رابطه پوشش و نگاه

پـوشش و نگاه, هر چند دارای حكم مستقل و جداگانه اند, ولی این دو حكم, از روح واحدی برخوردار است در باره لزوم پـوشش و نیز لزوم چشم پـوشی, زنان و مردان تكلیف مشتركی دارند و خداوند تكلیف هر یك را بـه صراحت و مستقلا بـیان فرموده است

موضوع نگاه دارای فروع متنوع و مباحث گوناگونی است كه اینك در نخستین بخش, بـه بـررسـی رابـطه دو موضوع ((پـوشش)) و ((نگاه)) می پـردازیم.

مسإله مهم كه در این مدخل باید مورد تإمل قرار گیرد آن است كه بین این دو تكلیف, چه ارتباطی وجود دارد؟

آیا در هر كجـا كه نگاه كردن حرام است, رعایت حجـاب هم واجـب است؟

و آیا در هر كجـا كه نگاه كردن مانعی ندارد, رعایت حـجـاب هم الزامی نیست؟

بر اسـاس این بـررسـی فقهی بـاید مشخـص كرد كه در چـه مواردی ((ملازمه)) وجود دارد و چگونه می تـوان از حكم حجـاب بـه حكم نظر دست یافت؟ مثلا وقتی گفته می شود كه ((پوشاندن)) صورت بر زن واجب نیست آیا این بـدان معنی اسـت كه ((نگاه كردن)) بـه صورت زن هم بـرای مردان, جایز است؟ و یا وقتی گفته می شود كه پـوشاندن بـخش زیادی از بدن مرد, بر او واجب نیست, آیا این بـدان معنی است كه نگاه كردن زنان به بدن مردان, جایز است؟

بـا قبـول قانون ملازمه, ((حرمت)) نگاه را از ((وجـوب)) پـوشش می توان بدست آورد و در غیر این صورت باید هر حكم را بـر مبـنای دلیل خاص خود, مورد بررسی قرار داد.

●چشم چرانی و خودنمایی

پـوشش و نگاه, هر چند دارای حكم مستقل و جداگانه اند, ولی این دو حكم, از روح واحدی برخوردار است. در باره لزوم پـوشش و نیز لزوم چشم پـوشی, زنان و مردان تكلیف مشتركی دارند و خداوند تكلیف هر یك را بـه صراحت و مستقلا بـیان فرموده است:

ـ قل للمومنین یغـضـوا من ابـصـارهم و یحـفـظوا فـروجـهم; (۱ بـه مردان بـاایمان بـگو, دیده فـرو نهند و پـاكدامنی ورزند.

ـ و قل للمومنات یغـضـضـن من ابـصـارهن و یحـفظن فروجـهن; (۲ و بـه زنان بـاایمان بـگو دیده فـرونهند و پـاكـدامنی ورزند.

در این دستـور, بـرای زنان و مردان, وظیفه ای یكسان و تـكلیفی مشترك, در زمینه ((ستر)) و ((نظر)) بـیان شده است, و البـته در باره ستر و پوشش, تكلیف بیشتری بـرای زنان قرار داده شده است و پس از فرمان بـه چشم پوشی و حفظ دامن از نگاه دیگران, دستور بـه پـوشـش داده شـده اسـت: ((و لا یبـدین زینتـهن الا ما ظهر منها و لیضربن بخمرهن علی جیوبهن))

این دستور اختصاصی در بـاره پـوشش و رعایت حجاب, ریشه در میل بـه خودنمایی و خودآرایی در زنان دارد. واقعیتهای اجتماعی نشان می دهد كه مردان به لبـاسهای بـدن نما و آرایشهای تحریك كننده روی نمیآورند, و متقابلا زنان به حكم طبـیعت خاص خود, در صدد دلبـری بوده و پدیده ((برهنگی)) در این جنس ظهور و بـروز دارد. از سوی دیگر بیماری ((چشم چرانی)) در مردان حادتر و گرایش بـدان شدیدتر است.

((زن مظهر جـمال و مرد مظهر شیفتـگی اسـت, قهرا بـه زن بـاید بـگویند خـود را در معـرض نمایش قرار نده نه بـه مرد, لهذا بـا اینكه دسـتـور پـوشـش بـرای مردان مقرر نشـده اسـت, عـملا مردان پوشیده تر از زنان از منزل بیرون می روند زیرا تمایل مرد به نگاه كردن و چشم چرانی است نه به خودنمایی, و بـرعكس تمایل زن بـیشتر به خودنمایی است نه به چشم چرانی. تمایل مرد به چشم چرانی بیشتر, زن را تحریك بـه خودنمایی می كند و تمایل بـه چشم چرانی, كمتر در زنان وجود دارد. لهذا مردان كمتر به خودنمایی تمایل دارند و به همین جهت ((تبرج)) از مختصات زنان است.)) (۳

سخن ویل دورانت كه ((در رفتار انسانی امری پایدارتر و ثابت تر از نگاه مردان بـه زنان نیست)) (۴)حـكایت از خـصلت روانی مردان دارد; در حالی كه این خصلت, در طرف مقابل بـدین شكل مطرح نیست. روانشناسان در بـررسیهای خود, بـه این تفاوت توجه داده اند,(۵)و چه بسا همین تفاوت, تكلیف متفاوتی را برای زنان و مردان بـوجود آورده است.

●تفاوت دو تكلیف ((ستر بدن)) و ((غض بصر))

((پوشش)) اقدامی در حوزه ((ظاهر)) است و با مستور بودن بدن ـ بـا هر نیت و انگیزه ای ـ بـه تـكلیف عمل شده است. ولی ((نگاه)) علاوه بر آنكه در ((ظاهر)) بـروز دارد, از نهان انسان و روان او مایه می گیرد, از این رو ((نیتها)) در آن تـإثیر دارد. نگاه بـه ((قصد خیانت)) و یا به هدف ((لذت بردن)) , ((حرام)) است و ممكن اسـت نگاه بـه همان شـخـص و در همان محـدوده, بـدون چـنین قصدی ((حلال)) باشد.(نگاه به محارم, و یا نگاه به وجه و دست دیگران). از این رو نگاه دارای دو بـعد ((آشكار و پـنهان)) است و ارزش هر نگاهی بـا مجموعه این دو عامل مشخص می شود: نگاه ((بـه چه؟ )) و نگاه ((با چه؟)) ; به چـه چـیز و بـا چـه انگیزه ای. در حالی كه ((پـوشش)) تك بـعدی است و بـا پـوشاندن آنچه مقرر شده, عمل بـه وظیفه انجام گرفته است.

با توجه به تفاوت اساسی فوق, به این نتایج می رسیم:

۱ـ رعایت ((وظیفه تـرك نگاه حـرام)) , بـه مراتـب سـخـت تـر و سنگین تر از رعایت ((حجاب و پوشش)) است. زیرا وقتی لبـاس و پوشش در جای خود استقرار پیدا كرد, دم به دم و لحظه به لحظه نیاز به تصمیم نو و اقدام جدید ندارد. ولی در نگاه پیوسته بـاید چشم را كنترل و دم به دم باید از آن حراست كرد. دشواری دیگر نگاه نسبت به حجاب از آن رو است كه در حجاب, با پوشیدن لباس, وظیفه انجام می گیرد و آلودگی فكری لزوما به آن سرایت نمی كند, در حالی كه در نگاه خطورات فكری و انگیزه های درونی, بر ((حكم نگاه)) اثـر می گذارد. مثـلا نگاه بـرای خواستـگاری جایز اسـت, ولی این جـواز مشـروط بـه آن اسـت كه شـخـص واقعا ((قصـد ازدواج)) داشته باشد و نگاهش بـه قصد انتخاب همسر صورت گیرد در غیر این صورت, نگاه كردن جایز نیست.

از این رو در تـكلیف نگاه, بـر خـلاف قوانین صـرفـا ظاهری, بـا صـورت سـازی نمی تـوان از آن گریخـت و خـیال خـود را راحـت كـرد.

۲ـ چون نگاه هر كس, ظاهری است كه ریشه در بـاطن دارد. از این جهت, حقیقت آن جز بر وجدان بیدار خود انسان و بـر خداوند متعال

ـ كه از درون انسـان و اعماق جـان او آگاه اسـت ـ آشكار نیسـت: یعلم خائنه الاعین و ما تخفی الصدور(۶

۳ـ ستر و پوشش در حوزه جامعه ((كنترل پذیر)) است و در بـرابـر كاستـی و نقصان آن, اقدام اجـتـماعی, امكان پـذیر و استـفاده از اجبـار و الزام موثر است ولی نگاه تـنها در مراحل حاد چشم چرانی نمود بیرونی پیدا می كند و قابـل كنترل توسط دیگران است در حالی كه غالبا چون تحت تـإثیر انگیزه ها و نیتـها قرار دارد, تـشخیص نگاه حـرام بـرای دیگران دشوار است و بـرخورد بـا آن, از حـوزه اقدام اجتماعی بـه دور است. حكومت و جامعه در این بـاره بـیشتر باید به نقش غیر مستقیم روی آورد و برایپاك بودن چشمها, تربیت صحیح را جدی بگیرد.

●ملازمه حكم ستر و نظر

آیا بین نگاه كردن و پـوشش, از نظر ((حكم)) پـیوند خاصی وجود دارد؟ مثلا می تـوان گفت كه هر كجا كشف بـدن و یا ظاهر كردن عضوی حرام است, ((بـالملازمه)) نگاه كردن نیز حرام است؟ و یا هر كجـا كه كشف بـدن جـایز اسـت, بـالملازمه, نگاه كردن نیز جـایز اسـت؟ البته بـاید توجه داشت كه فقها, موضوع نظر و ستر را بـه صورت جداگانه و مستقل مطرح می كنند, ((ستـر)) را بـه تـناسب پـوشش در نماز, در ((كتـاب الصـلاه)) , و ((نظر)) را در ((كتـاب النكاح)) مورد بحـث قرار می دهند. و در عین حـال مسإله ((ملازمه)) بـه سه صورت قابل بررسی است:

●نوع اول ملازمه

دیدگاه معروف در بـاره ((پـوشش)) و ((چشم پـوشی)) (وجوب ستر و حـرمت نظر), ((تـلازم عـرفی)) اسـت. مفاد این دیدگاه آن اسـت كه اساسا مقصود عرفی ((پوشش)) جلوگیری از ((نگاه)) كردن است و اگر پوشاندن چیزی لازم شمرده می شود برای آن است كه دیگران بدان نگاه نكنند, پس در حقیقت ((ستر)) برای ((منع از نظر)) است. از این رو در هر كجا كه كشف حرام باشد, عرفا بـدین معنی است كه نگاه كردن نیز حرام است.(۷)و از سوی دیگر هر كجا كه نگاه كردن آزاد باشد, قهرا برای لزوم پوشش نیز فلسفه ای باقی نمی ماند, یعنی لازمه جواز نظر, جواز كشف است چرا كه وجوب پوشش مقدمه ای در جهت جلوگیری از نگاه اسـت كه بـا جـایز بـودن نگاه, سـتـر واجـب نخـواهد بـود.

پس در دو قضیه, ملازمه وجود دارد:

الف ـ حرمت كشف, با حرمت نظر, ملازمه دارد.

ب ـ جواز نظر, با جواز كشف ملازمه دارد.

ولی در دو قضیه دیگر ملازمه ای در كار نیست:

الف ـ جواز كشف با جواز نظر, ملازمه ندارد.

ب ـ حرمت نظر, با حرمت كشف ملازمه ندارد.

محمد سروش

پی‏نوشت‏ها:

۱ـ سوره نور, آیه ۳۰.

۲ـ همان, آیه ۳۱.

۳ـ شهید مرتضی مطهری, مسإله حجاب, ص۱۲۸.

۴ـ ویل دورانت, لذات فلسفه, تـرجـمه عبـاس زریاب خوئی, ص۱۱۸.

۵ـ روژه پـیره, روانشناسـی اخـتـلافی زن و مرد, تـرجـمه دكتـر محمدحسین سروری: جنبه شهوانی زن از قید و بند كاملا متفاوتی(نسبت بـه مرد)بـرخوردار است ... واكنشهای شهوی كه تنها در نتـیجـه مشاهده اشخاص غیر همجـنس حـاصل می شود, در زنان خیلی كمتر از مردان است(برخی نسبـت را یك بـه دو دانسته اند)نمایشهای لختی(عكس, تصویر و نقاشی)در زنان خیلی كمتر از مردان سبب تحریك شهوی می شود(بـرخی نسبـت را یك بـه چهار دانسته اند), از یك لحاظ كلی, كار تـخیل در بـاره جنس مخالف در نزد زنان كمتـر از مردان مرسوم است ... زنان معمولا نسبـت بـه تـحـریكات بـصری یا تـخیلی مقدماتی حساسیت كمتری دارند ...

۶ـ سوره غافر, آیه ۱۹.

۷ـ محمدتقی خوئی, مبانی عروه الوثقی (تقریرات آیت الله خوئی), ج۱, ص۴۹ و ۵۵.

_۸ عبـدالله جوادی آملی, كتـاب الصلاه, (تـقریرات آیت الله محقق داماد), ج۲, ص۲۳.

۹ـ همان, ص۶۵. ۱۰ـ محـمدتـقـی خـوئی, كتـاب النكاح(تـقـریرات آیت الله خوئی), ج۱, ص۴۹.

۱۱ـ محـمد مومن, كتـاب الصـلاه,(تـقریرات آیت الله داماد), ج۱, ص۳۳۴.

۱۲ـ ر.ك. آخوند خراسانی, كفایه الاصول, ج۱, ص;۱۲۸ شیخ محمدحسین اصفهانی: نهایه الدرایه, ج۱, ص۴۲۲, امام خـمینی: تـهذیب الاصول, ج۱, ص۲۲۲.

۱۳ـ ر.ك. محمد اسحاق فیاض, محاضرات (تـقریرات آیت الله خوئی), ج۲, ص۴۳۹.

۱۴ـ سیدمحسن حكیم, مستمسك عروه الوثقی, ج۱۴, ص۶۰.

۱۵ـ امام خمینی, مكاسب محرمه, ج۱, ص۱۲۹.

۱۶ـ همان, ص۱۳۵.

۱۷ـ همان, تعلیقه عروه, كتاب النكاح, مسإله ۵۱.

۱۸ـ همان, تحریر الوسیله, ج۲, ص۲۴۴(مسإله ۲۳).

۱۹ـ الحر العاملی, وسائل الشیعه, ج۱۴, ص.

ماهنامه پیام زن

---