یک قطره آب یک دریا سراب

مقدار آبی که در فرآیند تولید یک کالا مصرف می شود آب مجازی پنهان یا جایگزین موجود در کالا نامیده می شود

«ما بایستی مصرف کردن را مدبرانه و عاقلانه مدیریت کنیم.»

آیا می دانید آب مجازی چیست یا این که چگونه می توان آب را صادر یا وارد کرد ؟

مقدار آبی که در فرآیند تولید یک کالا مصرف می شود آب مجازی (پنهان یا جایگزین ) موجود در کالا نامیده می شود.

البته میزان آب مصرفی توسط یک کالا به موقعیت جغرافیایی یک منطقه و شرایط آب و هوایی آن بستگی دارد .

اکثر کشورهای جهان با توجه به دهه کم آبی که در آن قرار گرفته ایم تجارت غذا را با هدف تجارت آب مجازی انجام می دهند تا به این وسیله بتوانند نقطه ی بهینه ای را برای صادرات و واردات و همچنین ذخیره کردن آب بیابند .

کشورهای کم آب می توانند با وارد کردن محصولات آب بر و صادر کردن محصولاتی که نیاز به آب کمتری دارند از فشار بر منابع آبی خود بکاهند و آن را برای اهداف مهم تر ذخیره نمایند .

تجارت آب مجازی به صورت درون کشوری نیز می تواند راهی برای همگون سازی آب در سراسر آن کشور باشد زیرا انتقال آب به صورت حقیقی مخصوصا در فاصله های دور به دلیل هزینه های زیادی که در بر دارد مقرون به صرفه نیست .

در این مقاله نیز چندین راه جهت محدود سازی اتلاف آب ارایه گردیده است .

آب عامل اصلی حیات وآبادانی است ، دهه کم آبی Water scarcity به عنوان یک دغدغه جهانی از سوی سازمان ملل مطرح گردیده است که بخش های مهمی از جهان به ویژه آفریقا و آسیا را که کشور ما نیز درآن واقع گردیده است در برمیگیرد ونسبت به عواقب آن هشدار های فراوانی داده شده است .

کره زمین را می توان کره آبی لقب داد؛ زیرا حدود دو سوم آن از آب پوشیده شده اگر چه این مقدار آب (۱.۳۹ میلیارد کیلومتر مکعب) در مناطق مختلف دنیا به شکل گسترده و در اشکال مختلف وجود دارد، اما تنها ۲.۵ درصد آب کره زمین شیرین است و مابقی آن در دریاها و اقیانوس ها به صورت شور قرا دارند.

حدود دوسوم از آب شیرین دنیا در یخچال ها و برف های دائمی قطب شمال و جنوب و حدود یک سوم مابقی به شکل آب های زیر زمینی موجود است، نگرش جهانی به وضعیت آب شیرین حاکی از آن است که دسترسی به آب نسبت به جمعیت قاره ای دارای ناهم خوانی است به ویژه فشارموجود در قاره آسیا به نحوی که بیش از نیمی از جمعیت دنیا را در بر دارد و تنها ۳۶ درصد منابع آب شیرین در آن واقع شده است.

مفهوم کم آبی جهانی

منظور از کم آبی ، عدم وجود آب کیفی قابل بهره برداری مستقیم برای آشامیدن،بهداشت فردی ،کشاورزی وصنایع غذایی ،صنایع وآبادانی است که آنرا کم آبی کیفی می توان نامید.آب هایی را که برای مصرف نیاز به فرایندهای اضافی مانند تصفیه می باشد به خاطر نیاز به انرژی وفن آوری وهزینه های جانبی بالا به عنوان آب (کیفی) محسوب نمی گردند .

● عوامل کم آبی کیفی

۱) افزایش جمعیت ،گسترش شهرنشینی ،توسعه صنعت افزایش تقاضای مصرف

افزایش جمعیت باعث افزایش تقاضا وافزایش سرانه مصرف در همه ابعاد آن آشامیدنی،بهداشتی وغیره از یک سو وافزایش پساب مصرف از سوی دیگر می گردد.

۲) تغییرات جوی،گرم شدن زمین ،عدم ثبات درشرایط جوی و الگوهای بارندگی

تغییرات جوی ناشی از گرم شدن زمین ،لایه آزن وآلودکی گازهای گل خانه همگی تاثیرات بر محیط زیست الگوهای بارندگی مانند کاهش نزولات خشکسالی ویا باران های سیل آسا ،باران های اسیدی ویا کاهش نزولات جوی،افزایش دما وتبخیر سطحی را به دنبال داشته است .

۳) تداوام مدیریت سنتی دربهره برداری و مصرف آب درکشاورزی وصنعت

مصرف غیراقتصادی از منابع آب های زیرزمینی باعث افت سطح آب های زیرزمینی تغییر کیفیت آب به سوی شوری( افزایش یون سدیم آب باهدایت الکتریکی بالا) وتلخی است که نه تنها باعث خارج شدن منبع ازآب استانداردهای آشامیدنی بلکه حتی در بخش کشاورزی وصنعت نیزدارای محدودیت کاربرد می گردد.

امروز فن آوری آبیاری بسوی آبیاری قطره ای وآبیاری تحت فشار به منظور افزایش بهره وری تامین منابع آبی وبا محاسبه نیاز واقعی گیاه واستفاده مفید از آب می گردد.

در برخی ازکشورها حتی با تغییر کنار گذاشتن محصولات نیازمند آب شیرین وحرکت به سوی کشت های مقاوم به آبهای شور وباصادر نمودن محصولات کشاورزی حاصل از آب شورو وارد نمودن محصولات کشاورزی باآب شیرین موجب حفظ منابع آبی واقتصادی نمودن کشاورزی وبهره وری می گردند که البته نیازمند دانش وتجربه اقتصاد،کشاورزی ومدیریت توسعه یافته بهره برداری خاک آب میباشد.

۴)آلودگی های زیست محیطی ومنابع اصلی زیست محیطی به فاضلآب های شهری وصنعتی وپساب های خطرناک

آلودگی های زیست محیطی ناشی از فاضلابهای شهری، صنعتی وحتی کشاورزی مهم ترین عامل اتلاف منابع آبی میباشد آلوده شدن آبها به مواد شیمیایی ارگانیک مانند شوینده ها ،سوختهای خودرو فلزات سنگین ،سموم نباتی وکودهای شیمیایی که اغلب غیرقابل تجزیه در طبیعت وپایداری طولانی مدت منابع آبی رابصورت غیرقابل مصرف می سازد.

۵) عدم توسعه فن آوری استحصال آب

عدم توسعه فنآ وری استحصال آب باعث از بین رفتن منابع آبی حاصل از نزولات جوی به شکل آب های سرگردان اتلاف و آلوده شدن آب به انواع آلودگی ها می گردد وعملا باعث تبدیل این منابع کیفی با ارزش به پساب های غیرکیفی می گردد.

توسعه فن آوری استحصال آب به معنی امکان حداکثر ذخیره آب جلوگیری از آلودگی آب وحفظ کیفیت آب جهت بهره برداری در آینده می باشد.

۶) عدم توسعه فن آوری بازیافت آب

۷) توسعه فرهنگ عامه در حفاظت ،بهره برداری ومصرف آب منابع آبی

تامین آب اشامیدنی سالم و بخشهای صنعت وکشاورزی حرف اول توسعه پایدارملی میباشد.

● آب مجازی چیست ؟

کشورهای کم آب مفهوم جدیدی را به نام « آب مجازی » ـ مقدارآبی که برای تولید کالا نیاز است ـ برای تعیین استراتژیهای تولید صنعتی و کشاورزی خود برگزیده اند

‫‪ اصطلاح «آب مجازی» از سال ۱۹۹۳ میلادی توسط (پروفسور تونی آلن Prof. J.A Allan) استاد دانشگاه لندن(گروه تحقیقات آب) وارد فرهنگ آب جهان شد. وی همچنین به منظور فائق آمدن بر مشکلات متعدد کشورهای کم‌آب به خصوص در خاورمیانه، «تجارت آب مجازی» را در سال ۱۹۹۷ میلادی پیشنهاد نمود.

● مقدار آب مجازی موجود در برخی کالاها

▪ محصولات کشاورزی

ـ تولید ۱ کیلوگرم گندم ۱۳۰۰ لیتر اب

ـ تولید ۱ کیلوگرم برنج ۳۴۰۰ لیتر اب

ـ تولید ۱ کیلوگرم تخم مرغ ۳۳۰۰ لیتر اب

ـ تولید ۱ کیلوگرم گوشت ۱۵۰۰۰ لیتر اب

ـ تولید لباس کتانی به ازای هر ۳۰۰ گرم ۲۵۰۰ لیتر اب

▪ محصولات خانگی

ـ در شلوارهای لی (۱۰۰۰ گرم) ۱۰۸۵۰ لیتر اب

ـ ملحفه (۷۵ گرم) ۹۷۵۰ لیتر اب

▪ محصولات صنعتی

ـ تولید یک ماشین مسافربری ۱/۱ تنی ۴۰۰۰۰۰ لیتر آب

ـ ساختن یک خانه حدود ۶ بیلیون لیتر آب

سرانه مصرف آب مجازی در رژیم غذایی ما بسته به نوع غذایی است که می خوریم. ۱متر مکعب در روز برای بقا، ۲.۶ متر مکعب در روز برای کسانی که دارای رژیم گیاه خواری هستند و بیش از ۵ متر مکعب در روز بر اساس رژیم گوشتی متداول در ایالات متحده آمریکا.

آشکار است که ملایم سازی رژیم غذایی، خصوصا در جهان توسعه یافته، آب بیشتری را برای دیگر اهداف ما فراهم می آورد.

۳ رنگ موجود در اب مجازی

وابستگی انسان به آب نشان می‌دهد که نیاز آبی برای تولید غذا به‌مراتب بیشتر از نیازهای شرب است؛ ۲ تا ۴ لیتر آب در روز برای نیازهای بیولوژیک (آب آشامیدنی) در زنده ماندن انسان کافی است در حالی که ۱۰۰۰ مرتبه بیشتر برای تولید غذا آب لازم است. این دلیلی است که چرا مفهوم آب مجازی در زمانی که ما در مورد تولید غذا صحبت می‌کنیم اینقدر مهم است.

انتقال آب مجازی بین کشورهای مختلف از طریق وارد یا صادر کردن محصولات و خدمات صورت می‌پذیرد. از این دیدگاه برای یک کشور محصولات وارداتی می‌تواند منبع آبی باشد که از طریق آن به‌طور محلی دسترسی به منابع آبی امکان‌پذیر می‌شود.

● راه هایی جهت محدودسازی اتلاف آب

▪ تعیین بالاترین قیمت ممکن برای آب در صدر راه حل ها قرار دارد. اجرای این برنامه تاثیرات مثبتی بر رفتار مردم (از کشورهای توسعه یافته گرفته تا کشورهای در حال توسعه) خواهد داشت.

ضمناً بالابودن قیمت آب، شهرداری ها و ارگان های مسوول را متقاعد می سازد که باید تلفات آب را از طریق بهبود سیستم های تعمیر و نگهداری شبکه تحویل آب، کاهش دهند

▪ بهبود روش های آب یاری

▪ پوشش کانال های آب یاری

در این زمینه می توان به توافق تامین کنندگان آب برای مناطق شهری کالیفرنیای جنوبی با کشاورزان ناحیه Imperial Irrigation District اشاره کرد که یک تلاش جدید به شمار می رود. در این توافق گروه های شهری، نشت ها و تلفات کانال های آب یاری را با استفاده از پوشش های ضدآب کم کرده و میزان آب حاصل از این صرفه جویی را به شهر انتقال می دهند .

▪ یکی از راه حل های کمکی آن است که طی فصول غیررشد، آب کشاورزی در مخازن زیرزمینی ذخیره شود تا در فصل های رشد گیاه مورد استفاده قرار گیرد

● دو راه برای ذخیره سازی وجود دارد

▪ ذخیره سازی در پشت سدها که عیب ان تبخیر زیاد آب است

▪ هدایت کردن آب به یک مخزن زیرزمینی عظیم به طوری که انتقال به سطح زمین به راحتی صورت گیرد که این روش در کشورهای آریزونا و کالیفرنیا انجام شده است

▪ کشت های مقاوم به آب های شور وباصادر نمودن محصولات کشاورزی حاصل از آب شورو وارد نمودن محصولات کشاورزی باآب شیرین

▪ بازیافت آب به منظور استفاده مجدد به طور مستقیم یا با تغییر کاربری مانند استفاده فاضلاب بی خطر تصفیه شده در کشاورزی،صنعت وبهداشت راه دیگر مقابله با کم آبی واستفاده بهینه از آب می باشد.

● تصفیه فاضلاب با نور خورشید در پژوهشگاه صنعت نفت‌

▪ سیستم قادر است فاضلاب انسانی یک مجتمع را به آب مناسب برای استحمام تبدیل کند،

▪ در مناطقی که زمین فراوان و ارزان و میزان تابش نورخورشید زیاد است و پساب‌های نمکی با حجم زیاد وجود دارد سیستم تصفیه خورشیدی می‌تواند اقتصادی باشد.

▪ از آنجا که عمدتا این سیستم‌ها تجهیزات مکانیکی ندارند و زیرزمین قرار می‌گیرند، فضای زیادی اشغال نمی‌کنند

▪ استفاده از سیستم اسمز معکوس آب مجازی

● نتیجه گیری

ظهور آب مجازی توانست توجه مجامع مختلف جهانی را به جریان عظیم مجازی آب که توسط تجارت مواد غذایی در حال جریان است جلب کند

▪ کشورهای کم آب می توانند با واردات مواد غذایی دسترسی خود را به منابع آب جهانی افزایش دهند .

▪ واردات مواد غذایی بر مبنای تئوری ها و سیاست های تجارت بین الملل می تواند علاوه بر حفظ منابع آب ملی ، رشد اقتصادی و رفاه اجتماعی را افزایش دهد

▪ ایران در سال های اخیر یکی از وارد کنندگان بزرگ آب مجازی بوده است . به طور قطع در نظر گرفتن آب مجازی در برنامه ریزی های آبی این کشور در سطوح بین المللی و درون کشوری قبل از هر چیزی نیازمند انجام مطالعات اقتصادی و اجتماعی با در نظر گرفتن امنیت غذایی و کلیه ی ظرفیت ها و شرایط کشور می باشد.

معصومه احمدی