اول آبان ۱۳۵۶ آیت الله سیدمصطفی خمینی درگذشت

در روز ۱ آبان ۱۳۵۶ آیت الله حاج سیدمصطفی خمینی فرزند ارشد امام خمینی در خانه مسکونی خود در نجف اشرف درگذشت درگذشتی نابهنگام که از سوی اطرافیان امام, انقلابیون و بسیاری از مردم مشکوک بود

در روز ۱ آبان ۱۳۵۶ آیت‌الله حاج سیدمصطفی خمینی فرزند ارشد امام ‌خمینی در خانه مسکونی خود در نجف اشرف درگذشت؛ درگذشتی نابهنگام که از سوی اطرافیان امام، انقلابیون و بسیاری از مردم مشکوک بود.

سیدمصطفی خمینی‌ در ۲۱ آذر ۱۳۰۹ ه‍جری شمسی برابر با ۲۱ رجب ۱۳۴۹ ه‍جری قمری در محله الوندیه شهر قم در منزل اجاره‌ای متولد شد. به مناسبت نام پدر بزرگ پدری‌اش شهید سیدمصطفی موسوی او را نیز مصطفی نامیدند. مادرش خدیجه ثقفی و پدرش آیت‌الله‌العظمی سیدروح‌الله خمینی بود.

سیدمصطفی خمینی تحصیلات ابتدایی را در مدرسه‏‌های باقریه و سنایی قم به پایان رساند. علاقه فراوان وی به علوم اسلامی و روحانیت و تشویق پدر باعث شد بعد از اتمام دوران ابتدایی در حالی که چهارده ساله بود، رهسپار حوزه علمیه شود و تحصیل مقدمات علوم و معارف دینی را آغاز کند. در هفده سالگی‌، پس از پایان دوره مقدمات حوزه معمم شد. دوره سطح حوزه را به مدت پنج سال نزد حضرات آیات‌ مرتضی حائری یزدی‌، محمدجواد اصفهانی‌، شهید محمد صدوقی و سیدمحمدباقر سلطانی فرا گرفت‌. ضمن اشتغال به فراگیری فقه و اصول‌، فلسفه را نیز نزد آیت‌الله سیدرضا صدر آغاز کرد و منظومه حکمت سبزواری را نزد وی فراگرفت و خود نیز به تدریس آن‌ها در مدرسه حجتیه قم پرداخت‌. پس از آن جهت فراگیری «اسفار» به حوزه درس آیت‌الله سیدابوالحسن رفیعی قزوینی و علامه سیدمحمدحسین طباطبایی روی آورد.

سیدمصطفی در بیست و یک سالگی در درس خارج آیات عظام سیدحسین طباطبایی بروجردی‌، و سیدمحمد حجت کوه‌کمری حضور یافت‌. نزدیک به سیزده سال فقه و اصول را نزد پدرش فرا گرفت‌ و در کنار آن از محضر درس آیت‌الله سیدمحمد داماد نیز بهره گرفت‌. در آن زمان مرحوم آیت‌الله‌ العظمی بروجردی امتحانی را در سطح طلاب شاخص حوزه علمیه قم گذاشته بودند که پس از اعلام نتایج‌، حاج آقا مصطفی یکی از چهار نفر طلبه ممتازی بود که معرفی شد. مصطفی خمینی در همان سال‌ها بود که با معصومه حائری دختر آیت‌الله حاج شیخ مرتضی حائری یزدی ازدواج کرد. اولین فرزند آن‌ها محبوبه بود که به جهت ابتلا به بیماری مننژیت درگذشت‌. دومین فرزند حسین‌، نام داشت که هم‌اکنون در کسوت روحانیت است‌. سومین فرزند آن‌ها مریم است که تا دوره دکترا تحصیل کرده است‌.

حاج آقا مصطفی پس از تلاش فراوان در ۲۷ سالگی به درجه اجتهاد نائل آمد، اجازه اجتهاد او از طرف امام خمینی بود. او نیز همچون پدرش برخلاف رویه جاری در میان طلاب، پس از پایان تحصیل علوم دینی نه تنها به تدریس در حوزه اکتفا و گوشه‌نشینی اختیار نکرد که نیم‌نگاهی به فعالیت‌های سیاسی هم داشت. این‌چنین بود که وی حتی پیش از شروع مبارزات علنی پدرش در خرداد ۴۲ تا حدودی با جریان‌های سیاسی آشنایی داشت. جمعیت فداییان اسلام از جمله این تشکل‌ها بود که سید مصطفی با رهبر آن، سیدمجتبی نواب صفوی آشنا بود و در جلسات آن شرکت می‌کرد. او همچنین با نفر دوم این جمعیت نیز که عبدالحسین واحدی نام داشت، ارتباط دوستانه و نزدیکی داشت‌.

وی بعد از دستگیری امام در ۱۵ خرداد ۴۲، نقش بسزایی در به حرکت درآوردن نیروهای مردمی داشت. امام خمینی شب‌های محرم در منزل فرزند ارشد می‌خوابید؛ بنابراین مصطفی نخستین کسی که در جریان دستگیری ایشان قرار گرفت‌، سیدمصطفی بود. او ابتدا سعی کرد که از بردن امام ممانعت کند، اما تلاش او بی‌فایده بود، زیرا مأموران او را تهدید کردند که اگر پیش بیاید، به سویش شلیک خواهند کرد. امام خمینی نیز وی را از آمدن نهی کردند، دستور پدر او را از تلاش برای همراهی با ایشان منصرف کرد. سیدمصطفی با مشاهده این وضعیت با تمام نیرو فریاد زد: «مردم‌! خمینی را بردند...» محمود بروجردی، داماد امام در خاطرات خود از آن روز‌ها، ضمن تأیید مطالب ذکر شده‌، یادآور می‌شود که سیدمصطفی پس از دستگیری امام آرام و قرار نداشت و دنبال راه چاره بود و به نزدیکان می‌گفت‌: «چه باید کرد؟»

ساواک در شانزدهم فروردین ۱۳۴۳، با آزادی امام خمینی موافقت کرد و ایشان روانه قم شدند. همزمان سیدمصطفی به ساماندهی امور مختلف در مسیر پیشبرد مبارزات می‌پرداخت. چندماه بعد بود که ماجرای تصویب لایحه کاپیتولاسیون پیش آمد و موج تازه‌ای از اعتراضات را به دنبال آورد. براساس این لایحه، رئیس و اعضای هیات‌های مستشاری نظامی و کارمندان اداری و فنی آمریکایی و خانواده‌هایشان در ایران از مصونیت و معافیت قضایی برخوردار می‌شدند. این لایحه را در خرداد ماه ۱۳۴۳ دولت حسنعلی منصور مطرح کرد و سوم مرداد‌‌‌ همان سال در مجلس سنا به‌عنوان یکی از بندهای الحاقی به قرارداد وین به تصویب رساند. این لایحه یک بار هم در ۲۱ مهر ۱۳۴۳ در مجلس شورای ملی مطرح و تصویب شد. امام خمینی پس از اطلاع از قانون مزبور اعلام کردند که در این زمینه در چهارم آبان ۱۳۴۳ سخنرانی خواهند نمود.

امام در موعد مقرر نطق تاریخی خود را در برابر جمعیتی نزدیک به شش هزار نفر ایراد کرد. ایشان همچنین با انتشار اعلامیه‌ای از کاپیتولاسیون به عنوان «سند بردگی ملت ایران‌» نام برد. سخنرانی و اعلامیه امام واکنش‌های خشم‌آلود مقامات سیاسی و امنیتی رژیم را برانگیخت‌. آنان تصمیم گرفتند امام را به ترکیه تبعید کنند. بنابراین در نیمه شب سیزدهم آبان ۱۳۴۳ ایشان را دستگیر و پس از انتقال به تهران‌، بلافاصله به ترکیه تبعید کردند.

سیدمصطفی بیکار ننشست و دست به اقداماتی زد که البته خوشایند رژیم نبود و با واکنش قهری دستگاه امنیتی مواجه شد. این ماجرا در گزارش مورخ ۱۳ آبان ۱۳۴۳ به امضای سرهنگ پرتو، رئیس شهربانی قم چنین منعکس شده است: «چون پس از دستگیری آیت‌الله خمینی، سیدمصطفی فرزند وی به روحانیون مراجعه و مشغول تحریک و صاحبان دکاکین را ترغیب به بستن می‌نمود، لذا نامبرده ساعت ۱۰:۱۵ دقیقه صبح با کمک مامورین ساواک دستگیر و به ساواک قم تحویل داده شد.»

سیدمصطفی در تبعیدگاه ترکیه نیز در کنار پدرش، از هر فرصتی که به ‏دست می‌‏آمد، برای هدایت و مبارزه و افشاگری استفاده می‌‏کرد. او همزمان با حضور و فعالیت سیاسی در تبعید و به خصوص پس از انتقال از ترکیه به نجف به مطالعه و تدریس مشغول بود.

مصطفی خمینی هنگامی که در عراق و نجف دوره تبعید را می‌‏گذراند نه تنها با نظام شاهنشاهی ایران مشغول مبارزه بود که علاوه بر آن از مبارزه با رژیم بعث عراق نیز غافل نشد. فعالیت‌های وی علیه رژیم عراق به نحوی بود که سبب شد در ۲۱ خرداد سال ۴۸ مدتی از طرف حزب بعث دستگیر شده، به بغداد برده شود. در این سفر اجباری رئیس‌جمهور عراق، حسن البکر، به او هشدار می‌‏دهد که در صورت ادامه مخالفت، نظام عراق ناچار به تصمیمی خواهد شد که موجب ناراحتی پدر بزرگوار او شود.

آیت‌الله سیدمصطفی خمینی‌، سرانجام پس از سال‌ها مبارزه در سحرگاه یکشنبه اول آبان ماه ۱۳۵۶ در حالی که ۴۷ سال بیشتر نداشت، به‌طور ناگهانی و مرموز در خانه خود در نجف درگذشت‌.

مرحوم حاج سیداحمد خمینی هم در این‏باره گفته است: «آنچه می‌‏توانم بگویم و شکی در آن ندارم اینکه ایشان را شهید کردند؛ زیرا علامتی که در زیر پوست بدن ایشان روی سینه، روی سر و دست و پا و صورت ایشان بود، حکایت از مسمومیّت شدید می‌‏کرد و من شکی ندارم که او را مسموم کردند. اما چگونه این کار صورت گرفته، نمی‌دانم. ولی همین‏قدر بگویم که ایشان چند ساعت قبل از شهادت در مجلس فاتحه‏ای شرکت کردند که در آن‏جا بعضی از ایادی رژیم پهلوی دست‏اندرکار دادن چای و قهوه بوده‏اند.»

پس از درگذشت ناگهانی حاج سیدمصطفی، امام در یادداشتی فقدان فرزند ارشد را چنین اعلام کرد: «بسمه‌تعالی. انالله و اناالیه راجعون. در روز یکشنبه نهم شهر ذی‌القعده الحرام ۱۳۹۷، مصطفی خمینی نور بصرم و مهجه قلبم دار فانی را وداع کرد و به جوار رحمت حق تعالی رهسپار شد. اللهم ارحمه و اغفرله و اسکنه الجنّه بحقّ اولیائک الطّاهرین علیهم الصّلوه و السّلام.»

منبع: تاریخ ایرانی