از سقراط تا زیبا کلام

وقایع نگاری تاریخ مناظره در ایران و جهان

باز هم مساله مناظره به فضای سیاسی جامعه، راه پیدا کرده است. جرقه شور این روزها را دو مناظره فکری و سیاسی زد در دو شبکه متفاوت سیما. یکی در شبکه چهار میان دکتر زیبا‌کلام و حجت‌الاسلام خسروپناه در باب روشنفکری و دیگری در شبکه سه میان ابراهیم اصغرزاده و حسین شریعتمداری در باب مسائل روز سیاسی. اما مناظره چیست و از کجا وارد فضای رسانه‌ای بخصوص رسانه‌های ایرانی شده است؟

مناظره، واژه‌ای عربی است و معانی مختلفی دارد. یکی از معانی آن چیزی را نظیر دیگری گردانیدن، جدال‌کردن و نزاع نمودن است. در فارسی معانی دیگری چون با هم نظر‌کردن، یعنی فکر‌کردن در حقیقت و ماهیت چیزی، با هم بحث‌کردن، مجادله و نزاع با همدیگر و بحث با یکدیگر در حقیقت و ماهیت چیزی و با هم جواب و سوال‌کردن دارد. این معانی در ادبیات کهن ایرانی هم استعمال داشته است مثل این جمله از تاریخ بیهقی که آورده است: «دو سه روز در این مناظره بودند تا با رسولان قرار گرفت جواب نامه و پیغام بدادند.» در لغت‌نامه دهخدا پیشنهاد شده است که برای این لغت از واژه هم وادی یا هم ویژاری که فارسی است، استفاده شود که این نظر مسلما میان مردم طرفداری ندارد و مردم گفت‌وگوهای جدل گونه را مناظره می‌دانند.

● مناظره در تاریخ

فن مناظره در طول تاریخ همواره وجود داشته است، خواه به صورت سنتی آکادمیک، خواه به عنوان ابزاری برای تبلیغ دینی و خواه به عنوان ابزاری سیاسی جهت پیروزی بر رقیب. نخستین مناظره‌های طول تاریخ را باید در دوران باستان جستجو کرد. سقراط، یکی از فیلسوفان بزرگ دوران باستان، روش فلسفی خود را بر این مبنا قرار داده بود. او تلاش می‌کرد در جریان گفت‌وگو با مردم عادی و نیز بزرگان، به آن حقایق و دقایق فلسفی را بفهماند و آنان را از جهل نجات دهد. این روش به عنوان دیالکتیک شناخته می‌شد. از لحاظ تاریخ فلسفه، مناظره ـ در معنای درست و دقیق آن ـ همان روش دیالکتیک سقراط است که در نوشته‌های افلاطون به اوج خود رسیده است. بعدها ارسطو قواعد این فن را مدوّن ساخت. سخنانی از وجود این فن در میان ایرانیان باستان هم زده شده است.

اما در عالم اسلامی فن مناظره پس از گسترش علم کلام و فقه پدید آمد، زیرا فقیهان و متکلّمان ناگزیر بودند برای اثبات آرا و عقاید خود استدلال کنند. به همین دلیل، با استفاده از منطق ارسطو، به مرور آداب بحث و مناظره را تدوین کردند. این‌گونه مناظره‌ها بیشتر، حالت عقیدتی یا علمی داشته‌اند. اما برای مناظره‌های سیاسی، باید به دوران معاصر مراجعه کرد.

● مناظره در دوران معاصر

به جرات نمی‌توان گفت مناظره‌های سیاسی در انتخابات ایالات متحده، قدیمی‌ترین نوع مناظره سیاسی در تاریخ جدید جهان است، اما این دست از مناظره‌ها را می‌توان به عنوان مهم‌ترین و رسانه‌ای‌ترین آن ارزیابی کرد. نخستین مناظره سیاسی آمریکا را باید در میانه سده ۱۹ جستجو کرد. گفته می‌شود آبراهام لینکلن و استفان داگلاس، مناظره مشهوری در این دوره بر سر انتخابات مجلس سنا داشته‌اند. نخستین مناظره رسمی انتخابات ریاست جمهوری آمریکا هم سال ۱۹۶۰ میان نیکسون و کندی انجام شد.

در ایران، سنت مناظره در دوران معاصر به بعد از انقلاب برمی‌گردد. در روزهای ابتدای انقلاب، یعنی حدود مهر۱۳۶۰ سلسله مناظره‌هایی با عنوان آزادی، هرج و مرج و زور مداری در صدا و سیما برگزار شد که یک طرف آن احسان طبری و نورالدین کیانوری (از اعضای حزب توده) بودند و طرف دیگر آیت‌الله بهشتی و آیت‌الله مصباح‌یزدی.

البته افراد دیگری چون حبیب‌الله پیمان به نمایندگی از جنبش مسلمانان مبارز و مهدی فتی‌پور از سازمان فدائیان خلق هم در این مناظره شرکت کردند.

چنین مناظره‌هایی در مورد محتوای قانون اساسی هم برگزار شد. بعد از این زمان و با فروکش‌کردن بحث‌های عقیدتی به دلیل مباحث داخلی چون جنگ و نیز تثبیت نظام، مناظره از کادر تلویزیون رخت بربست. البته مناظره‌های اعتقادی اوایل انقلاب، علاوه بر تلویزیون در اماکنی چون دانشگاه‌ها و مساجد و حتی خیابان‌ها هم جریان داشت.

مناظره مهم و جنجالی دیگر حدودا ۲۰ سالی پس از مناظره‌ها ابتدای انقلاب برگزار شد. در دهه ۷۰، فضای سیاسی و فرهنگی ایران بخصوص پس از سال ۷۶ شمسی وارد سپهر جدیدی شد و بسیاری از مفاهیم سیاسی و فرهنگی از طریق رسانه‌ها و اظهارنظر افراد وارد فضای گفتمانی کشور شد. آیت‌الله مصباح‌یزدی هم در ادامه مباحث خود درخصوص فلسفه سیاسی اسلام به بحث تساهل و مدارا و خشونت رسیده و مباحثی را مطرح کرده بود. این مباحث میان ارباب سخن و جراید مورد نقد و بررسی فراوان قرار گرفت و موافقان و مخالفان، بسیار در این مورد سخن گفتند.

با توجه به تنوع دیدگاه مطرح شده، آیت‌الله مصباح دعوت به یک گفت‌وگو و مناظره تلویزیونی کرد. در میان کسانی که به نقد نظریات آقای مصباح پرداختند، نام حجت‌الاسلام حجتی‌کرمانی برجسته بود. با پذیرش انجام مناظره از سوی حجتی‌کرمانی، این مناظره سال ۷۸ در صدا و سیما برگزار و مطالب آن بعدها به صورت کتابی نیز منتشر شد.

بعد از این تاریخ، مناظره مهمی در صدا و سیما شکل نمی‌گیرد. تا این‌که دوران انتخابات سال ۱۳۸۴ می‌شود. در این زمان بنا بر این است که نمایندگان کاندیداها در برنامه گفت‌وگوی ویژه خبری با یکدیگر مناظره کنند. در میان آن مناظره‌ها، به ترتیب مناظره‌های خوش‌چهره ـ مرعشی و مهدی کلهر ـ حسین مرعشی از همه جنجالی‌تر شد و برخی از اثرگذاری قابل توجه این مناظره بر رای مردم هم سخن گفتند.

پس از این انتخابات تحول بزرگ دیگری هم رخ داد و صدا و سیما یک شبکه رادیویی برای گفت‌وگو تاسیس کرد.

این رادیو سال ۱۳۸۵ جهت ایجاد فضای چندصدایی تاسیس شد و در سال‌های اولیه تاسیس خود توانست بسیاری از مطالب داغ را در برنامه‌های مختلف خود به بحث بنشیند.

ضمن این‌که بسیاری از مهمانان این رادیو بعد از سال‌ها دوباره به صدا و سیما آمده بودند که خود این مساله هم برای مخاطب تازگی و جذابیت داشت.

● مناظره‌های ۸۸، شور انتخاباتی در رسانه ملی

تجربه نسبتا موفق انتخابات ۸۴ در کنار داغ بودن فضای سیاسی پیش از انتخابات ۱۳۸۸ باعث شد موضوع مناظره کاندیداهای انتخابات ریاست جمهوری آن سال به عنوان یکی از ابزارهای تبلیغاتی مطرح شود. این مناظره‌ها را صاحب‌نظران از اصلی‌ترین عوامل درگرفتن شور انتخاباتی در کشور و مشارکت بالای مردمی قلمداد کردند.

البته این مناظره‌ها در عمل با انتقاداتی هم روبه‌رو شد که از عملکرد عوامل اجرایی برنامه تا گفتار و رفتار برخی کاندیداها را شامل می‌شد.

رهبر انقلاب هم در نخستین سخنرانی بعد از انتخابات خود، به این موضوع اشاره کردند و مناظره‌ها را دارای اثرات مثبتی خواندند، اما به برخی آسیب‌های آن هم اشاره کردند.

تجربه مناظره بعد از انتخابات در قالب برنامه «رو به فردا» و بعد از آن « دیروز، امروز، فردا» پیگیری شد. هدف برنامه‌سازان این مناظره‌ها، روشنگری در باب انتخابات ۱۳۸۸ بود.

از میان این مناظره‌ها، مناظره حسین شریعتمداری و جواد اطاعت بیش از همه مورد توجه مردم قرار گرفت. برخی قسمت‌های این برنامه هم با حضور یک مهمان برگزار می‌شد که میان این برنامه‌ها، حضور سردار شمخانی هم مورد توجه مردم قرار گرفته بود. دیروز، امروز، فردا بعد از مدتی صرفاً به مباحث سیاسی بسنده نکرد و به موضوعات اقتصادی هم ورود کرد، اما در قسمت‌های اخیر این برنامه، باز هم مباحث سیاسی مورد توجه قرار گرفته است.

به عنوان یکی دیگر از برنامه‌های مناظره‌ای و مهم باید به شبکه چهار سیما رفت و برنامه «زاویه» را بررسی کرد. برنامه‌سازان زاویه تاکنون ۵۳ قسمت در مورد چیستی و وضعیت علوم انسانی در ایران تولید کرده‌اند. در این برنامه‌ها با در نظر گرفتن مخاطب و کارکرد شبکه چهار سیما، با دعوت از استادان دانشگاه، موضوعات علوم انسانی مورد بررسی قرار می‌گیرد.

مناظره نصیری و غرویان در باب فلسفه و مناظره خسروپناه و زیباکلام در باب روشفنکری، جنجالی‌ترین برنامه‌های زاویه بوده است که البته مورد توجه مجامع علمی هم قرار گرفته است.

از دارالمناظره عباسی گرفته تا دیروز، امروز، فردا و از سقراط گرفته تا صادق زیباکلام، همه نام مناظره و گفت‌وگو بر خود نهاده‌اند؛ گفت‌وگویی که در عمل باید کمی از سوءتفاهمات نظری و عملی جامعه ایرانی بکاهد و انسان‌های این جامعه را به یکدیگر نزدیک کند. رسیدن به این هدف، مستلزم رعایت آن چیزی است که با عنوان آداب المناظره در تاریخ و فرهنگ ما وجود دارد.

مصطفی مسجدی‌آرانی