگ هلاکوپور، یکی از پیشکسوتان شبیه‌خوانی شهرستان شوش در روستای سید محمد است. وی در رابطه با تاثیر این مراسم می‌گوید: برای اجرای شبیه‌خوانی نیاز به حمایت بیشتر ارگان‌ها داریم، اگر حمایت شویم می‌توانیم از هر جای دنیا خصوصا کشورهای عربی همسایه نیز جذب توریست کنیم. به گفته وی، این کار باعث تبلیغ فرهنگ تشیع می‌شود. به گزارش «اعتماد»، در گذشته، چند شب جلوتر از روز عاشورا مردم خود را به محل برگزاری مراسم می‌رساندند تا جایی برای خود در این مراسم پیدا کنند و تا صبح روز عاشورا منتظر می‌ماندند. این مراسم از ساعت شش صبح آغاز می‌شد و تا غروب همان روز ادامه داشت. شبیه‌خوانی در شهر حر و روستای سید محمد به لحاظ وسعت محل اجرا از بزرگ‌ترین نمایش‌های خیابانی کشور نیز به حساب می‌آیند. حضور ده‌ها سوارکار با اسب‌های زیبا، همچنین شترهای فراوانی که در این نمایش‌ها استفاده می‌شوند، فضای سنتی را که یادآور تاریخ است شکل می‌دهند.

● نیازمند معرفی

مراسم عاشورا به دلیل مشارکت گسترده‌یی که اقشار بسیار متفاوتی از مردم از گروه‌هایی با سرمایه‌های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی متفاوت در آن دارند یکی از بهترین موقعیت‌ها را برای مطالعات مردم‌نگارانه؛ یعنی، نزدیک‌شدن کامل و مشارکت بسیار نزدیک در محیط شهری با کنشگران اجتماعی و فرآیندهای کنش شهری به وجود می‌آورد که به ندرت می‌توان در نظام‌های اجتماعی به دست آورد. برای رسیدن به موقعیت‌هایی نظیر عاشورا یا دقیق‌تر بگوییم دهه محرم که یک فرآیند طولانی مدت (۱۰ روزه) از مشارکت گسترده و عمیق اجتماعی است، می‌توان بسیار در فرهنگ‌های دیگر و حتی در فرهنگ خودمان جست‌وجو کنیم. سطح «درام اجتماعی» به اصطلاحی که ویکتور ترنر برای این‌گونه مراسم به کار می‌برد، به حدی بالاست که در زندگی روزمره جز در موقعیت‌های بسیار بحرانی و آن هم به مدتی بسیار کوتاه نمی‌توان به آن دست یافت. از این رو یکی از بخش‌های میراث فرهنگی بسیار پر ارزش ما این مراسم و تکرار سالانه آنهاست که در طول برگزاری خود امکان مطالعات گسترده‌یی را در سطوح مختلف و فرهنگ‌های گوناگون این سرزمین که تکثر بی‌پایانی از لحاظ فرهنگی دارد، فراهم می‌کند. خصوصا اینکه مراسم شبیه‌خوانی در بیت چریم و جریه سید محمد و بسیاری از نقاط خوزستان به عربی برگزار می‌شود و برای مخاطبان در دیگر استان‌ها جاذبه خاصی ایجاد می‌کند که نیازمند معرفی هرچه بیشتر این توان فرهنگی است.

قاسم منصور آل‌کثیر