مروری جامع بر کلیه خواص دارویی و پزشکی حنا

حنا درختچه ای است به بلندی ۶ـ ۵ متر که شاخه های آن متقابل, استوانه ای و اغلب پوشیده از تارهای خار مانند است

حنا درختچه ای است به بلندی ۶ـ ۵ متر که شاخه های آن متقابل، استوانه ای و اغلب پوشیده از تارهای خار مانند است. برگهای آن کامل، بیضی، نوک تیز، متقابل به طول ۳ـ ۲ سانتی متر، گلهای آن سفید رنگ معطر و گروهی.

بر گهای خشک شدۀ گیاه Lawsonia inermis L. از خانوادۀ حنا (Lythraceae) است (۱)، که حداقل واجد ۳/۰ درصد لاوسون (Lawsone) می‌باشد. لاوسون دارای فرمول C۱۰H۶O۳با وزن مولکولی ۱۵/۱۷۴ می‌باشد.

● نامهای گیاه (۲)

▪ لاتین: Lawsonia inermis L.

Syn: Lawsonia spinosa L, Lawsonia alba lam.

▪ فارسی: حنا

▪ عربی: الحنا، القطب، ارقان

▪ انگلیسی: Egyption privet, Cumphier, Hanna

▪ آلمانی: Aegyptisches Faerberkraut, Henna strauch

▪ فرانسه: Hinne, Henne

● ریخت شناسی

گیاهی به صورت درختچه یا درختی با برگهای سبز متمایل به خاکستری، بیضوی و گلهائی به صورت خوشه گرزن بزرگ، به رنگ سفید یا زرد بسیار خوشبو، با میوه‌های خشک و شکوفا که حاوی دانه‌هائی خیلی کوچک است (۳و۵).

▪ اندام داروئی: برگهای گیاه، بخش داروئی آن را تشکیل می‌دهد (۳و۵).

▪ زمان جمع‌آوری: برداشت برگ حنا از سال دوم و سوم و کشت آن سالی دو بار صورت می‌گیرد. در اوایل تیرماه به نام حنای گرما و در اواخر آبان‌ماه به نام حنای قوس معروف است (۴و۲).

▪ محل رویش: انتشار عمومی این گیاه در مناطق حاره آفریقا و آسیاست. در شمال آفریقا از جمله مصر و مرکش ،تونس ،الجزایر همچنین در آسیا در هندوستان ، سیلان ، ایران و اغلب مناطق آسیا می روید و کشت می‌شود (۱). در ایران در استان های کرمان، هرمزگان و بلوچستان کاشته می شود(۶). درختچه حنا باید آبیاری شود و از طریق قلمه و ریشه جوش و کاشت در اوایل بهار تکثیر می شود. تکثیر آن از طریق کاشت بذر آن نیز انجام می شود. برداشت برگهای آن که محصول مستعمل آن است در هر سال ۳ ـ ۲ مرتبه در طول مدت از اواسط تابستان تا اواسط پاییز انجام می گیرد.

▪ مواد متشکله: برگهای حنا حاوی ماده‌ای رنگی به نام لاوسون یا ۱ ـ هیدروکسی نفتوکینون (۴) (۳/۱ ـ ۲۲/۰ درصد)، گلیکوزیدهای فنلی متعدد کومارین (Coumarin)، گزانتون (Xanthone)، کینوئید (Quinoids)، گلیکوزید بتاسیتوسترول و فلاونوئیدهائی نظیر لوتئولین (Luteolin) و مشتق ۷ ـ ۵ ـ گلوکوزیدی آن، چربی، رزین و تانن می‌باشد (۱). سایر مواد حاصل از برگها عبارتند از اسید گالیک، ۱و۴ ـ نفتوکینون، لاکسانتون ۱و۲، آکاستین گلیکوزیدی و مقدار کمی آلکالوئید (۷). همانگونه که ذکر شد . در برگهای حنا گلوکوزید و ماده رنگی و هنوتانیک اسید وجود دارد. ماده رنگی آن به نام لاوسون مشابه با۱ ـ هایدروکسی، آلفا، نافتوکینون است این ماده دارای خاصیت آنتی بیوتیک می باشد. گلهای آن معروف است که خواب آور عمیق است. اسانس روغنی که از گلهای آن گرفته می شود دارای آلفا، یونون و بتا. یونون است که بتا. یونون جزء اعظم آن را تشکیل می دهد.

حنا علاوه بر موارد مذکور دارای مانیتول و موسیلاژ است. وجود موسیلاژ باعث می‌گردد که برگ حنا به سهولت با آب به صورت خمیر درآید (۲). حنا دارای ۲/۱% اسانس می‌باشد.

▪ موارد استعمال: حنا به صورت موضعی در درمان بیماریهای قارچی پوستی بویژه در قارچ‌های عامل کچلی و تخفیف دردهای روماتیسمی بکار می‌رود. همچنین بعنوان رنگ کننده بویژه رنگ کردن پوست و مو کاربرد دارد (۸و۹). حنا از رنگ‌های طبیعی بی‌زیان است. قابض است و جوشاندۀ برگ آن برای درمان بیماریهای پوستی، گاهی اوقات تسکین سردرد و دهانشویه به کار می‌رود.

عصارۀ برگهای گیاه بعنوان ضد گرفتگی عضلانی دستگاه گوارشی به کار می‌رود (۵و۷). در بعضی نواحی، گرد برگ حنا، برگ هلو و برگ تانن‌دار گیاهان مختلف را مخلوط کرده و برای رفع اگزما و جلوگیری از تعریق دست و پا بدان می‌مالند. در هند و چین از برگهای آن برای معالجه جذام، یرقان، شوره سر استفاده می شود.دم کرده برگهای حنا را مانند چای به زنها در موقع وضع حمل می دهند. جوشانده ریشه آن مدر است و برای نرم کردن سینه و برونشیت نافع است.

در شبه جزیره مالایا از له کرده برگهای تازه آن به صورت ضماد در موارد سوزش پا که منشأ بیماری بری بری و کمبود ویتامین B باشد و همچنین برای معالجه ناراحتی های پوستی استفاده می کنند و به علاوه برای جوش و کورک و زخمهای ختنه و رماتیسم و بزرگ شدن معده به کار می رود.

از جوشانده برگهای حنا به صورت غرغره برای رفع پیله دندان استفاده می شود. در مصرف داخلی برای کاهش درد معده بعد از زایمان و همچنین برای رفع خشونت صدا تجویز می شود.

▪ توجه: مصرف داخلی گیاه علف دندان چون خراش دهنده و خطرناک است از نظر میزان و مورد مصرف و ضرورت مصرف و مراقبت در عوارض احتمالی باید حتماً نظیر هر داروی غیر مجاز مصرف داخلی با توصیه و زیر نظر پزشک باشد. ریشه قابض حنا را خشک کرده، خرد کرده و نرم کوبیده و برای معالجه جوش و کورک سر بچه ها به سر آنها می مالند. ضمناً برای معالجه ناراحتی های چشم نیز به کار می رود.

در اندونزی از خمیر برگهای له شده آن برای معالجه عفونت چرکی نرمه بند دور انگشت دست و سایر بیماری های ناخن و همچنین برای رفع هرپس استفاده می شود. و از میوه های خیلی نارس آن مرهمی درست می کنند که برای رفع خارش مفید است.

در فیلیپین روغن و مرهمی که از برگهای حنا درست می کنند برای نرم کردن زخمها و التیام زخم و ضرب خوردگی و رفع خون مردگی به کار می رود. برگ آن را دم کرده مانند چای می خورند، از اضافه وزن جلوگیری می کند و پمادی که از میوه های جوان آن درست می کنند برای رفع خارش روی پوست می مالند که خیلی مفید است.

حنا از نظر طبیعت طبق رأی حکمای طب سنتی ایران مرکب القوی مایل به سردی و خشک است. عده ای آن را گرم و خشک نیز گفته اند.

از نظر خواص معتقدند که برای بیماری های سر و چشم و دهان مفید است. ضماد برگ آن با برگ گردو(نصف و نصف) برای سردرد نافع است و اگر با سرکه بر پیشانی مالیده شود رفع سردرد می کند.

مالیدن برگهای له شده آن با روغن زیتون برای رشد موی سر نافع است، خصوصاً اگر با آب گشنیز مخلوط شده باشد.

غرغره آن با آب دم کرده برگ آن برای زخمهای دهان مفید است. خوردن دو گرم آن و یا خوردن آب خیس کرده ۵۰ گرم آن برای یرقان، طحال، سنگ کلیه، مثانه و سختی ادرار نافع است. برای رویانیدن ناخن اصلی به جای ناخن کج اثر خوب دارد.

اگر آن را در آب خیس کرده و آب خیس کرده آن را با شکر بخورند، برای آغاز جذام مفید است و اگر این رژیم یک ماه ادامه یابد جذام تازه شروع شده، به کلی مرتفع می شود. شست و شوی پوست با آب دم کرده آن برای سوختگی آتش مفید است و مالیدن آن برای ورمهای گرم که زردآب از آن خارج می شود نافع است و با روغن گل برای رفع جرب مجرب است.

اگر از برگ خشک کوبیده آن با پیه ضماد درست کنند، برای التیام زخم گوشه ناخن مفید است.

اگر ۵ گرم از گل آن را با ۱۰۰ گرم آب و عسل مخلوط کرده و بخورند برای رفع انواع سردرد و خشک کردن رطوبت مفید است.

روغن گل حنا که آن را «دهن الفاعیه» نامند و مانند گل سرخ تهیه می کنند گرم و محلل مقوی مو برای روشنی و درخشانی رنگ چهره نافع است.

حنا مضر حلق و ریه است، از این نظر باید با کتیرا خورده شود. مقدار خوراک آن تا ۵ گرم است و اگر از آن بیشترخورده شود خطرناک و اسراف موجب هلاکت می شود.

در مدارک طبی دیگر اطبای معروف ایران مقدار خوراک از ساییده برگ آن را ۵/۲ گرم و خیس کرده در آب تا ۳۵ گرم برگ هم می توان مصرف نمود و به تدریج آن را خورد. به طوری که هر بار کمتر از ۵/۲ گرم از برگ آن مصرف داخلی شود.

حنا برای رفع عرق بدبوی پا بسیار موثر است.

از ساییده برگ آن که در بازار حنا گفته می شود برای رنگ کردن مو استفاده می شود و جزء قابل ملاحظه ای از مواد رنگ کردن مو تجارتی می باشد.

▪ توضیح: از برگهای خشک شده گیاه نیل که به صورت گرد درآمده باشد، مخلوط با برگ حنا گردی به نام رنگ و حنا درست می کنند که برای رنگ کزدن مو به کار می رود.

▪ عوارض جانبی: پودر حنا می‌تواند موجب تحریک پوست و درماتیت تماسی شود. برگهای حنا در موش مادۀ ناباروری ایجاد نموده است. بعنوان رنگ‌کنندۀ ابروها و مژه‌ها دقت شود، زیرا خطر آسیب رساندن به چشم وجود دارد (۷). برگها دارای خاصیت مخدر است و مقادیر بالای آن باعث سردرد و مسمومیت می‌شود (۱۰).

● موارد استعمال در پزشکی گذشته

در طب گذشته حنا به صورت موضعی در درمان دردهای مفاصل، جوش و زخم بکار می‌رفته است و بعنوان عامل رنگ‌کنندۀ پوست و مو مصرف شده است (۲).

● آثار فارماکولوژیکی

به علت وجود تانن، اثرات قابض نشان می‌دهد (۱). به طور کلی عمدۀ آثار رنگ‌کنندگی و درمانی حنا را ناشی از وجود مادۀ لاوسون می‌دانند (۱و۷)، اما این ماده به تنهائی عمل نمی‌کند و به خصوص خاصیت رنگ‌کنندگی آن به سایر مواد نیز بستگی دارد (۲).

لاوسون سمیت بسیار کمی دارد و موجب کند شدن زودگذر ضربان قلب با افزایش دامنۀ انقباض آن می‌گردد. اثر ضد اسهالی آن را به علت کاهش تونوس و حرکات دودی شکل روده می‌دانند. اثرات ضد التهاب، ضد درد و ضد تب با مصرف ۵۰۰ میلی‌گرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن لاوسون (مادۀ مؤثر حنا) گزارش شده است (۱۰). اثر ضد باکتری و ضد قارچی حنا را نیز به لاوسون نسبت می‌دهند (۲).

حنا دارای اثر ضد باکتری خصوصاً در باکتریهای گرم مثبت می‌باشد؛ همچنین دارای اثر ضد قارچی در قارچ‌های مولد کچلی تریکوفایتون، اسپوروتریکوم و کریپتوکوکوس است. لاوسون با غلظت ۲ تا ۵۰ میکروگرم در میلی‌لیتر بر روی گونه‌های بروسلا و نایسریا کاتارهالیس مؤثر بوده، همچنین دارای اثر ضد توموری بر روی سارکوما ـ ۱۸۰ در موش می‌باشد (۱۲). مهار فعالیت مایکوباکتریوم توبرکولوز بوسیلۀ ۰۰۶/۰ میلی‌گرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن گزارش شده است (۱۱). عصارۀ گیاه به صورت برون‌تنی و درون‌تنی در موش‌ها اثر ضد درد نشان داده است. LD۵۰عصارۀ الکلی حنا در موش mg/kg ۶۶۵ گزارش شده است (۱۳).

فرشاد اکبرنژاد

مدیر علمی شرکت داروسازی دکتر جهانگیر

۱) Trease GE, Evans WC.Pharmacognosy,۱۴ th ed. London:saunders company Ltd, ۱۹۹۶:۲۴۸-۹۸.

۲) زرگری ع. گیاهان داروئی. تهران: انتشارات دانشگاه، ۱۳۷۵ (ج ۲): ۳۵۳.

۳) امین غ. گیاهان داروئی سنتی ایران. تهران: انتشارات معاونت پژوهشی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، ۱۳۷۰ (ج ۱): ۶۶.

۴) شیروانی‌ م. بررسی فارماکوگنوزی حنای ایران. ]پایان‌نامۀ دکترای داروسازی[ تهران، دانشگاه آزاد اسلامی، ۱۳۷۲.

۵) John B. Lust. The herb book ۱۹۷۴ : ۲۱۸.

۶) مظفریان، ولی‌الله، فرهنگ نامهای گیاهان ایران، فرهنگ معاصر، ۱۳۷۵ : ۳۱۵.

۷) Duke JA. Hand book of medicinal herbs. London: CRC Press / ۱۹۸۵:۲۷۴.

۸) Tripathi RD, Srivastava HS, Dixit S N.A Fungitoxic principle from lawsonia inermis. Experientia ۱۹۷۸; ۳۴ (۱) : ۵۱-۲.

۹) Karawya M.S, Abdolwahhab S.M, Zaki A.Y.A Study of Lawson content in henna. Lioydia ۱۹۶۸: ۳۲ (۱) : ۷۶-۸.

۱۰) Pharmacology. ۱۹۹۵ Dec, ۵۱ (۶) : ۳۵۶ – ۶۳.

۱۱) Tubercle. ۱۹۹۰ Dec; ۷۱ (۴) : ۲۹۳ – ۵.

۱۲) Goncalves de lima oswaldo Coelho, jose S. de B., Leoneiod۰۳۹; Alboguerque ivan, et al, Antimicrobial compounds from higher plants that of lapachol. Rev inst antibiot ۱۹۷۱,۱۱ (۱):۲۱-۶.

۱۳) Bagi MK. Kahrani KH. Kalyani G A. et al. Experimental evaluation of pharmacological activity of lawsonia alba seed oil. Fitoterapia, ۱۹۸۸; ۵۹ (۱) : ۳۹-۴۲.