بن بست هسته ای

سال ۱۳۵۷ ۱۹۷۹ میلادی نقطه شروع تصمیم دولت ایران برای استفاده از فناوری هسته ای بود برنامه هسته ای ایران با امضای قرارداد احداث نیروگاه اتمی بوشهر با یك شركت آلمانی آغاز شد اما پس از پیروزی انقلاب اسلامی, شركت آلمانی زیمنس از تكمیل قرارداد خودداری كرد و پس از پرداخت غرامت و قطع همكاری اش با دولت ایران, از كشور خارج شد از سال ۱۳۷۴ ژانویه ۱۹۹۵ ایران و روسیه توافق كردند كه قرارداد ساخت نیروگاه اتمی بوشهر توسط روسیه تكمیل شود و این قرارداد اكنون پس از گذشت ۱۰ سال هنوز به سرانجام نرسیده است

پس از انتخاب احمدی نژاد به ریاست جمهوری اسلامی ایران در سوم تیرماه ،۱۳۸۴ حسین موسویان دبیر كمیته سیاست خارجی شورای عالی امنیت ملی ایران گفت كه با انتخاب رئیس جمهور جدید تغییری در سیاست های هسته ای ایران ایجاد نمی شود. روز پانزدهم تیرماه حسن روحانی دبیر شورای عالی امنیت ملی و مسئول مذاكرات هسته ای ایران به طور رسمی از سمت خود استعفا كرد.

روز هفدهم مرداد ماه ۸۴ فعالیت فرآوری اورانیوم در تأسیسات هسته ای اصفهان به طور رسمی آغاز شد. این موضوع باعث شد كه در ۲۰ مرداد ۸۴ شورای حكام قطعنامه شدیداللحنی را علیه ایران صادر كرد و از ایران خواست كه سریعاً فعالیت تأسیسات اصفهان را متوقف كند.

۲۴ مرداد ماه ۸۴ علی لاریجانی به جای حسن روحانی مسئولیت ادامه مذاكرات هسته ای را بر عهده گرفت. او كه منتقد سیاست های دولت خاتمی در مذاكرات هسته ای بود و آن را به دادن مروارید در قبال گرفتن آب نبات تشبیه كرده بود آمد تأسیسات جایگزین خود را اجرا كند.

اول شهریور ۸۴ بود كه كشورهای اروپایی به دلیل آغاز فعالیت های اتمی در اصفهان اعلام كردند كه مذاكرات با تهران را قطع می كنند. تهران نیز در قبال اقدامات اروپایی ها تهدید كرد كه در صورت عدم اصلاح قطعنامه ای كه قرار بود در پنجم شهریور ۸۴ در آژانس بین المللی انرژی هسته ای تصویب شود، غنی سازی اورانیوم را از سر خواهد گرفت و مانع بازرسی های سرزده و گسترده تر از تأسیسات اتمی خود خواهد شد.

با تندتر شدن مواضع دو طرف قطعنامه شدید اللحنی علیه ایران در جلسه ۵ شهریور ۱۳۸۴ در آژانس به تصویب رسید كه فقط ونزوئلا به آن رأی مخالف داد. در برابر این قطعنامه، مجلس هفتم نیز طرحی را تصویب كرد كه به موجب آن دولت باید فعالیت های هسته ای اش را كه تعلیق كرده بود از سر می گرفت.

در سیزدهم شهریور ماه لاریجانی درخواست اتحاد اروپا مبنی بر این كه ایران تا پیش از اجلاس بعدی آژانس فعالیت های غنی سازی خود را تعلیق كند رد كرد و تركیب هیأت مذاكره كننده ایران را نیز كاملاً تغییر داد. جواد وعیدی رئیس تیم مذاكره كننده ایران شد.

روز ۱۸ سپتامبر ۲۰۰۵ (۲۷ شهریور ۸۴) احمدی نژاد در مقر سازمان ملل سخنرانی كرد و خواستار تشكیل كمیته ای در سازمان ملل برای مقابله با آپارتاید هسته ای شد. او پیش از سفر به نیویورك در زمان بررسی صلاحیت كابینه اش در مجلس از طرحی سخن گفته بود كه با اعلام آن در اجلاس سران كشورهای عضو سازمان ملل، راهی جهت حل پرونده هسته ای ایران خواهد گشود. احمدی نژاد در نیویورك اعلام كرد كه حاضر به پذیرش مشاركت غربی ها و همه كشورهایی است كه خواستار همكاری اتمی با ایران هستند.

او در شرایطی طرحش را حلال مسئله پروژه هسته ای می دانست كه غربی ها بر تعلیق كامل و دائمی چرخه سوخت در ایران تأكید داشتند، در حالی كه مشاركت دیگر كشورها مانع از توقف چرخه سوخت و با خواسته غربی ها در تضاد بود. ایران برای اجرای این طرح ابتدا با آفریقای جنوبی رایزنی كرد اما بعداً آفریقای جنوبی اعلام كرد كه مشاركتی در برنامه هسته ای ایران ندارد.

دولت در دوم آبان ۸۴ كلیات آئین نامه چگونگی مشاركت كشورهای خارجی در برنامه هسته ای را به تصویب رساند. بر اساس این آئین نامه تنها كشورهایی می توانند در این مشاركت نقش داشته باشند كه دوست جمهوری اسلامی، بی طرف و مجری مقررات پیمان منع گسترش سلاح های هسته ای باشند.

از آن زمان تاكنون هیچ كشوری به طور رسمی خواستار مشاركت در برنامه هسته ای ایران نشده است. در همان زمان گفته شد كه این طرح در دولت خاتمی نیز مطرح شد اما به سرانجام نرسید.

پس از قطع مذاكرات اروپایی ها با ایران، لاریجانی نامه ای ارسال و اعلام كرد كه ایران مایل به ادامه مذاكرات است. لاریجانی اعلام كرد كه هیچ پیش شرطی برای مذاكره با اروپا، پذیرفته نمی شود.

تحركات در آبان ماه (نوامبر) به دلیل نزدیك شدن به زمان برگزاری اجلاس سوم آذرماه شورای حكام در وین افزایش یافت. همه تحركات بین المللی حكایت از احتمال ارجاع پرونده هسته ای ایران به شورای امنیت سازمان ملل داشت. در اواخر آبان ماه بود كه خبرهای غیررسمی در مورد طرح روسیه جهت غنی سازی اورانیوم ایران در این كشور، منتشر شد هرچند كه سخنگوی وزارت امور خارجه از وجود چنین طرحی ابراز بی اطلاعی كرد.

جزئیات طرح روسیه مشخص نبود و مقامات مذاكره كننده ایرانی بارها اعلام كردند كه جزئیات طرح روسیه مشخص نیست، به نظر نمی رسید كه طرح روسیه فراتر از عنوان كلی آن مبنی بر غنی سازی اورانیوم در خاك روسیه باشد. همزمان با شروع مذاكرات ایران و روسیه در مورد این طرح، بارها و بارها از سوی مقامات سیاسی به ویژه الهام سخنگوی دولت اعلام شد كه ایران به هیچ وجه غنی سازی در خاك خود را متوقف نخواهد كرد هرچند كه در كنار آن حاضر به مذاكره در خصوص طرح روسیه نیز هست.

در خبرهایی كه از مذاكرات ایران و روسیه منتشر می شد معلوم بود كه روسیه هر روز جزئیاتی را به طرح كلی و نانوشته خود می افزاید. در روزهای اول مذاكرات اعلام شد كه روسیه معتقد است غنی سازی اورانیوم ایران باید در خاك روسیه و بدون حضور كارشناسان ایرانی انجام شود. این طرح همانند پیشنهاد سابق اروپا به ایران برای خرید سوخت هسته ای بود كه مورد پذیرش ایران قرار نگرفت.

مشخص بود كه طرح روسیه برنامه ای برای جذب این كشور جهت قرار گرفتن در جبهه غرب علیه ایران بوده است؛ چرا كه روسیه در شرایطی قرار گرفته بود كه باید پس از سه كشور اروپایی و پیوستن آنها به استراتژی آمریكا، موضع خود را مشخص می كرد. روسیه نمی توانست در برابر چهار قدرت جهانی، در كنار ایران قرار گرفته و تنها به منافع اقتصادی خود در ایران فكر كند زیرا در این صورت ناچار منافع خود با سه كشور اروپایی و آمریكا را در چالش می دید. روسیه به ناچار پذیرفت كه طرح غنی سازی اورانیوم ایران در خاك خود را به مذاكره بگذارد تا در صورت پذیرش طرح از سوی ایران منافع اقتصادی بیشتری را برای انجام غنی سازی اورانیوم ایران به دست آورد و یا اگر این مذاكرات به بن بست رسید در كنار چهار قدرت برتر قرار بگیرد.

ایران از همان ابتدا با طرح روسیه با این شرط موافقت كرد كه بخشی از غنی سازی در خاك ایران صورت گیرد و این خواسته اساساً با خواسته اروپایی ها و آمریكا در تضاد بود و مشخص بود كه مذاكرات به هیچ نتیجه ای نخواهد رسید.

اجلاس سوم آذر(۲۴ نوامبر ۲۰۰۴) شورای حكام نیز فرارسید، همه اخبار حكایت از ارجاع پرونده ایران به شورای امنیت داشت اما در روزهای نزدیك به نشست خبرهای منتشره حكایت از ارجاع گزارش پرونده داشت كه موضعی منعطف تر نسبت به ایران محسوب می شد. غربی ها با این شرط كه زمینه پذیرش كامل طرح روسیه از سوی ایران فراهم شود، گزارش ایران را به شورای امنیت فرستادند كه از نظر حقوقی به معنای ماندن پرونده در شورای حكام بود زیرا ارجاع كامل پرونده به شورای امنیت به منزله آغاز برخورد سازمان ملل با ایران بوده و ایران را كشوری متمرد از قوانین و مناسبات بین المللی معرفی می كرد. در این اجلاس مقرر شد كه آژانس روز ۱۵ اسفند ۸۴ جلسه دیگری را تشكیل داده و مسیر پرونده ایران طی این مدت را مورد بررسی قرار دهد.

با نزدیك شدن به ۱۵ اسفند به ویژه پس از انتشار گزارش البرادعی علیه ایران، یك بار دیگر تحركات دیپلماتیك در اطراف پرونده هسته ای ایران افزایش یافت.

علی لاریجانی كه قطع مذاكرات اروپایی ها را پایان دیپلماسی خوانده بود یك بار دیگر خواستار انجام مذاكره با اروپا شد. هیأتی به ریاست جواد وعیدی به وین رفت و در همان روز هیأت دیگری به ریاست حسینی تاش راهی مسكو شد. اروپایی ها حاضر نشدند وعده و یا تضمین جدید ی به ایران بدهند. آنها در موضعی بودند كه تنها از ایرانی ها می خواستند رسماً زمان توقف كامل فعالیت های هسته ای ایران را مشخص كرده، بازرسی های سرزده و بی قید و شرط بازرسان آژانس را بپذیرند و اجازه دهد آنها با هر كه می خواهند مصاحبه و گفت وگو داشته باشند.

اینها خواسته های اروپایی ها بود كه بدون پذیرش هیچ نوع مذاكره دوجانبه ای اعلام كردند، هیأت ایرانی كه به وین رفته بود بدون نتیجه بازگشت. هیأتی هم كه به مسكو سفر كرده بود این بار شرایط جدیدتری را از زبان روس ها شنید. روس ها گفتند زمانی حاضر به مذاكره در مورد طرح خود هستند كه ایران همه فعالیت های غنی سازی خود را به طور كامل متوقف كند ولی با این حال مذاكرات ادامه یافت و این بار روس ها به تهران آمدند و سپس لاریجانی و هیأت همراه به روسیه سفر كردند. لاریجانی بعد از این مذاكرات اعلام كرد كه ابعاد مختلف فنی، حقوقی و اقتصادی طرح بیشتر باید روشن شود. او دست روی نقطه حساس گذاشت؛ چرا كه طرح روسیه نوشته شده و از پیش تعیین شده نبود، در حالی كه بدون ذكر جزئیات اقتصادی، فنی و حقوقی چنین طرحی قابل مذاكره و امضا نیست؛ آن هم در شرایطی كه هر روز روسیه پیشنهاد و شرط جدیدی را برای ایران مشخص می كند كه پذیرش این شرایط هم خود به كار كارشناسی سیاسی، اقتصادی و ... احتیاج دارد و از اساس در تقابل كامل با استقلال ایران است.

لاریجانی نه تنها مذاكره را با روسیه متوقف نكرد بلكه خواستار نشست با وزیران خارجه سه كشور اروپایی هم شد هرچند كه جك استراو به دلیل بیماری در آن شركت نكرد ولی وزیران خارجه فرانسه و آلمان و رئیس اتحادیه اروپا و یك دیپلمات انگلیسی با لاریجانی نشستند . لاریجانی به طرح دیدگاه ها و خواسته های ایران پرداخت و طرف های مقابل تنها گوش كردند و در آخر همان طور كه در مذاكرات قبلی وین با جواد وعیدی رخ داد آنها پس از پایان سخنان نماینده ایران تنها یك جمله گفتند: چه زمانی فعالیت خود را كاملاً متوقف می كنید؟ این نحوه مذاكرات یك طرفه حاكی از بن بست بود.

همین سیر بین ایران و روسیه نیز در حال طی شدن است. آمریكا و اروپا تا پیش از این از طرح روسیه به عنوان تنها راه باقی مانده برای حل پرونده هسته ای ایران سخن می گفتند اما اكنون پذیرش این طرح نیز كارساز نیست. دو روز پیش از این نشست ۱۵ اسفندماه آژانس بین المللی انرژی هسته ای، لاریجانی رسماً اعلام كرد كه آمریكا نمی گذارد ما با روسیه به تفاهم برسیم. این در حالی است كه لاریجانی پیش از این از امكان مذاكره مستقیم با آمریكا در مورد پرونده هسته ای هم سخن گفته بود. احمدی نژاد نیز در جمع مسئولان و كارشناسان مؤسسه دیپلماسی در روابط خارجی مالزی در پاسخ به سؤالی مبنی بر این كه آیا ایران در شرایط كنونی آمادگی مقابله با آمریكا را دارد، گفت: ما خواهان صلح و آرامش برای بشر و آماده گفت وگو با همه، جز رژیم نامشروع صهیونیستی هستیم.

اگرچه مقامات روسی اظهارات امیدواركننده مقامات ایرانی در مورد مذاكرات بر سر طرح غنی سازی ایران در روسیه را همواره مورد سؤال قرار داده اند اما هیچ گاه پایان ناامیدكننده مذاكرات را نیز اعلام نمی كنند.

سرگئی لاوروف وزیر خارجه روسیه گفته است همیشه فرصت برای یافتن راه حل پرونده هسته ای ایران وجود دارد. روس ها كه شرط غنی سازی بدون حضور كارشناسان ایرانی را مطرح كرده بودند، چندی بعد هم توقف كامل غنی سازی در ایران را عنوان نمودند و اخیراً شرط دیگری را به دو شرط قبل اضافه كردند مبنی بر این كه بدون كار حرفه ای كارشناسان مستقل آژانس بین المللی انرژی هسته ای در شفاف سازی «تمامی ابهامات» مربوط به هدف برنامه هسته ای ایران، حل و فصل پرونده غیرممكن است.

زهرا ابراهیمی