نگاهی کوتاه به جایگاه نمازجمعه در اندیشه امام خمینی

حضرت امام از همان ابتدا سیاست را برخاسته از دیانت می خواستند و دیانت را جدای از سیاست نمی دانستند شاهد مثال روشن این امر نوع نگاه امام به نماز جمعه است

"امروز طلیعه انجام این فریضه بزرگ الهی و این صف بزرگ جهاد و توحید (نمازجمعه) است" این جملات آیت الله طالقانی آغازگر همایش هفتگی مسلمین پس از سالها تعطیلی آن بود؛ آغازی که با ابتکاری زیبا در مهد علمی ایران دانشگاه تهران و توسط یکی از روحانیون پر سابقه نهضت رقم خورد، اگرچه امامت جمعه وی ۶ هفته بیش به طول نیانجامید و در ۱۹ شهریور ۱۳۵۸، او که به تعبیر امام زبان گویایی چون ابوذر داشت، دار فانی را وداع گفت.

حضرت امام از همان ابتدا سیاست را برخاسته از دیانت می خواستند و دیانت را جدای از سیاست نمی دانستند. شاهد مثال روشن این امر نوع نگاه امام به نماز جمعه است.در کتاب «کشف اسرار» که در سنین جوانی ومقارن با نخستین سال‏های حکومت استبدادی محمدرضا شاه نوشته اند، اشاره کوتاهی به مساله نماز جمعه کرده اند و در کتاب‏ تحریرالوسیله که در زمان تبعید به ترکیه تالیف فرمودند به طورمشروح پیرامون آن مسائلی را ذکر کردند.

حضرت امام خمینی آبانماه ۱۳۴۴ یکماه پس از تبعید به نجف اشرف، در مسجد شیخ انصاری در جمع علما ، فضلا و طلاب حوزه علمیه نجف می فرمایند:" مسیحیون خیال نکنند که اسلام هم ، مسجد هم ، مثل کلیساست... مسجد مرکز سیاست اسلام بوده است. در ... خطبه جمعه مطالب سیاسی است - مطالب مربوط به جنگ‌ها ، مربوط به سیاست مدن ، اینها همه در مسجد درست می‌شده است ."

برپایی نمازجمعه به عنوان یکی از نمادهای سیاسی اسلام یکی از دغدغه های اصلی حضرت امام پس از پیروزی انقلاب بود. از اینرو مرحوم آیت الله طالقانی را در همان نخستین سال پیروزی انقلاب به امامت جمعه تهران منصوب فرمودند. همچنین در پیامی به‏مناسبت عید فطر سال ۱۳۵۸ شمسی و با فاصله اندکی از برگزاری اولین نمازجمعه تهران بار دیگر بر بعد سیاسی نمازجمعه تاکید فرمودند:

"... اسلام دین سیاست است، دینی است که در احکام آن سیاست‏به‏وضوح دیده می‏شود، ... و در هر هفته یک اجتماع بزرگ از همه ، در یک محل. و نماز جمعه ؛ که مشتمل (بر) دو خطبه است ، که در آن خطبتین باید مسائل روز ، احتیاجات کشور ، احتیاجات منطقه و جهات سیاسی ، جهات اجتماعی ، جهات اقتصادی طرح بشود ، و مردم مطلع بشوند بر این مسائل. و در هر سال دو عید ، که در آن دو عید مجتمع بشوند و دو خطبه در آن عید در آن نماز هست. در نماز عید دو خطبه هست ؛ که آن دو خطبه هم باید بعد از حمد و بعد از صلوات بر پیغمبر اکرم و ائمه - علیهم السلام - جهات سیاسی ، جهات اجتماعی ، جهات اقتصادی ، احتیاجاتی که کشور دارد ، احتیاجاتی که منطقه دارد در آنها طرح بشود و خطبا مردم را آگاه کنند از مسائل."

آیت الله طالقانی پس از برگزاری ۹ نمازجمعه دار فانی را وداع گفت؛ امام خمینی در حکم انتصاب امام جمعه بعدی تهران چنین می فرمایند:

"…مرحوم مجاهد بزرگوار آقای طالقانی ، پس از عمری مجاهدت و پاسداری از اسلام ، به رحمت خداوند پیوست و ما را سوگوار کرد. تکلیف پاسداری از اسلام به عهده همه ماست ؛ و من شما را ... برای دژ محکمی که آن فقید سعید پاسدار آن بود انتخاب و منصوب نمودم. نماز جمعه - که نمایشی از قدرت سیاسی و اجتماعی اسلام است - باید هر چه شکوهمندتر و پر محتواتر اقامه شود. ملت ما گمان نکنند که نماز جمعه یک نماز عادی است ، امروز نماز جمعه با شکوهمندی که دارد ، برای نهضت کوتاه عمر ما یک پشتوانه محکم و در پیشبرد انقلاب اسلامی ما عامل موثر و بزرگی است. ملت عظیم و عزیز با شرکت خود باید این سنگر اسلامی را هر چه عظیم‌تر و بلند پایه‌تر حفظ نمایند تا به برکت آن ، توطئه‌های خائنان و دسیسه‌های مفسدان خنثی شود..."

همچنین امام در سخنانی دیگر تاکید نموده‏اند:" نماز جمعه از اهمیت‏سیاسی فوق ‏العاده‏ای برخوردار است ... اسلام دین سیاست است و هر کس خیال کند که جدای از مسائل سیاسی‏است جاهل بوده و از این آیین و سیاست آگاهی ندارد." این سخن‏واضح و قاطع امام در احیای نماز جمعه به عنوان تجلی ترکیب اسلام ‏و سیاست نقش فوق العاده مهمی داشته است. در بیانی دیگر خطاب به‏کنگره جهانی ائمه جمعه و جماعات فرمودند: "... نماز جمعه یکی از بزرگ‏ترین پدیده‏های اسلامی و یکی ازمهم‏ترین ره آوردهای انقلاب اسلامی ما است اگر این انقلاب اسلامی جز این نماز جمعه به ما چیز دیگری نداده بود برای ملت ما و مسلمین‏ کافی بود..."

جالب توجه است که حضرت امام بر خلاف برخی عقاید رایج تمام اقشار ملت ازجمله زنان را هم به شرکت در نماز جمعه تشویق می فرمودند. یکی ازاستفتائاتی که از ایشان شده این است که:

"آیا شرکت‏بانوان درنمازهای جماعت‏یومیه و نماز جمعه کراهت دارد یا خیر؟ "

امام درجواب فرموده‏اند: "کراهت ندارد بلکه در بعضی موارد مطلوب است. "

تاکید امام بر بعد سیاسی نمازجمعه و ضرورت برگزاری شکوهمند آن حتی در وصیتنامه ایشان نیز مشهود است ، آنجا که در آخرین وصیتها می فرمایند:

"... از نمازجمعه و جماعت که بیانگر سیاسی نماز است هرگز غفلت نکنند ، که این نماز جمعه از بزرگ‌ترین عنایات حق تعالی بر جمهوری اسلامی ایران است..."

بد نیست نگاهی هم به سوی دیگر این امر بیاندازیم. در میان سالهای برگزاری نمازجمعه تاکید امام بر صلابت آن همواره مورد لبیک امت حزب الله بوده است و این امر موجب رضایت خاطر ایشان را فراهم ساخته بود. روشن ترین شاهد مثال، این بخش از پیام نوروزی حضرت امام در سال ۶۴ و کمتر از یک هفته پس از انفجار بمب در نمازجمعه تهران است:

" قصه روز جمعه را که آن طور باشکوه ، با نورانیت ، با استقامت گذشت. آن طور مردم با طمانینه ... مخصوصا نگاه می‌کردم ببینم در بین مردم چه وضعی هست ، ندیدم حتی یک نفر را که یک تزلزلی درش پیدا باشد. و آن وقت امام جمعه آن طور با آن طنین قوی صحبت کرد ، مردم آن طور گوش کردند ، آن طور فریاد زدند که ما برای شهادت آمدیم... با یک همچو ملتی کسی نمی‌تواند مقابله کند. ملتی که این طور است ؛ آن روزی که اعلام می‌کنند که می‌خواهیم بمباران کنیم نماز جمعه را ، بیایند و بیشتر بیایند ، حتی آنهایی که نمی‌آمدند برای نماز ، (از) قراری که برای من نقل کرده‌اند ، آنهایی که برای نماز جمعه هم نمی‌آمدند هفته‌های دیگر ، این هفته آمده‌اند."

بد نیست میزان اعتقاد بالای امام به این امر را در خاطره ای از نوه امام مرور نماییم:

" آن زمان که در مراسم نماز جمعه ‏بمب گذاری کرده بودند من هم در مراسم نماز مزبور شرکت کرده ‏بودم. مادرم و دیگر افراد فامیل در خانه آقا بودند، چون از من‏خبری نشده بود همه نگران شده بودند وقتی وارد خانه شدم، دیدم ‏مادرم به حالت اعتراض گفت: تو که باردار بودی چرارفتی؟ به خاطر بچه‏ات هم که شده نباید می‏رفتی. این را هم بگویم‏ که از قبل شایع شده بود که آن مراسم نماز را صدامیان بمباران ‏می‏کنند یا در آن بمب می‏گذارند، نگرانی مادرم هم از این بابت‏بود. ولی امام که سر میز ناهار نشسته بودند با خنده‏ای به من‏گفتند: سالمی؟ من تشکر کردم. ایشان آهسته در گوشم گفتند: خیلی‏کارخوبی کردی که رفتی، خیلی از تو خوشم آمد که به چنین نمازی‏رفتی. "

در ۲۴ دیماه ۱۳۵۸حضرت آیت الله العظمی خامنه ای از سوی بنیانگذار کبیر انقلاب به عنوان امام جمعه تهران منصوب شدند و در ۶ تیرماه ۱۳۶۰ با انفجار بمب در مقابل ایشان در مسجد اباذر تهران به شدت مجروح گردیدند، حضرت امام خمینی در پیامی به این مناسبت فرمودند:" ... اکنون دشمنان انقلاب با سوءقصد به شما که از سلاله رسول اکرم و خاندان حسین بن علی هستید و جرمی جز خدمت به اسلام و کشور اسلامی ندارید و سربازی فداکار در جبهه جنگ و معلمی آموزنده در محراب و خطیبی توانا در جمعه و جماعات و راهنمایی دلسوز در صحنه انقلاب می‌باشید ، میزان تفکر سیاسی خود و طرفداری از خلق و مخالفت با ستمگران را به ثبت رساندند...اینان آن قدر از بینش سیاسی بی‌نصیبند که بی‌درنگ پس از سخنان شما در مجلس و جمعه و پیشگاه ملت به این جنایات دست زدند ، و به کسی سوءقصد کردند که آوای دعوت او به صلاح و سداد در گوش مسلمین جهان طنین‌انداز است. اینان در این عمل غیرانسانی به جای برانگیختن و رعب ، عزم میلیون‌ها مسلمان را مصمم‌تر و صفوف آنان را فشرده‌تر نمودند..."

پس از سوءقصد و ترور نافرجام ایشان توسط منافقین و در دوران نقاهت، نیاز به امام جمعه موقت در تهران بیشتر احساس گردید. در کل، شهر تهران در طول برگزاری این مراسم سیاسی عبادی، به غیر از رهبر فرزانه انقلاب یازده امام جمعه دیگر نیز به خود دیده است: حضرات آیات طالقانی، منتظری، موسوی اردبیلی، هاشمی رفسنجانی، امامی کاشانی، ربانی املشی، یزدی، مهدوی کنی، جنتی، طاهری خرم آبادی و خاتمی.( به ترتیب اقامه اولین نماز)

در این میان شهید آیت الله ربانی املشی با اقامه ۳ نماز کمترین و حجت الاسلام و المسلمین هاشمی رفسنجانی با اقامه بیش از ۴۰۰ نماز بیشترین تعداد برپایی نمازجمعه را به خود اختصاص داده اند.

نمازجمعه تهران برای اولین بار در دانشگاه تهران اقامه شد که این دانشگاه در طول این سالها بیشترین تعداد نمازجمعه ها را به خود اختصاص داد، اگرچه ۶ نمازجمعه در بهشت زهرا، ۱۸ نمازجمعه در حرم مطهر حضرت امام خمینی(ره)، و یک نمازجمعه نیز در مصلی تهران برگزار گردید. مصلایی که در ۲۳ آبان سال ۶۷ حضرت امام خمینی در پاسخ به درخواست ائمه جمعه تهران برای ساخت آن در مکان فعلی چنین دستور فرمودند:

" با حفظ جهات شرعی در مورد زمین مذکور با پیشنهاد حجتی الاسلام ، آقایان: خامنه‌ای و هاشمی ، موافقت می‌شود. انشاء الله در کنار ساختن مصلای تهران ، در ساختن بینش کفر ستیزی مسلمانان موفق باشید. ضمنا سادگی مصلا باید یادآور سادگی محل عبادت مسلمانان صدر اسلام باشد. و شدیدا از زرق و برق ساختمان‌های مساجد اسلام آمریکایی جلوگیری شود. خداوند تمامی دست اندر کاران برپاکننده مساجد الله را تایید فرماید."

به دنبال این مجوز ساخت مصلی آغاز شد و از تاریخ ۲۳ آبان ۸۲ قرار بر انتقال نمازجمعه به مصلی تهران بود که با امامت مقام معظم رهبری اولین نمازجمعه در مصلی برگزار گردید؛ اما به دنبال بروز برخی مشکلات تا رفع آنها همچنان دانشگاه تهران میعادگاه جمعه های نمازگزاران قرار گرفت.

پژوهشگر: محمد مهدی اسلامی