كاخ چهل ستون

باغ چهل ستون كه بالغ بر ۶۷ هزار متر مربع مساحت دارد, در دوره شاه عباس اول احداث گردیده و در وسط آن عمارتی ساخته شده و در سلطنت شاه عباس دوم در ساختمان موجود مركزی, تغییرات كلی صورت گرفته است

باغ چهل‏ستون كه بالغ بر ۶۷ هزار متر مربع مساحت دارد، در دوره شاه‏ عباس اول احداث گردیده و در وسط آن عمارتی ساخته شده و در سلطنت شاه ‏عباس دوم در ساختمان موجود مركزی، تغییرات كلی صورت گرفته است اگرچه انعكاس ستون های بیست‏ گانه، تالار چهل‏ستون در حوض مقابل عمارت، مفهوم چهلستون را بیان می‏كند ولی در حقیقت عدد چهل در ایران، كثرت و تعداد را می‏رساند و وجه تسمیه عمارت مزبور به چهل ستون‏ به علت تعداد زیاد ستون های این كاخ می‏باشد.

● قسمت‌های‌ جالب‌ و دیدنی‌ كاخ‌ چهل‌ ستون‌عبارتند از

۱) شیرهای‌ سنگی‌ چهارگوشه‌ حوض‌ مركزی‌، تالار و ازاره‌های‌ مرمری‌ منقش‌ اطراف‌ آن

۲) تزئینات‌ طلاكاری‌ سرسرای‌ پادشاهی‌ و اتاق‌های‌ طرفین‌ تالار آینه‌ و تابلوهای‌ نقاشی‌ تالار پادشاهی‌ كه‌ تصویرشاهان‌ صفوی‌ بر آن‌ نقش‌ بسته‌ اس۳) تصویر شاه‌عباس‌ اول‌ با تاج‌ مخصوص‌ و مینیاتورهای‌ اتاق‌ گنجینه

۴) سردر «مسجد قطبیه‌» و سردرهای‌ «زاویه‌ درِكوشك‌» و آثاری‌ از مسجد «درب‌ جوباره‌» و «مسجد آقاسی‌» كه‌ بردیوارهای‌ ضلع‌ غربی‌ و جنوبی‌ باغ‌ نصب‌ شده‌ است‌. تالار و ایوان‌ این‌ كاخ‌ در پنجمین‌ سال‌ سلطنت‌ شاه‌ عباس‌دوم‌ بناشده‌ است‌. انعكاس‌ ستون‌های‌ بیست‌گانه‌ تالارهای‌ چهل‌ ستون‌ در حوض‌ مقابل‌ عمارت‌، مفهوم‌ چهل‌ستون‌ را القاء می‌كنند.

این كاخ در جنوب خیابان سپه كنونی واقع و ۶۷۰۰۰ متر مربع مساحت دارد. اغلب مورخان نوشته ‏اند كه كاخ مزبور قسمتی از باغ نقش جهان بوده و مقداری از آن را شاه عباس بزرگ جدا كرده و در وسط آن عمارت كلاه فرنگی سبكی ساخته بوده و جشن و نوروز سال بیست و سوم جلوس خود را در آن محل بر پا داشته است.

سپس در زمان سلطنت شاه عباس دوم بر عمارات آن افزوده و كاخ چهلستون بنا گردید. و در تاریخ یك هزار و پنجاه و هفت هجری پایان یافت و ماده تاریخ آن را مباركترین بناهای دنیا گفتند.

برخی از مورخان گفته‏اند چهلستونی كه بدست شاه عباس دوم ایجاد گردید دارای چهل ستون بوده و در هنگام آتش سوزی كه در ۲۱ رمضان سال هزار و یكصد و هیجده (۱۱۱۸) هجری اتفاق افتاد از پنج ستونی هشت تائی فقط بیست ستون آن باقی مانده و در واقع قسمتی از عمارت و بیست ستون طرفین از جلو سوخته است و تاریخ آتش سوزی آنرا چنین سروده‏اند: یكصد و هیجده زهجرت نبوی

گذشته بود كه آتش به چهلستون افتاد و تاریخ تعمیر آن‏را كه در زمان سلطنت شاه سلطان جسین صفوی اتفاق افتاده چنین سروده‏اند. مبارك باد تالار بلند ایوان جمجماهی كه سال ۱۱۱۸ ه.ق را میرساند.

این كاخ كه شامل چهلستون و باغ است عمارت چهلستون در وسط آن واقع شده و ساحتش دو هزار و یك صد و بیست متر مربع می باشد و یك شعبه از مادی فدا از وسط آن میگذرد محل بنای عمارت ساخته شده كه حكم دریاچه دارد. گویا بعنوان دولتخانه بنا شده بوده و لیكن چون چهلستون داشته بنام اخیر معروف شده است. كاخ چهلستون مشتمل بر ایوان بزرگ بطول ۳۸ متر و عرض ۱۷ متر و به ارتفاع ۱۴ متر رو بطرف مشرق ساخته شده و هیجده ستون از چوب چنار و كاج دارد و شكل آن كثیرالاضلاع و ۱۶ ضلعی و ۸ صلعی مدور می باشد. چهارستون وسط بر روی چهارشیر سنگی قرار دارد و طوری حجاری شده دو شیر با یك سرنشان داده می شود و از دهان چهارشیر جلو آب جستن كرده وارد حوض مرمر وسط می شده است.

در ایوان دومی كه اندكی مرتفع‏تر است دو ستون چوبی با ارتفاع دوازده متر قرار گرفته كه با ستونهای ایوان بزرگ بالغ بر بیست ستون میشود.

در دو طرف شاه نشین چهلستون و ایوان مدخل سالون پادشاهی و در داخل تزیینات آئینه كاری دو طرف مقرنس سقف آن در دو لوح بخط نسخ مشكی بر زمینه گل و بوته دار مذهب بخط شمس الدین بن ملا محمد سعید جیلانی مورخ بسال (۱۱۱۹ ه.ق( این عبارات نوشته شده.

۱) لوح جنوبی شاه نشین نصر من الله و فتح قریب و بشر المومنین رب انزلنی »منزلا مباركاً وانت خیرالمنزلین تولوا قفل تولوا قفل حسبی الله كتیبه العبد شمس الدین بن ملا محمد سعید الجیلانی فی ۱۱۱۹)

۲) لوح شمالی: نصر من الله و فتح قریب و بشر المومنین رب انزلنی منزلا.

مباركاً و انت خیرالمنزلین و لایوده حفظهما و هو العلی العظیم كتیبه العبد شمس الدین بن ملا محمد سعید الجیلانی.«

تمام آنچه در ساختمان و نقاشیها و تذهیبها كه در كاخ مزبور دیده میشود از دوره صفویه است مگر چند تابلو كه عبارت از:

۱) جنگ شاه اسماعیل اول با سپاه عثمانی در چالدران ۲ - مجلس جنگ نادر شاه افشار با هندوها كه بعد از صفویه الحاق شده است.

میرزا علیخان نائینی روزنامه نگار دربار ناصری در سال یكهزار و سیصدهجری قمری گزارشی راجع به عمارت چهلستون داده كه با مطالب جغرافیای اصفهان میرزاحسین خان تحویلدار عیناً مطابقت دارد و آن چنین است:

عمارت باغ چهلستون و دریاچه‏های دو طرف تالار وسط باغ و اطاقهای بزرگ جنین و بیوتات فوقانی و اطاق طنابی تحتانی كه سرتاسر عقب تالار افتاده با عرض عریض و ارتفاع طاقی كه دارد و درهاش بچهار سمت باز، بانضمان ایوانهای بزرگ و ایوانچه‏های و غلام گردشهای اطراف عماراتی است قوی بنیاد كه نظیر مانند ندارد از بنائی و نجاری و حجاری و آینه كاری و طلا و لاجورد و تصویرات كثیره كارهای استادان بزرگ و ستونهای رفیعه و حمالهای عظیمه و سایرآلات ادوات جراثقالی كه در زیر و رو و جوف سقف تالار و غیره بكار رفته در غرابت عظمت و در رفعت و صناعت عقل همه اهالی خبره و بصیرت بحیرت است.

یك زبان خواهد زافواه ملك تا بگوید وصف آن رشك فلك

یكی از اوصاف این عمارت آن است كه در بزرگی و وسعت هم میان تالار جلو و هم در اطاق طنابی عقب میتوان سلام عام ملوكانه بست و نیز یك دریاچه بزرك جلو طنابی عقب و یك دریاچه عظیم كه در عظمت ثانی ندارد در پیش روی تالار افتاده كه همیشه آب رودخانه از آنها جاری است وجوی وجداول سنگی و آب نماها و آب افشارها در میان خیابانهای باغ واقع شده كه بسیار نقل دارد.

مولف تاریخ نصف بیشتر به توصیف كیفیت ساختمان كاخ چهلستون پرداخته و چنین گفته است؟

دیگر از عمارات عالیه دولتی كه قابل ذكر است عمارت چهلستون است كه آنرا شاه عباس ثانی ساخته و وضع آن مركب است از طرز عمارات چین و فرنگستان و ایران و بنفاست و خبوی این عمارت در تمام ایران نیست، تالار عالی با سقف آینه و ستونهای غریب چوبی كه در زیر چهارعدد آنها سنگی بزرگ و اطراف آن سنگها را صورت شیریال دار در آورده و ساخته‏اند، و حجاری بكمال خوبی نموده و حوضی در میان این چهارستون است كه اطراف آنها بسنگ مرمر فرش نموده‏اند ساخته و از دهان آن شیرهای روی بحوض راه و سوراخ آب هست كه در آن حوض میریخته و در سقف آن مهندسان صنعتهای عجیب نموده‏اند و در استحكام آن مبالغه فرموده ستونهای آن بیست عدد است و تمام آنها را نقش و آینه كاری نموده بودند، عقب آن تالار طنابی است بس عالی و زیبا كه آن را سقفی رفیع به سه چشمه زده‏اند و مذهب تذهیب و زرنشان نموده و در نماهای آن صورت بعضی از سلاطین صفویه را ساخته‏اند كه اكثر آن مطابق واقع است چنانچه صورت شاه اسماعیل و هر دو ساه عباس موافق صورت شاه اسماعیل در میدان جنگ اوزبك است و از دیگران مجلس بزم است و در نماهای میان صورت جنگ شاه اسماعیل با رومی.

و جنگ نادرشاه را با محمد شاه هندی ساخته‏اند در زمان متاخر از آنها و هیچیك از صورتها موافق نیست.

بالجمله این عمارت مطمح نظر همه كس میباشد و این عمارت و تالار در باغی است كه معروف به همان چهلستون است و در پیش روی آن عمارت دریاچه مربع طولانی ساخته‏اند كه اكثر پرآب و در كمال صفا است.

جابرانصاری كه در تاریخ اصفهان بصیرت كافی داشته راجع بساختمان این كاخ و بانی و زمان آن نیز مطالبی نوشته كه عین آن نگاشته میشود.

و باغ چهلستون كه آن هم از باغ نقش جهان گرفته شده یكی از بزرگترین مبانی صفویه است و طرحش را زمان شاه عباس اول ریختند و بنای چهلستون را شاه عباس دوم در (۱۰۵۷) پس از صلح با عثمانی اقدام كرد، و مساحت آن با باغچه‏های گرداگردش قریب پنجاه جریب میشود. عمارت وسط چون دیگر مبانی قدیم تیموریه روی به مشرق افتاده طنابی بزرگ عقب تالار ایوان است كه شاه نشین سلطنتی بوده و دارای سه گنبد طول تقریباً بازیردیوارها ۲۸ ذرع و عرض بیش از ۱۱ ذرع و نیم در بهایش از اطراف روبه ایوانهای گرداگرد باز میشود و دو اطاق بزرگ خروجی جنبین ایوان شاه نشین است و صندوق خانه‏ها و بالاخانه‏ها عقب هم دارد و خود جنین ایوان شاه نشین و اطاقها است و بیست ستون بلند پایه‏های آن سقف بیستون مانند است و بیست ستون هم عكس آن در آینه‏های سقف میافتاد. طول حوض بیرون تخمیناً ۱۲ ذرع و عرضش بیش از ۱۰ذرع و آن سقف محیرالعقول را از چوبهای كاج زده‏اند حقیقهٔ دیدنی است. چوتیرهائی قویتر از تیرهای عصاری و بلندتر با چه آهنها و میخها بهم بسته و با جرثقیل بالا كشیده‏اند و بچه زنجیرها پیوسته میان كف سقف زیرین و سقف پائین ایستاده براحتی گردش توان كرد و دربها و بباغ باطراف برای دخول هوا میان دو سقف باز است و تذهیب ستونها و قابهای سقف زیرین نمایش زیبا دارد، و سقف ایوان و دیوارهایش همه به آینه‏های سنگ بزرگ و نقشهای كار استاد مزین بود و در این شصت ساله پیش از (۱۳۰۰) همی بردند و فقط شاه نشین آینه كاری ماند، آینه‏های بزرگ دیوارها حكایتی از چرخ آینه گون مینمود خصوصاً آینه چهلستون نما یا جهان نمای دیوار بالای سر حوض كه چندان بزرگ و عالی و شفاف و روشن بود هر قدر جمعیت از درب عراد چهلستون كه تا عمارت تقریباً ۱۸۰ متر فاصله داشت پیدا میشد عكس آن جماعت در آن آینه بخوبی نمودار بود و دربها یكسره خاتم و پاره منقش بنقوش دلربا كار اساتید بزرگ و ستونها نیز بآینه‏های ریزه و رنگارنگ با نقاشیهای قشنگ زینت افزا و آن آینه‏های را با دربهای بحدود (۱۳۰۰ قمری( بمسعودیه طهران بردند و شنیدم آینه چهل ستون نما را یكپارچه دربی بزرگ قرقره دار ساخته كه با فنر باز و بسته میشد و جیوه را برداشته و دور و بلور نمایان و بعضی از آن آینه‏ها در هجوم بختیاری بطهران شكسته و بعضی را به عمارت دیگر پیوسته پنجره‏های بالای سردرب‏ها نیز بسی زیبائیها داشت. وسط ایوان حوض میریخت و منبع آن آب از هزار جریب و جوی سیاه بود و در شاه نشین پرده شكل جوانی ناصرالدین شاه كار حسن خان لال مصور بود گوئی خود ناصرالدین شاه است سخن میگوید و از محمد شاه نیز صورتی عینا در طنابی بود و دو آیهٔ الكرسی خط میرزااحمد تبریزی استاد نسخ بستونها و سلام سلطنتی در این ایوان بود و حوض بزرگ وسط باغ و طول تالار بیش از ۳۲ ذرع و عرض ۲۲ ذرع.

در ۱۱۱۸ عمارت چهل ستون سوخت كه بفال بدگرفتند و پس از چهارده سال فتنه افغان عراق و فارس را ویران نمود خاصه اسپهان را دیوارهای دو ایوان شمالی و جنوبی طنابی را نقشهائی بود از چهره دختران گرجی و ارامنه كه دیده را خیره میساخت و دل بدان نقش و نگار بی روان میباخت. امروزه كه بر آن گچها كشیده اند و طرح برداشته باز حسنش نمودار است.

بالاخانه‏های گوشه ایوآنهابرای خلوت نشینی و خواب بود و خرقه شاه صفی و طومار عهدنامه منسوب به حضرت امیر)ع( و قرآن منسوب بخط امام حسن عسگری )ع( در آن بالاخانه محفوظ و خواص را ملحوظ، خط طومار و قرآن را چنین نسبت میدادند ولی خلجانی بقلب مولف بخاطر است كه شاید مانند سیاست آل عثمان در قرآن منسوب بخط عثمان صفویه نیز در مورد این قرآن خط قدیم نظر سیاسی داشته‏اند.

در طنابی چهل ستون ارازه‏های سنگ مرمر و گچبری كار اساتید معتبر و طلا و میناكاری و شش مجلسی نقاشی است: چهار مجلس آن را گویند از عهد صفویه بوده یكی مجلس همایون شاه پسر ظهیرالدین با بركه پس از هجوم شیرخان بدو او بدرباز ایران پناه آورد در (۹۵۱) هر چند آن روزگار قزوین مركزیت داشت اما همایون را بگردش بلاد تا اصفهان آوردند كه طهماسب بزرگ همه جا سلطان محمد پدر شاه عباس را بمهمانداری او مقرر داشت و اگر مهمانی هم شهر دیگر بوده نقشه را اینجا كشیده‏اند.

و مجلسی هم بزم شاه عباس بزرگ و حضور ولی محمد خان پادشاه ترك ۱۰۱۹ كه او نیز ملتجی بدربار صفویه شد.

و مجلسی هم جنگ شاه عباس و باز مجلسی دیگر از شاه صفوی و اكبر یكی از شاهزادگان هندی كه باصفهان آمده و دو مجلس هم پس از صفویه نقاشی شده و بامر نادر و یقیناً مجالس قدرت صفویه را قبلا داشته از آمدن سلاطین ترك چون ولی محمد خان و عبدالعزیز خان و ندر محمد باصبهان یا جنگهای فاتحانه شاه عباس بزرگ بارومیان و بامر نادر بسیاست اتحاد اسلام و برانداختن نام صفویه حك نموده‏اند و روی آنها نقشه شكت شاه اسماعیل را از سلطان سلیم و فتح نادر هند را كشیده‏اند ظنی قوی است و هم گمان میبرم نقش بزم باده گساری صفویه نیز بامر نادر پیوست بوده خصوصاً مجلش شاه طهماسب كه یقینی است باده نبوده و او سالها بوده همه را از میگساری توبه داده و خود لب نیالوده پس از نادر هم كریمخان زند صورت خود را گفته كشیده‏اند. بكودكی یاد دارم در طنابی چهلستون قالی تخت دو رو بافت بود كه هر وجبی از آن را ببهائی گزاف میخریدند بی مبالاتی از سال ۱۲۹۸ قمری تا ۱۳۰۵ قطعه قطعه از میان رفت.

مسترسایكس انگلیسی در جلد دوم تاریخ ایران ترجمه فخر داعی در باب كاخ چهلستون كه آنجا را در اواخر قرن سیزدهم و اوائل قرن چهاردهم هجری مشاهده كرده شرخ مختصری چنین ایراد كرده است:

عالی قاپو انسان را به باغهای وسیعی هدایت میكند كه در آن كاخهای متعددی قرار داشته و مهمتر از همه كاخ چهلستون است.

تبصره:

۱ - سال ساختمان كاخ چهلستون به موجب اشعاری كه در جبهه شرقی تالار از زیر گچ خارجی شده مصراع مباركترین بناهای دنیا است كه به حساب حروف ابجد سال ۱۰۵۷ هجری می‏شود یعنی پنجمین سال سلطنت شاه عباس ثانی.

۲ - سنگ شیرها و مجسمه‏های سنگی اطراف حوض و داخل باغچه‏ها تنها آثاری است كه از دوقصر با شكوه دیگر صفویه یعنی آینه خانه و عمارت سرپوشیده باقی مانده است.

۳ - اگر چه انعكاس ستونهای بیست گانه تالارهای چهلستون در حوض مقابل عمارت مفهوم چهلستون را تشریح می‏كند ولی در حقیقت عدد چهل در ایران كثرت و تعدد را می‏رساند و وجه تسمه عمارت مزیور به چهلستون تعدد ستونها است.

اكنون كه قصر سلطنتی چهلستون تا حدی توصیف شد به شرح دو مجلس از نقاشیهای دیواری چهلستون كه موضوع آنها پیرایی شاه عباس اول و دوم از مهمان خود ولی محمد خان و ندر محمد خان پادشاهان تركستان است و در شهر اصفهان پذیرایی شده ‏اند می‏پردازیم.

---