چرخش هنر معماری در بافت مرکزی مشهد

این شهر که از ادغام دو قریه نوغان و سناباد چهره شهری آباد را به خود گرفته, شهرت و نام آوریش را مرهون وجود مرقد مطهر حضرت رضا ع است

مشهد از نظر قدمت و تاریخ، شهری ۱۲۰۰ ساله است. اما آنچه که در تعریف شهرسازی امروز متداول است، وجود ساختمان‌های منظم و خیابان‌های عریض و طویل است و با این معیار هم می‌توان مشهد را جزو قدیمی‌ترین شهرهای ایران قرار داد.

این شهر که از ادغام دو قریه نوغان و سناباد چهره شهری آباد را به خود گرفته، شهرت و نام آوریش را مرهون وجود مرقد مطهر حضرت رضا(ع) است.

مشهد تا قبل از شهادت جانگداز حضرت علی‌بن ‌موسی ‌الرضا(ع) در توس، نامی در اطلس جغرافیای ایران و اسمی در صفحات تاریخ این سرزمین نداشت، اما هجوم عاشقانه و ارادتمندانه زائران حرم مطهر امام رضا(ع) که از اقصی نقاط کشور برای عتبه بوسی مشرف می‌شوند، زمینه توسعه و پویایی و شکل‌گیری شهری تازه را فراهم کرد. ‌

روشن است که در سده‌های گذشته وجود پراکندگی در محله‌ها و واحدهای مسکونی مثل همه نقاط مشرق زمین، در مشهد نیز به چشم می‌خورد. اما براساس شواهد موجود نخستین هسته‌های مسکونی و تجاری در مشهد در بافت مرکزی این شهر که مضجع شریف امام هشتم(ع) در آن قرار دارد، شکل گرفت. این بافت با توجه به ساخت نخستین خانه‌ها و مسافرخانه‌ها در اطراف حرم و فعال‌سازی مجموعه‌های پیشه‌وری و داد و ستد در این محدوده و تداوم آن تا سال‌های اخیر، بسیار فرسوده بود.

تا یک دهه قبل یعنی سال‌های تخریب کامل کوچه‌های اطراف حرم، خانه‌هایی با قدمت ۱۲۰ سال بسیار زیاد دیده می‌شد.

●‌ عمر ۵۰ ساله خرابی‌ها

بحث بازسازی بافت فرسوده محدوده مرکزی شهر مشهد، حدیث تازه‌ای نیست. فکر ساخت و ساز در این محدوده و تغییر سیمای حریم حرم مطهر رضوی به نیم‌قرن قبل برمی‌گردد.

آنهایی که قبل از سال ۱۳۵۵ برای تشرف به حرم علی‌بن موسی‌الرضا(ع) به مشهد سفر کرده‌اند، کوچه‌های درهم تنیده، تیمچه‌های ریز و درشت و کاروانسراهای قدیمی را در محدوده طبرسی، نواب صفوی (پایین خیابان‌) و شیرازی (بالا خیابان) به یاد دارند.

بازار زنجیر و چهره سنتی آن، بازار سرپوش و خاطره بوی خوش عطر و عنبر و مشک، تیمچه کفاش‌ها و نمایشگاه هزار سلیقه این بازار از جاودانه‌های آن دوران هستند که به لودر سپرده شدند و در اندک فرصتی دهها کاروانسرا و محل تجاری و حدود ۵۰۰ هتل و مسافرخانه محو و فضای سبز جایگزین آن شد. در آن مقطع منطقه معروف به ‌ ‌<فلکه حضرتی> با همه‌‌‌‌‌امکانات و قدمت و لحظه‌های‌‌‌‌بیاد ماندنی‌اش از منظر عام پاک شد. ‌

● گام اول بازسازی

پس از پیروزی انقلاب با استفاده از تمامی امکانات فنی و تخصصی آستان قدس رضوی و صرف افزون بر ۲۰۰۰ میلیارد ریال از محل اعتبارات این آستان مقدس، مجموعه زمین‌های مربوط به <فلکه حضرتی> در پروژه بزرگ و ۲۷ ساله به ساخت یک میلیون مترمربع فضای زیارتی، فرهنگی، آموزشی، پژوهشی و عبادی انجامید که رویش کتابخانه بزرگ، رواق‌های متعدد و صحن‌های متنوع از جمله آنها است. آستان قدس رضوی این پروژه بزرگ را در سه دهه گذشته مدیریت و هزینه آن را تامین کرد. هم‌اکنون ظریف‌کاری پروژه که به <توسعه حریم حرم> مشهور است، توسط استادان چیره‌دست و هنرمندان خوش ذوق در دست انجام است. ‌

گرچه مقامات آستان قدس سال گذشته از تکمیل این پروژه که مشهد را به داشتن بزرگترین بنای اسلامی و مذهبی در جهان مفتخر کرده است، خبر دادند، اما جنب و جوش کارگران، وجود سنگ و سیمان و ابزار کار و تصویر موجود در همه صحن‌های تازه تاسیس خبر از ادامه ساخت و ساز در این مجموعه دارد. ‌

● مرحله دوم تخریب ‌

آنهایی که افق مشهد را برای قرن آتی ترسیم می‌کنند، بر این باور بودند که به موازات توسعه حریم حرم، اطراف این مکان مقدس نیز باید تخریب و با جذب سرمایه‌های داخلی و خارجی جامعه نو بپوشد. این تفکر در اواخر دهه هفتاد عملیاتی شد و موسسه‌ای با مشارکت مسکن و شهرسازی، آستان قدس رضوی و شهرداری پا به عرصه کار گذاشت. ماموریت این موسسه خرید خانه‌های فرسوده و یکپارچه‌سازی آنها برای ساخت هتل، مراکز خرید، کانون‌های فرهنگی، محل‌های عرضه سوغات و واحدهای تامین‌کننده نیاز مسافران و زائران بود. ‌

در سال‌های اول کار، خرید و تخریب با سرعت مقبولی ادامه یافت اما بعد از مدتی از سرعت کار کاسته شد تا بخش عمده‌ای از اطراف حرم مطهر به مکانی برای تردد خلافکاران و تهدید سلامت و بهداشت ساکنان و زائران تبدیل شود. نبود بودجه و کش و قوس‌های موجود بین مسئولان محل و مقامات کشوری برای تامین ۱۰ هزار میلیارد تومان اعتبار موردنیاز این پروژه کار را دچار وقفه جدی کرد. ‌در این سال‌ها بحث مالکیت اراضی که بخش عمده آنها وقفی است نیز مطرح و مقرر شد؛ برای سرازیر شدن سرمایه‌های اتباع مسلمان سایر کشورها هم قوانینی تدوین و اعلام شود.

آنچه هم‌اکنون محرز است این که کوشش بیشتری برای جمع کردن تپه‌های پرحجم خاک‌های اطراف حرم صورت می‌گیرد و حاشیه خیابان‌ها نیز در چنبره تیرآهن‌های قطور و بتون‌های مسلح اسیر شده‌اند تا به جای ساختمان‌های سرشار از سلیقه و پر از نقش و نگار، ساختمان‌های مرتفع و برج‌های هزار تو ساخته شود. هم‌اکنون تمامی رهگذرانی که صبح تا شام در یکی از خیابان‌های نزدیک حرم مطهر رو به گنبد آقا می‌ایستند و دست بر سینه سلام می‌دهند، صدای غرش ماشین‌های سنگین و تردد کامیون‌ها و لودرها را می‌شنوند که با شتاب از کنار آنها سبقت می‌گیرند تا زودتر بلوکه‌ای را به کارگران شاغل در یکی از همین عمارت‌های بلند برسانند. ‌

●‌ وضعیت میدان شهدا

معروف‌ترین نام در میان خیابان‌ها و میدان‌های مشهد قدیم و جدید، میدان شهدا است. هر روز از این میدان یک میلیون تردد صورت می‌گیرد. میدان شهدا از یکصد سال پیش تاکنون، مرکز اصلی شهر مشهد و نقطه اتصال زائران و مجاوران به حرم مطهر، راه‌آهن و اتوبوس و در دوره‌های قبل‌تر به کاروانسراها و مکان‌های رفاهی آن دوران بوده است. ‌

در محدوده این میدان هنوز مغازه‌هایی وجود دارند که هیزم می‌فروشند، افرادی هستند که به پرنده‌فروشی مشغولند، زغال عرصه می‌کنند، انگشتر و تسبیح داد و ستد می‌کنند، غذای سنتی می‌پزند و لباس قدیمی می‌دوزند و به عابران می‌فروشند. ‌

بازسازی میدان شهدا در سال‌های اخیر یکی از پردامنه‌ترین مباحث عمران شهری مشهد بود که در دوره دوم شورای اسلامی شهر، کارهای تحصیل حریم و ساخت و ساز آن آغاز شد.

قرار است ۱۰۰۰ میلیارد تومان توسط شهرداری و بخش خصوصی برای این میدان خرج شود تا آن ساختمان‌های رنگ پریده و شیروانی‌های از هم گسسته‌ جای خود را به ساختمان‌های مدرن بدهد و مردم فرصت پیدا کنند از زیرگذرها برای رسیدن به حرم، جاده آسیایی، رفتن به ییلاقات و رسیدن به مراکز خرید و دانشگاه‌ها استفاده کنند. آن‌گونه که مهندس پژمان شهردار مشهد می‌گوید: سال گذشته ۵۴‌‌‌میلیارد تومان شهرداری پول داده است تا ساکنان محدوده طرح خانه و مغازه و مسافرخانه خود را در اختیار شهرداری قرار دهند تا پروژه با شتاب لازم پیش برود. البته سال گذشته شهرداری مشهد در یک زمان کوتاه یکی از زیباترین زیرگذرهای تردد خودرو در کشور را هم در این میدان ساخت، اما آنچه عیان است این که، کانون مرکزی میدان همچنان رها شده است و برای بلند شدن دوباره میدان شهدا و عبور و مرور راحت مردم باید مدتها صبر کرد. ‌

●‌ یک یادآوری

تمامی مهندسان شهرسازی و مدیران اجرایی اعتقاد دارند هرگونه اقدامی در مشهد به ویژه در منطقه مرکزی آن باید با سیمای مذهبی و هسته اصلی شهر یعنی بارگاه ملکوتی امام رضا(ع) هماهنگ باشد. البته این برداشت را می‌توان در لحن مدیران شهرداری نیز احساس کرد، اما در قد و قامت ساختمان‌های موجود ردپای این نوع باور را نمی‌توان دید. اگر شما مسیر خیابان شیرازی را از مقابل بست بالا تا میدان شهدا طی کنید، نظاره‌گر پروژه‌های ساختمانی خواهید بود که هر یک با طبقاتی سلیقه‌ای، نقشه‌ای متنوع و مصالحی متفاوت در حال اجرا هستند. ‌

اگر در فردای بهره‌برداری از این ساختمان‌ها، نسل پیش رو به داوری بنشیند به طور قطع این ناهماهنگی‌ را مورد نقد قرار می‌دهد.

وجود نماهای متفاوت، رنگ‌های متعدد و مهندسی گوناگون حکایت از آن دارد که چشمان عابران شیدای مولا، تا قبل از ورود به حرم باید چهره تازه‌ای از شهرسازی را ببینند و اگر دلشان هوای گل‌های شنگرفی، کاشی‌های فیروزه‌ای، منبت‌های سبز و لبریز از معنا و مفهوم معنوی را کرد، باید تا رسیدن به رواق‌های امکان متبرکه صبر کنند. ‌

آن‌گونه که از روال کار پیداست طرح ضرورت ساخت و ساز در زمین‌هایی با متراژ بالا نیز منتفی شده و طرح رویارویی ایجاد فضایی باشکوه و روحانی جای خود را به روال معمولی داده است.

البته دولت می‌تواند برای اصلاح ساختار کنونی وارد میدان شود و با درک سلیقه، خواسته و ارادت مردم به این ارض قدسی، ترتیبی دهید تا سنخیت لازم بین حریم و اطراف حرم بوجود آید. در سال‌های گذشته دولت و نماینده آن در بازسازی بافت‌های فرسوده یعنی وزارت مسکن و شهرسازی تلاش‌هایی داشته‌اند، اما تقاضای پروژه برای دریافت بودجه، به اندازه‌ای است که یک وزارتخانه و یا امکانات محلی قطعا نمی‌تواند پاسخگوی آن باشد. ‌

توقع از دولت نگاه ملی به بافت فرسوده مرکز مشهد و نظارت کارشناسی بر این محدوده با هدف حفظ اصالت‌ها و باورها و اعتقادهاست.

زائران و مجاوران در مسیر دالان بلند محل اقامت تا حرم مشتاق مشاهده سقاخانه، شنیدن صدای اذان از بناهایی با معماری اسلامی و عبور از بازارهایی هستند که بوی سنت و رنگ دعا داشته باشد.

محمدابراهیمی فاروجی‌