تاثیر علمی و فرهنگی حضور امام رضا ع در ایران

مناظرات امام رضا ع با علمای فرق و ادیان در تاریخ مشهور و در کتاب های حدیثی هم چون « عیون اخبارالرضا» و « احتجاج» ثبت و ضبط شده است

مناظرات امام رضا(ع) با علمای فرق و ادیان در تاریخ مشهور و در کتاب های حدیثی هم چون « عیون اخبارالرضا» و « احتجاج» ثبت و ضبط شده است.

این مناظرات بیشتر در محور اعتقادات و مسائل کلامی دور می زد و موضوعاتی چون توحید، صفات خدا و عدل و... مورد بحث واقع می شد. در این نشست ها که بسیاری از آن ها در دربار مامون و توسط او برگزار می شد، طرف های مناظره در انتها به وسعت علم و دانش حضرت و قوت منطق ایشان اعتراف می کردند چنان که جاثلیق عالم مسیحی در پایان مناظره به امام می گوید: سوگند به حق مسیح که من فکر نمی کردم در علمای مسلمین کسی مثل شما وجود داشته باشد و یا عمران صابی که متکلمی زبردست و چیره بود، در پایان بحث، اسلام آورد و گفت: گواهی می دهم که خداوند متعال همان گونه است که توضیح دادی و به یکتایی وصفش کردی و گواهی می دهم که محمد بنده اوست که به نور هدایت و دین حق مبعوث شده است. آن گاه روبه قبله به سجده رفت و اسلام آورد. و پس از این واقعه در شمار یکی از متکلمان اسلامی درآمد که از فرقه ها و گروه های مختلف نزد وی می آمدند و با او مناظره می کردند. در این جلسات گاه مامون طرف صحبت قرار می گرفت و البته نه به صورت مناظره که بیشتر به گونه پرسش و پاسخ و یادگیری با امام گفت و گوی علمی می کرد. در کتاب «احتجاج» نقل شده است در پایان یکی از این گفت و گوها مامون به امام اظهار داشت: سینه ام را شفا دادی ای زاده رسول خدا(ص) و آن چه بر من مشتبه بود را واضح کردی. راوی می گوید: سپس مامون برای ادای نماز برخاسته و دست محمدبن جعفربن محمد (عمومی امام رضا«ع») را که در آن جا حاضر بود گرفت و با خود برد. من نیز به دنبالشان راه افتادم. در راه مامون به او گفت: برادرزاده ات را چطور یافتی؟ عموی امام رضا(ع) گفت: عالم است و پیش از این ندیدم نزد اهل علمی آمد و شد داشته باشد. مامون گفت: بی شک برادرزاده ات از اهل نبوت می باشد همان ها که رسول خدا(ص) درباره آن ها فرمود: در کودکی از تمام مردم بردبارتر و در بزرگی از همه آن ها داناتر می باشند. سپس حضرت رضا به منزل خود بازگشت. روز بعد خدمت آن حضرت رسیدم و او را از گفت و گوی مامون و محمدبن جعفر باخبر کردم.آن حضرت با شنیدن آن خنده ای کرد و فرمود: مبادا آن چه شنیدی تو را فریب دهد، که او مرا به خدعه و نیرنگ خواهد کشت.

دکتر منتظر قائم عضو هیئت علمی گروه تاریخ اصفهان در گفت و گو با خراسان از فعالیت های علمی امام رضا(ع) در مرو و نقش آن حضرت در گسترش دانش تشیع و فرهنگ اهل بیت نزد ایرانیان سخن گفت و اظهار داشت:زمانی که امام رضا به ایران آمدند می دانستند که مامون از نظر ظاهر به علوم علاقه دارد، بنابراین یک حرکت علمی گسترده ای را انجام دادند.

امام ناگزیر به قبول ولایت عهدی و سکونت در مرو شدند. مرو در آن زمان از پایگاه های علمی خراسان بود و علمای بزرگ دیگر ادیان در مرو ساکن بودند امام هم از این موقعیت استفاده کردند و حرکت علمی گسترده خودشان را شروع کردند. هدف مامون در درجه اول این بود که از طریق مناظره های علمی، شخصیت حضرت رضا(ع) را زیر سوال ببرد. حضرت از این مناظره ها استقبال و در این مجالس شرکت می کردند

در این گفت و گوها علمای بزرگ تحت تاثیر علم امام قرار می گرفتند و در آخر همه سر تسلیم فرود می آوردند.

روایات این مناظره ها در کتاب عیون الاخبارالرضا شیخ صدوق جمع آوری شده است.

در یکی از این مناظره ها جاثلیق مسیحی به آن حضرت گفت شما و تمام مسلمانان کتاب انجیل و نبوت عیسی را قبول دارید در حالی که نبوت پیغمبر شما مشکوک است و ما او را قبول نداریم و تنها شما نبوت، پیامبر اسلام را قبول دارید. حضرت در پاسخ او گفتند که ما مسلمانان نبوت حضرت عیسی را قبول داریم ولی آیا شما می دانید که پیغمبر شما بشارت پیغمبر ما را داده است و بر اساس آن حواریون حضرت عیسی هم به نبوت، پیامبر ما اقرار کرده اند، بنابراین چرا با پیامبر و کتاب مقدستان مخالفت می کنید و پیامبری را که حضرت عیسی بشارت داده نمی پذیرید. در این جا آن کشیش مسیحی از ادامه مناظره ناتوان شد.

به عنوان نمونه ای دیگر می توان به مناظره آن حضرت با عمران صابی اشاره کرد که تمام این ها موجب تبلیغ شخصیت علمی آن بزرگوار می شد و آن ها به کوچک بودن خود در برابر علم امام اعتراف می کردند و این مناظره ها که در یک فضای صمیمی و آرام برگزار می شد نشان می داد که امام رضا یک حرکت عمیق علمی را شروع کرده اند. موضوع های این مناظره ها مسائلی از قبیل توحید، آفرینش، صفات خداوند، عصمت انبیاء، جبر و اختیار و امامت بود.

به عنوان مثال سوالی در مسجد جامع مرو از امام پرسیده شد و ایشان در جواب آن سخنرانی طولانی کردند و در آن جا اساس اسلام را امامت معرفی کردند در این مناظره هااز فضائل اهل بیت، تفسیر آیات قرآن کریم، احکام دین سوال می شد که امام رضا به همه آن ها با سعه صدر جواب می دادند. از طرفی امام(ع) در مسجد مرو برای مسلمانان جلسه های علمی برگزار می کردند و یک حوزه علمیه مانندی برای شیعیان مخصوصشان در منزل خودشان تاسیس کرده بودند که به آن ها تعلیم می دادند. امام رضا با این کار، حرکت گسترده ای را آغاز کرده بودند که این کار موجب نگرانی مامون شده بود و از امام رضا(ع) خواست که این جلسه ها را تعطیل کنند.

بنابراین از نتایج پربار حضور امام در مرو می توان به فراهم شدن رشد علمی تشیع و فرهنگ اهل بیت اشاره کرد که موجب شد تعالیم صحیح اسلامی به مردم سرایت کند، تعداد شاگردان آن حضرت را ٣١٨ نفر ذکر کرده اند تعداد زیادی از آن ها اهل منطقه خراسان بودند، تعدادی هم مثل زکریا بن آدم و ابوعبد الله محمدبن خالد برقی اهل قم بودند، افرادی هم اهل هرات بودند، مثل ابوصلت هروی، کسانی بودند مثل عبدا...بن مبارک نهاوندی که از غرب کشور آمده بودند. یکی دیگر از نتایج پربار آمدن امام رضا به ایران این بود که بعد از ایشان تعدادی از برادران آن حضرت و خاندان اهل بیت از حجاز و کوفه به ایران آمدند و وقتی که امام رضا به شهادت رسیدند آن ها در ایران پراکنده شدند. به عنوان مثال دوتا از برادران شان در نزدیکی قم، یکی دیگر از آن ها به نام احمد بن موسی در شیراز مدفون شده اند.

یکی دیگر ازبرادرانشان به نام هارون در کاشان و حمزة بن موسی بن جعفر نیز در ری از دنیا رفته اند. خواهر ایشان حضرت فاطمه معصومه هم که برای دیدن برادرشان به ایران آمده بودند در قم از دنیا رفتند و در این شهر مدفون شدند و بعد از آن شهر قم که از قرن اول هجری به پایگاه تشیع تبدیل شده بود قوی تر شد لذا این ها موجب شدند که رابطه ایرانیان با خاندان رسول خدا بیش از گذشته قدی تر شود. مخصوصا در مرکز ایران مثل قم و کاشان و ری و به دنبال ری سبزوار و شهرهای خراسان تحت تاثیر قرار گرفت. خود امام رضا هم در مرو زمینه های رشد و گسترش تشیع را فراهم کردند و موجب رشد و بالندگی فرهنگ و تمدن اسلامی به ویژه تشیع شدند.

این که مردم ایران زودتر از دیگر مناطق اسلامی به تشیع علاقه مند شدند دلیلش همین حضور امام رضا (ع) درایران بود.

آن چه که از امام رضا (ع) در مسند رضوی جمع آوری شده حدود ٢٤٣٥ حدیث است که از ٣٢ کتاب جمع آوری شده است که این تمام احادیث امام رضا هم نیست، با روایات صحیح و موثق گاهی روایات ضعیف هم در آن هست. از خود امام رضا فقه الرضا است که منسوب به خود امام رضاست و طب الرضا که درباره مسائل پزشکی است.

به نظر من می توان گفت، کارهای علمی بزرگی که در بلخ و هرات و بیهق و نیشابور به وجود آمد ثمرات علمی امام رضا بود و این که نیشابور به یکی از مراکز علمی جهان در قرن سوم، چهارم، پنجم و ششم تبدیل می شود به خاطر همین رابطه علمی و معنوی امام رضا با خراسانی ها بوده است

چون که امام رضا (ع) مفسر علوم الهی بود و قوانین اسلامی را برای همه مردم تشریح و تفسیر می کرد به حالت خیلی متساهل با علمای ادیان دیگر بحث و گفت و گو می کند و حضور امام رضا در مقابل آن ها یعنی این که امام رضا حقوق آن ها را به رسمیت می شناسد.

از آن جایی که آن ها توانایی علمی حضرت را نداشتند در مناظره شکست می خوردند و این کار نتایج خود را زود نشان می داد و آن ها شیفته رفتار و منش حضرت رضا (ع) می شدند و همین هم بود که مامون به خاطر نفوذ شخصیت علمی امام رضا (ع) وقتی که دستور داد نماز عیدفطر را امام بخوانند و امام رضا (ع) گفتند : من نماز عید را به سنت پیامبر می خوانم. این جا بود که مامون وقتی که دید امام رضا همانند سنت پیامبر با پای برهنه و الله اکبر گویان حرکت کرده اند و دسته های زیادی از مردم به دنبال ایشان در حرکت هستند، خلافت خود را در خطر دید و دستور داد که نماز خوانده نشود و امام را برگرداند. این نشانه این است که مامون از نفوذ امام رضا احساس خطر کرده بود و زمینه شهادت آن حضرت را فراهم کرد.