پرخاشگری یا ابراز وجود در کودکان

مدام داد و فریاد راه می اندازد و هرچیزی دم دستش باشد, پرت می کند بعد هم با گریه و زاری به خواسته اش می رسد

مدام داد و فریاد راه می اندازد و هرچیزی دم دستش باشد، پرت می کند. بعد هم با گریه و زاری به خواسته اش می رسد. بزرگ ترهای خانه حتما باید مواظب باشند تا به نحوی صدایش درنیاید اما در مقابل دیگران چه کنند. این تصویر برای همه ما آشناست. والدینی که مستاصل از دست کودک خردسال تلاش می کنند به هر شیوه ای او را آرام کنند. اما گاه کم می آورند و با هم بر سر تربیت کودک بحث و جدل می کنند. در این دوران و این روزها که والدین بیش از هر زمان دیگری مشغول و گرفتار هستند سر و کله زدن با یک بچه پرخاشگر کار دشواری است و نیاز به مهارت دارد. بنابراین با خواندن این مطلب سعی کنید راه های مقابله با پرخاشگری کودکان را بیابید. دکتر عاطفه سلطانی فر، فوق تخصص روان پزشکی کودک و نوجوان و فلوشیپ روان پزشکی کودکان خردسال با خراسان در این زمینه گفت وگو کرده است.

● تعریف پرخاشگری

پرخاشگری یا aggression رفتاری است که طی آن فرد با نیت ارادی قصد صدمه زدن به دیگری راداشته باشد. ممکن است بسیاری از اوقات ناخواسته فردی به دیگران صدمه بزند که این رفتار پرخاشگری نیست. گاهی نیز پرخاشگری با ابراز وجود و قاطعیت اشتباه گرفته می شود. در صورتی که قاطعیت یعنی فرد در گرفتن حق خودش قاطع باشد و نگذارد دیگران حقوق او را پایمال کنند و در عین حال به حقوق دیگران احترام بگذارد. در صورتی که فرد پرخاشگر برای رسیدن به خواسته اش به دیگران صدمه می زند و حقوق دیگران را هم زیر پا می گذارد. از این نظر رفتارهای انسان به ۳ دسته تقسیم می شوند.

یک دسته رفتارهای منفعلانه است که طی آن فرد به دیگران اجازه می دهد حقش را زیر پا بگذارند. در سر دیگر طیف رفتارهای پرخاشگرانه است که طی آن فرد برای رسیدن به خواسته اش همه را به هیچ می گیرد. در میانه طیف رفتار متعادلی است که طی آن فرد با قاطعیت ضمن حفظ حقوق دیگران می تواند از حق خودش دفاع کند. نکته این جاست که والدین باید قاطعیت و ابراز وجود را به کودکان خود یاد دهند و طوری آن را آموزش بدهند که با پرخاشگری و رفتارهای منفعلانه فاصله مناسبی داشته باشد. فقط در این صورت است که کودک می تواند از پس چالش های پیش رو در زندگی خود برآید و مهارت نه گفتن را آموزش دیده و اجرا کند.

● علل پرخاشگری

درباره پرخاشگری نظریات روان شناسی متفاوتی ارائه شده است. طبق یک نظریه پرخاشگری با ناکامی مرتبط است و فردی که دچار ناکامی می شود، به پرخاشگری روی می آورد اما بعدها مشخص شد این نظریه قطعیت ندارد. طبق تئوری دیگری پرخاشگری اکتسابی است و بچه های خانواده های پرخاشگر، به همین شیوه تربیت می شوند.

با بررسی تئوری های مختلف در این باره می توان به این اجماع رسید که پرخاشگری علل و عوامل متفاوتی دارد و عوامل ذاتی و سرشتی و اکتسابی و محیطی در بروز آن نقش دارند. در مورد کودکان ابتدا باید ریشه های پرخاشگری را شناخت و سپس نسبت به راهکارهای کاهش رفتارهای پرخاشگرانه تامل کرد.عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی مشهد درباره نقش عوامل سرشتی و ذاتی در بروز پرخاشگری توضیح می دهد: بچه ها از نظر سرشتی با هم فرق دارند، دسته ای از بچه ها، بچه های دشوار یا به اصطلاح عامیانه بدقلق هستند، اغلب گریه می کنند، دیر به خواب می روند، خوراکشان خوب نیست و در مجموع کنار آمدن با آن ها سخت است. اما برخی از بچه ها به اصطلاح آسان هستند و خواب و خوراکشان روی روال است و خوش خلق هستند.

بچه های بدقلق اغلب تحریک پذیری بالایی دارند و به مرز پرخاشگری نزدیک تر هستند. آن ها در واکنش به محرک های جدید هیجانی تر می شوند و دیرتر به محیط های جدید خو می گیرند.

بنابراین کودکان از نظر آستانه تحریک نسبت به تکانه های پرخاشگری با هم متفاوت هستند، حتی کودکی که از روی عصبانیت والدین یا یکی از اطرافیان را می زند، تمایل به پرخاشگری دارد. اما جنبه های سرشتی را می توان با فاکتورهای انسانی و محیطی متعادل کرد. از عوامل محیطی موثر در بروز پرخاشگری می توان به روش های تربیتی نادرست والدین اشاره کرد به ویژه تنبیه و تشویقی که والدین برای کنترل رفتارهای کودک و تربیت صحیح او استفاده می کنند اگر به صورت نادرستی اعمال شود، می تواند اثر عکس داشته باشد و رفتارهای پرخاشگرانه را به جای کاهش، افزایش بدهد. به عنوان مثال اگر کودک به هنگام یک خواسته غیرمنطقی بتواند با داد و فریاد، پرت کردن اشیاء، حمله به والدین و بددهنی آن را به دست آورد، به رفتارهای پرخاشگرانه اش ادامه می دهد.

در واقع پاسخ والدین به رفتار پرخاشگرانه در این مورد، تشویقی بوده و او بابت رفتارهای پرخاشگرانه خود تشویق شده است. در صورتی که تشویق فقط باید بابت رفتارهای مثبت کودک ارائه شود و زمانی که بابت رفتار غلط به او پاداش می دهیم نباید توقع داشته باشیم آن رفتارها را متوقف کند. تشویق برای انجام کارهای مثبت و تنبیه برای کم کردن کارهای غلط است. تسلیم شدن در برابر خواسته غیرمنطقی کودک و برآوردن خواسته یا نیاز او فقط کارهای پرخاشگرانه را بیشتر می کند و بس. خندیدن یا ابراز توجه به کودک به هنگام بددهنی هم نوعی تشویق است که باعث می شود کودک به بددهنی ادامه بدهد.

دکتر سلطانی فر ادامه می دهد: بنابراین بسیاری از والدین با واکنش غلط نسبت به رفتارهای کودک در واقع به رفتارهای پرخاشگرانه او دامن می زنند. از طرف دیگر، رفتارهای والدین هم تاثیر مستقیمی روی بچه ها می گذارد و والدینی که خودشان داد و فریاد می کنند و نمی توانند خشم خود را کنترل کنند به طور غیرمستقیم به فرزندشان پرخاشگری را آموزش می دهند. توصیه ما این است که چنین والدینی ابتدا برای کنترل خشم و پرخاشگری خود تلاش و آن را برطرف کنند.

هم چنین محققان تاکید می کنند که بازی های رایانه ای خشن، فیلم ها و کارتون ها از طریق الگوهایی که به عنوان قهرمان می شناسانند در بروز پرخاشگری، کم شدن ابراز همدلی و کم تر شدن احساس ناراحتی برای قربانیان خشونت نقش دارد. کودکانی که در درازمدت در معرض فیلم ها و بازی های خشن قرار دارند خشونت را جزئی طبیعی از زندگی قلمداد می کنند و از آن احساس شرم یا ناراحتی نمی کنند. هم چنین محیط اجتماعی که کودک در آن رشد می کند در بروز پرخاشگری در کودک بسیار موثر است. او از همسالان خود تاثیر می گیرد و می تواند ویژگی های ضداجتماعی و مشکلات رفتاری را از آن ها یاد بگیرد.

● کاهش پرخاشگری

زمانی که می خواهیم پرخاشگری یک کودک طبیعی را کاهش بدهیم باید به درمان های غیردارویی توجه کنیم اما یک کودک بیش فعال که به علت عارضه خود در معرض پرخاشگری قرار داشته و حال پرخاشگر شده قطعا نیاز به درمان دارویی دارد به طور کلی رفتار کودک را می توان به ۳ بخش تقسیم کرد. اول زمینه بروز رفتار، دوم خود رفتار و سوم پیامد رفتار. پرخاشگری به مثابه یک رفتار از ۳ زاویه ای که ذکر شد قابل بررسی است و راه های مقابله با آن نیز تقسیم بندی می شود.

درباره زمینه رفتار باید گفت که پرخاشگری مثل هر رفتار دیگری نیاز به زمینه دارد. بنابراین باید سعی کنیم زمینه رفتارهای پرخاشگرانه در او را کم کنیم. به عنوان مثال اگر به غلط او را تشویق یا تنبیه می کنیم اصلاح کنیم، یا او را در موقعیت های مشکل زا قرار ندهیم مثلا به یک میهمانی طولانی می رویم و با به هم ریختن برنامه خواب و خوراک زمینه پرخاشگری در او را به وجود می آوریم. یا اگر عادت داریم فقط به رفتارهای بد کودک توجه کنیم باید عادت کنیم از رفتارهای خوب او یاد کنیم و او را تحسین کنیم تا رفتارهای مثبت در او بیشتر شود.

تا حد امکان سعی کنیم رابطه او را با همسالانی که پرخاشگر هستند کم کنیم و مهم ترین مسئله این است که گاهی اوقات مشاهده می شود که بچه های پرخاشگر، پرخاشگری می کنند چون کار دیگری بلد نیستند. این جاست که والدین باید تلاش کنند تا مهارت هایی نظیر نحوه برقراری ارتباط، مهارت های اجتماعی، حل مسئله و کنترل خشم را به کودک خود بیاموزند. به عنوان مثال اگر کودک برای گرفتن اسباب بازی از دست کودک دیگری او را زمین می اندازد باید به او آموزش داد که از دیگران بخواهد اسباب بازی را به او بدهند و اگر ندادند، سعی کند به نحوی آن ها را مجاب کند و اگر عصبانی شد، بتواند خشم خود را کنترل کند.

این روان پزشک اطفال با اشاره به اهمیت پیامدهای رفتار پرخاشگری و اهمیت چگونگی واکنش والدین در برابر پرخاشگری کودکان می گوید: والدینی که بلافاصله پس از داد و فریاد کودک به خواسته اش تن می دهند در واقع در قبال پرخاشگری به او پاداش می دهند به عبارتی والدین نه فقط باید زمینه بروز رفتارهای پرخاشگرانه را کم کنند و تلاش کنند رفتارهای پرخاشگرانه او را کم کنند بلکه باید اگر کودک دست به پرخاشگری زد واکنش مناسبی به او نشان دهند. به عبارتی کودک هرگز نباید با پرخاشگری به خواسته اش برسد بلکه باید تنبیهی متناسب با رفتار خود دریافت کند. این تنبیه می تواند حذف مزایا، امتیازات و گذاشتن در اتاق خلوت باشد.

پرخاشگری در یک کودک طبیعی با این شیوه ها کاملا قابل کنترل است و اگر یک اختلال روان پزشکی دیگر مثل بیش فعالی وجود دارد والدین حتما باید از پزشک معالج و مشاور کمک بگیرند زیرا ممکن است کودک به درمان دارویی نیاز داشته باشد.