صبر در سیره امام حسن ع

به مناسبت ۱۵ رمضان سالروز ولادت امام دوم هدایت

صبر و شکیبایی یکی از برجسته ترین فضایل انسانی است. خداوند در آیاتی بسیار، اهل صبر را می ستاید و از مقام صابران سخن می گوید.

بی گمان داستان های بسیاری درباره صابران نوشته و گفته شده و در این میان صبر یعقوب(ع) و ایوب (ع) به عنوان ضرب المثل بارها از سوی ما و دیگران به کار رفته است. با این همه، به نظر می رسد نوعی بی مهری و بی توجهی به صبر اهل بیت عصمت و طهارت(ع) روا شده است؛ زیرا این خاندان تنها برای وجه الله و ماموریت الهی خویش، بیشترین فشارها را متحمل شده اند و لذا هم چنان که آنان را در امور دیگر سرمشق زندگی خویش قرار دهیم، در این مسله نیز باید آنها را الگوی برتر خود بدانیم، چنان که این فرمان الهی است.

همه اهل بیت(ع) در زندگی کوتاه و بلند خویش، برای انجام ماموریت الهی همانند پیامبر گرامی(ص) ناچار شدند که انواع سختی ها، اذیت و آزارها را تحمل کنند و بگویند: ما اوذی نبی کما اوذینا، هیچ پیامبری چون ما اذیت و آزار نشده است. چنان که امیرمومنان علی(ع) نزدیک به سه دهه از عمر خویش را تنها برای حفظ امت پیامبر(ص) و وحدت کلمه ناچار شد در سکوت سپری کند و همه اذیت و آزارها را نسبت به اهل بیت(ع) تحمل کند. امام حسن(ع) و امام حسین(ع) نیز ناچار شدند برای حفظ و اصلاح امت، بر بسیاری از فشارهای جانکاه، صبر و شکیبایی نمایند و صبر جمیل را برای رضای خداوند و وجه الهی به جان بخرند.

نویسنده در این مطلب بر آن است تا نگاهی کوتاه بر صبر امام حسن(ع) اندازد و زمینه بهره وری از آن را در زندگی، افزون بر شناخت به جنبه ای از جنبه های زندگی آن بزرگوار فراهم آورد. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

● اهل بیت(ع) در مقام صابران

بی گمان اهل بیت پیامبر(ع) مصداق اتم انسان های کاملی هستند که می بایست در زندگی خویش آنان را به عنوان الگو و سرمشق قرار دهیم و به فرموده خداوند، آنان را به عنوان الگو بپذیریم و در پیروی و اطاعت از سیره و سنت آنان کوتاهی نکنیم.

از آن جایی که آنان در همه صفات و اسمای الهی به عنوان مظهر اتم و اکمل الهی مطرح می باشند و در مقام قرب و تأله، در مقام قاب قوسین او ادنی (نجم آیه ۹) نشسته اند، عقل و شریعت حکم می کند که انسان، آنان را به عنوان الگو بپذیرد و در مسیر و سنت ایشان گام بردارد. آنان به سبب مظهریت اتم و اکمل خویش، در همه صفات و اسمای الهی به عنوان انسان های کامل مطرح می باشند. بنابراین می توان گفت که در صفت و اسمی اگر بخواهیم انسان کامل و برتری را نشان دهیم، می بایست به اهل بیت عصمت و طهارت(ع) اشاره داشته باشیم. آنان در همه صفات از جمله صفت صبر در برترین مقام نشسته اند. بنابراین می توان گفت همه آن امتیازات و ویژگی هایی که خداوند در قرآن برای اهل صبر و صابران بیان می دارد، برای اهل بیت عصمت(ع) نیز به طور کامل تحقق دارد.

نکته قابل توجه و تامل در این باره آن است که اهل بیت عصمت و طهارت برای انجام ماموریت خویش و به عنوان خلیفه الهی، متصف به صفت کمالی صبر بودند و همه انواع و اقسام صبر را در خود بروز داده اند. به این معنا که اگر برای صبر ویژگی و خصوصیتی گفته شده، آنان این خصوصیات و ویژگی ها را دارا می باشند. از جمله این که از امیرالمؤمنان علی(ع) تفسیری از صبر بیان شده که مصداق آن، خود آن بزرگواران می باشند.

● انواع صبر

قال امیرالمؤمنین علی(ع): الصبر ثلاثه، الصبر علی المصیبه والصبر علی الطاعه و الصبر علی المعصیه، صبر بر سه گونه است: صبر بر مصیبت، صبر بر طاعت و صبر در برابر معصیت (تحف العقول، ص۱۴۶)

صبر بر مصیب آن است که خداوند برای امتحان و پرورش مؤمن، وی را گاهی به کمبودهایی در زندگی چون فقر، بیماری، فقدان دوستان و آشنایان و خویشان و مانند این امور دچار می کند تا افزون بر آزمون، او را در شرایطی قرار دهد تا استعدادها و توانمندی های سرشته در ذات خویش را به فعلیت رساند و رنگ خدایی گیرد و در مسیر متاله شدن گام بردارد. دراین شرایط است که نقش توسل و توکل، خود را در زندگی به خوبی نشان می دهد و انسان های مؤمن با بهره گیری و یاری حق می کوشند تا مشکلات خویش را حل نمایند و بر پایه آموزه های وحیانی عمل کنند.

صبر بر طاعت آن است که انسان در برابر وسوسه های شیطانی مقاومت کند و اجازه ندهد تا وسوسه های ابلیس او را از انجام کارهای عبادی و نیک و صالح بازدارد. چنان که می بایست برای انجام عبادت و کارهای نیک در برابر هرگونه فشار بیرونی و درونی خود را حفظ کند و اجازه ندهد تا دلبستگی به دنیا و زن و فرزند و یا سختی انجام کار نیک، وی را از انجام آن بازدارد. صبر بر طاعت به ویژه در مسائل جهادی و انفاق مال بیشتر خودنمایی می کند، زیرا انسان کمتر حاضر است تا از مال و جان خویش بگذرد. بنابراین با صبر در اطاعت خداوندی انسان می تواند گام های بلندی را در خودسازی و تزکیه نفس از طریق انجام های فرمان های الهی و معصومان(ع) بردارد.

صبر در برابر معصیت به معنای آن است که انسان در برابر وسوسه های انجام کارهای زشت و گناهان، خود را حفظ کند و اجازه ندهد تا گناهان لذت آور و مورد کشش نفس، وی را به سوی انجام آن بکشاند. بنابراین مبارزه با خواسته های نفسانی و هواهای آن و مخالفت با وسوسه های گناه نیازمند صبر و شکیبایی است که به آن صبر معصیت اطلاق می شود.

انسان باید در برابر این اشتیاق نفس به گناه، صبر و پایداری کند و از خود مقاومت نشان دهد. بی گمان مخالفت حضرت یوسف(ع) در برابر خواسته های زلیخا، از نمونه های بارز و زیبای صبر در برابر معصیت و مخالفت با انجام آن است که در آیات قرآنی آمده است.

● الگوهای صبر

در قرآن اشخاصی به عنوان اسوه های صبر و شکیبایی معرفی شده اند که از جمله می توان به ادریس(ع)، اسماعیل ذبیح الله(ع)، ایوب(ع)، داود(ع) و ذوالکفل اشاره کرد. هریک از ایشان در مسیر زندگی خویش با آزمون یا مصیبت و یا گرفتاری مواجه شدند که به سبب درپیش گرفتن صبر و شکیبایی به مقام صابران رسیده و حتی ضرب المثل شده اند.

خداوند البته در آیات قرآنی همه پیامبران و علمای ربانی را به این صفت بزرگ ستوده است ولی در این میان افراد پیش گفته به عللی به شکل خاص به صبر و شکیبایی توصیف شده و از آنان یاد گردیده است.

اگر به مواردی که خداوند درباره ایشان اشاره می کند، خوب دقت شود، به روشنی معلوم می شود که آنان در موردی و یا مواردی صبر ورزیده اند. از این رو، نمی توان گفت که ایشان در همه زمینه ها و مسائل توانسته اند مصداق صبر و شکیبایی باشند. اما اهل بیت عصمت و طهارت(ع) درهمه عرصه ها و زمینه ها پیشتاز و سرآمد بودند؛ زیرا آنان برای خشنودی الهی از هیچ گونه تلاشی دریغ نکردند و تنها برای وجه الله صبر بر اطاعت و مصیبت و در برابر معصیت را به شکل کامل به نمایش گذاشتند.

بنابر این بر ماست تا با مطالعه و تحقیق درباره روش های صبر ایشان در مسایل مختلف، خود را در مسیری قرار دهیم که آنان گام برداشتند و روحیه خود و جامعه را با آشناشدن زندگی آنان، تقویت کنیم (آل عمران ۱۴۶ تا ۱۴۸ و انعام آیه ۳۴ و انبیاء آیات ۸۳ و ۸۵ و آیات دیگر)

● امام حسن (ع) در مقام صبر جمیل

امام حسن (ع) همانند جد و پدر بزرگوار خویش، همواره در همه امور زندگی خویش صبر را منش خویش قرار داده بود. از این رو بسیاری از سختی ها و رنج های جانکاه و توانفرسا را تحمل می کرد. ایشان برای انجام ماموریت الهی خویش در حفظ وحدت امت و انجام اصلاحات درزندگی امت پیامبر (ص)، از تمام توان و استعداد و ظرفیت خویش بهره گرفت و رنج ها و مصیبت های بزرگی را حتی در خانه تحمل کرد.

آن حضرت (ع) در شرایطی زندگی کرد که حتی در خانه نیز از اذیت و آزار همسر منافق خویش در امان نبود. بطوری که جام زهر را به دست مبارکشان می دهند تا او را که سد راه منافقان بود از میان بردارند.

در سیره ایشان آمده است که بسیار، از سوی دوستان و دشمنان تحت فشار قرار می گرفت و حتی دوستان دیروز به وسوسه های شیطانی معاویه بر آن حضرت (ع) شوریدند و به خیمه وی حمله کرده حتی با شمشیر، زخمی سخت برپای مبارکشان وارد کردند.

فشارهای درونی و بیرونی به اندازه ای بود که آن حضرت (ع) ناچار می شود تا صلح نامه ای با معاویه بنویسد که معاویه با ترک انجام آن در نهایت چهره نفاق خویش را آشکار ساخت و نشان داد که به هیچ عهد و پیمانی وفادار نیست.

در روایات داستان های بسیاری از صبر و شکیبایی آن حضرت (ع) در انجام ماموریت های الهی اش بیان شده است که از جمله آن ها می توان به داستان مرد شامی اشاره کرد.

داستان مرد شامی بسیار مشهور است. مبرد در کتاب کامل و ابن شهر آشوب نیز در مناقب از وی نقل نموده و درکتابهای مقتل الحسین خوارزمی و مطالب السئول محمد بن طلحه شافعی و دیگران نیز آمده است.

مردی از اهل شام می گوید: من هنگامی که به مدینه رفتم، مردی را دیدم که بر استری سوار است که زیباتر و خوش لباستر از او ندیده بودم و مرکبی هم بهتر از مرکب او مشاهده نکرده بودم، من از آن مرد خوشم آمد و از شخصی پرسیدم: این مرد کیست؟ گفتند: حسن بن علی بن ابیطالب است!

در این وقت سینه ام پر از کینه شد و نسبت به علی بن ابیطالب رشک و حسد بردم که فرزندی این گونه داشته باشد از این رو به نزد او رفته و بدو گفتم: تو پسر ابوطالب هستی؟ فرمود: من پسر فرزند اویم!

در این وقت من شروع کردم به دشنام او و پدرش تا جایی که می توانستم! و چون سخنم تمام شد، آن حضرت رو به من کرده، فرمود: «احسبک غریبا»؟» بگمانم تو غریب این شهر هستی؟

گفتم:آری. فرمود: «فان احتجت الی منزل انزلناک، او الی مال آسیناک، او الی حاجه عاوناک»!، اگر نیازمند منزل هستی به تو منزل دهیم، و اگر نیاز به مالی داری به تو بدهیم، و اگر نیاز دیگری داری کمکت کنیم؟

مرد شامی گوید: «فانصرفت و ما علی الارض احد احب الی منه»، من از نزد آن حضرت رفتم درحالی که احدی در روی زمین نزد من از وی محبوبتر نبود. (ملحقات احقاق الحق، ج ۱۱، صص ۱۱۹-۱۱۷)

و در مناقب ابن شهر آشوب این گونه است که چون آن مرد از سخنان خود فراغت یافت، امام(ع) بدو سلام کرده و خندید سپس فرمود: «ایها الشیخ اظنک غریبا و لعلک شبهت فرو استعتبتنا اعتبناک و لو سألتنا اعطیناک، و لو ا استرشدتنا ارشدناک، و لو استحملتنا حملناک، و ان کنت جائعا اشبعناک، و ان کنت عریانا کسوناک، و ان کنت محتاجا اغنیناک، و ان کنت طریدا آویناک، و ان کان لک حاجه قضیناها لک، فل حرکت رحلک الینا و کنت ضیفنا الی وقت ارتحالک کان اعود علیک لان لنا موضعا رحبا و جاها عریضا و مالا کبیرا»؛ ای پیرمرد گمان دارم که غریب این شهر هستی، و شاید اشتباه کرده ای، پس اگر در صدد جلب رضایت ما هستی از تو راضی شویم! و اگر چیزی از ما بخواهی به تو می دهیم، و اگر راهنمایی و ارشادخواهی ارشادت کنیم، و اگر برای برداشتن بارت از ما کمک خواهی بارت را برداریم.

و اگر گرسنه ای سیرت کنیم و اگر برهنه ای بپوشانیمت، و اگرنیازمندی بی نیازت گردانیم، و اگر آواره ای، در پناه خویشت گیریم، و اگر خواسته ای داری، انجامش دهیم و اگر مرکب و بار و بنه ای را به خانه ما انتقال دهی و تا وقتی که قصد رفتن داری مهمان ما باشی برای ما آسانتر و محبوبتر است، که ما را جایگاهی وسیع و مقامی منیع و مالی بسیار است.

و به دنبال آن نقل شده که چون آن مرد سخن آن حضرت را شنید گریست و آنگاه گفت: «اشهد انک خلیفه الله فی ارضه، الله اعلم حیث یجعل رسالاته، و کنت انت و ابوک ابغض خلق الله الی و الان انت احب خلق الله الی»؛ گواهی دهم که براستی تویی خلیفه خدا بر روی زمین و خدا خود داناتر است که رسالتهای خود را در چه جایی قرار دهد و تو و پدرت مبغوضترین خلق خدا نزد من بودید و تو اکنون محبوبترین خلق خدا پیش منی!

و سپس آن مرد به خانه امام حسن(ع) رفت و تا وقتی که در مدینه بود مهمان آن حضرت بود، و از دوستداران آن خاندان گردید. (مناقب ابن شهر آشوب، ج ۴، ص۹۱)

این داستان همچنان که منش صابرانه آن حضرت(ع) را نشان می دهد، همچنین بیانگر فشارهایی است که از همه جهت برایشان وارد می آمده است. جامعه، تحت تاثیر شایعات و تبلیغات دروغین به جایی می رسد که سرور جوانان اهل بهشت(ع) که خداوند در سوره دهر (انسان)، جایگاه بهشت را به ایشان نشان می دهد و آنان را به صراحت از اهل بهشت می شمارد، متهم به اموری می شود که از سوی هرکسی مورد اهانت قرار می گیرد.

امام حسن(ع) همانند حضرت نوح (ع) و حضرت لوط (ع) گرفتار زنی بود که از ایمان چیزی نداشت. تفاوت میان امام(ع) با آن دو تن دراین است که آن حضرت(ع) به دست همین همسر به شهادت می رسد.

از امام صادق(ع) نقل شده که امام مجتبی(ع) به اهل بیت خود فرمود: «با مسموم شدن از دنیا می روم»، پرسیدند: چه کسی این کار را انجام می دهد؟ امام فرمود: همسرم جعده، دختر اشعث بن قیس. معاویه او را فریب داده و او را وادار می کند که این عمل را انجام دهد.

به امام گفتند: او را از خانه ات بیرون کن و از خویشتن دورنما، امام فرمود: چگونه او را از خانه بیرون کنم، درحالی که تاکنون کاری انجام نداده، افزون بر این او نزد مردم دارای عذر و بهانه می شود (مردم می گویند: چرا امام مجتبی همسر خود را بدون این که کاری انجام دهد، از خانه بیرون نمود؟!)

بعد از مدت زمانی معاویه مبلغ زیادی پول همراه با نوشیدنی مسموم، برای جعده فرستاد و به او وعده داد که اگر امام را مسموم نماید، او را به عنوان همسر یزید برمی گزیند. جعده امام مجتبی(ع) را مسموم کرد و معاویه هم به وعده خود عمل نکرد! (بحارالانوار، ج ۴۴، ص ۱۵۳-۴۵۱)

در برخی از روایات آمده که چون زمان شهادت امام مجتبی(ع) فرا رسید، امام حسین(ع) بر بالین حضرت آمد و امام مجتبی(ع) فرمود: مرا مسموم کرده اند! امام حسین (ع) پرسید: چه کسی تو را مسموم کرد؟ امام مجتبی(ع) با گفتن مطالبی، از بردن نام «جعده» یا اشاره به او خودداری نمود. در روایتی آمده که امام مجتبی(ع) به امام حسین(ع) فرمود: می دانم چه کسی مرا مسموم کرده و این توطئه توسط چه فردی انجام شده است، ولی تو را به حقی که بر تو دارم، سوگند می دهم، که در این باره از من نپرسی (تحقیق و تفحص نکنی که توسط چه فردی مسموم شده ام». (همان، ص۶۵۱؛ علامه طبرسی، تاج الموالید فی موالید الائمه ووفیاتهم، ص ۲۰۱؛ مصنفات، شیخ مفید، ج ۲، ص۱۶-۷۱.)

علی اکبر روزی طلب