اقتصاد اسلامی و روش كشف آن از دیدگاه شهید صدر

در این مقاله, ابتدا اندیشه های شهید صدر رحمه الله در باب ماهیت و ساختار اقتصاد اسلامی به صورت مستند بیان شده, سپس با یكی از شاگردان برجسته ایشان پیرامون برخی ابهامات و خلاها به گفت وگو می پردازیم

ماهیت و ساختار اقتصاد اسلامی و روش كشف آن از مباحث مهمی است كه تا كنون كم‏تر به آن پرداخته شده است . اولین فردی كه این ضرورت را شناخت و برای تبیین آن به تحقیق پرداخت، فقیه بزرگوار، حضرت آیهٔ‏الله سید محمدباقر صدر بود . او مكاتب گوناگون شرق و غرب را با تیزبینی و دقت‏خاص خود مورد بررسی قرار داد . نتیجه تحقیقات او، چراغ فروزانی فرا راه محققان افروخته و تحقیقات در این زمینه را جهت داده است . ولی همین اندیشه‏ها كم‏تر مورد مداقه قرار گرفته است . شاید به همین دلیل به نظر می‏رسد در این باره پیشرفت علمی چندانی به وجود نیامده است .

در این مقاله، ابتدا اندیشه‏های شهید صدر رحمه الله در باب ماهیت و ساختار اقتصاد اسلامی به صورت مستند بیان شده، سپس با یكی از شاگردان برجسته ایشان پیرامون برخی ابهامات و خلاها به گفت‏وگو می‏پردازیم .

●اقتصاد اسلامی در نظر شهید صدر رحمه الله

نخستین مطلبی كه شهید صدر رحمه الله در اقتصاد اسلامی به دنبال آن است پاسخ به این پرسش است: مقصود از اقتصاد اسلامی چیست و ماهیت و ساختار آن چگونه است؟

او معتقد است، آن‏چه اسلام ارائه می‏دهد مذهب اقتصادی (۱) اسلام است; یعنی اقتصاد اسلامی ارائه دهنده روشی عادلانه جهت تنظیم زندگی اقتصادی است و هیچ گاه در پی اكتشافات علمی در حوزه اقتصاد نیست . از باب مثال، اسلام در حجاز به دنبال كشف علل و عوامل ربا نبود، بلكه آن را ممنوع ساخت و نظام جدیدی بر اساس مضاربه، در عرصه فعالیت اقتصادی جایگزین نظام ربوی نمود . بنابراین اقتصاد اسلامی، تفسیر عینی از واقع نیست، بلكه انقلابی جهت دگرگون كردن واقع غیر مطلوب و تحول آن به سوی وضعیت مطلوب است . (۲)

شهید صدر رحمه الله برای آن كه ابعاد ماهیت و ساختار اصلی اقتصاد اسلامی را بیان نماید، موضوعاتی از این قبیل را مورد بررسی قرار داده است:

۱- مذهب اقتصادی

۲- علم اقتصاد

۳- تفاوت‏های مذهب اقتصادی و علم اقتصاد

۴- علم اقتصاد در اسلام

۵- مذهب اقتصادی در اسلام

۶- مبانی اقتصاد اسلامی

۷- نظام اقتصادی اسلام

۸- گستره مذهب اقتصادی اسلام

۹- روش دستیابی به مذهب اقتصادی اسلام

۱۰- منابع دستیابی به مذهب اقتصادی اسلام

۱۱- مشكلات و موانع استخراج مذهب اقتصادی از احكام و مفاهیم

جهت دستیابی به اندیشه‏های او در موارد فوق، نوشته‏ها و مكتوباتش مورد استفاده قرار می‏گیرد .

۱- مذهب اقتصادی

به اعتقاد شهید صدر مذهب اقتصادی عبارت از مجموعه نظریات اساسی است كه به بررسی و حل معضلات مسائل اقتصادی می‏پردازد . این قواعد و نظریات به عنوان اصول و زیر بنا در باب مباحث اقتصادی مطرح است . از باب نمونه، اصل «آزادی اقتصادی‏» در عرصه فرهنگ لیبرالیسم اقتصادی، یكی از آن قواعد و نظریات است . (۳)

۲- علم اقتصاد

در نظر شهید صدر رحمه الله، علم اقتصاد عبارت است از: علمی كه پدیده‏های اقتصادی را تفسیر می‏كند و ارتباطشان را با اسباب و علل آن‏ها بیان می‏دارد . در واقع، علم اقتصاد، قوانین حاكم بین پدیده‏های عینی را كشف می‏كند . علم اقتصاد، پیوسته در عرصه اكتشاف پدیده‏های اقتصادی عینی و شناسایی علل و آثار و منعكس كننده قوانین و روابط بین آن‏ها است . پس رسالت دانش اقتصاد، كشف پدیده‏های اقتصادی و تحصیل علل و قوانین حاكم بر آن‏هاست . (۴)

۳- تفاوت‏های مذهب اقتصادی و علم اقتصاد

شهید صدر رحمه الله تفاوت‏های علم و مذهب اقتصادی را این چنین بیان می‏دارد .

۱- مذهب اقتصادی با معیار و مقیاس اخلاقی و ارزشی عدالت‏به ارزیابی وضعیت موجود در ارتباط با وضعیت مطلوب می‏پردازد; اما دانش اقتصاد بدون هیچ‏گونه ارزیابی، مسؤول كشف پدیده‏های حیات اقتصادی و علل و اسباب آن‏هاست . (۵)

۲- مذهب اقتصادی، مسئول ایجاد روشی عادلانه در قلمرو فعالیت اقتصادی است; یعنی دنبال به وجود آوردن سزاوارترین اقتصاد براساس ایده‏اش درباره عدالت است; اما علم اقتصاد، مسئول تحلیل و بررسی جریان حاكم بر اقتصاد است تا علل و آثار آن را به‏دست آورد . (۶)

۳- دانش اقتصاد پدیده‏های اقتصادی را به وسیله ابزار علمی، همانند مشاهده و تجربه مورد بررسی و تحلیل قرار می‏دهد و از آن طریق قوانین اقتصادی را كشف می‏كند; اما مذهب اقتصادی هرگز با معیار تجربه علمی دنبال ایفای نقش و رسالت‏خود نیست، بلكه حوادث اقتصادی را با نظر داشت ویژه‏ای كه درباره عدالت دارد، رسیدگی می‏نماید . (۷)

۴- علم اقتصاد در اسلام

چنان‏چه گذشت‏شهید صدر رحمه الله معتقد است مقصود از اقتصاد اسلامی «مذهب اقتصادی‏» است نه علم اقتصاد، و تصریح می‏كند كه علم اقتصاد اسلامی نداریم . (۸)

البته ایشان اظهار می‏دارد كه این سخن به این معنا نیست كه در اقتصاد اسلامی نمی‏توانیم علم اقتصاد داشته باشیم، بلكه در جامعه اسلامی وقتی اقتصاد اسلامی در تمام قلمروهای آن پیاده شد و در خارج و واقع تجسم پیدا كرد، آن گاه عالم اقتصاد می‏تواند پدیده‏های اقتصادی را كشف و تفسیر كند، روابط بین آن‏ها را مورد مطالعه قرار دهد و به علل و اسباب آن‏ها دست‏یابد و علم اقتصاد اسلامی را تبیین و ارائه نماید . كما این كه علمای اقتصاد سرمایه‏داری نیز به همین روش عمل كردند; یعنی ابتدا اقتصادشان را براساس دیدگاه خاص خود از مذهب اقتصاد سرمایه‏داری پیاده كردند، آن گاه به دنبال علم اقتصاد سرمایه‏داری رفتند . (۹)

سپس شهید صدر در پاسخ به این سؤال كه چگونه و در چه زمانی امكان وضع علم اقتصاد اسلامی به وجود می‏آید، پاسخ می‏دهند، تفسیر علمی برای پدیده‏های حیات اقتصادی بر دو امر استوار است:

اول . جمع پدیده‏های اقتصادی از طریق تجربه حیات واقعی و تنظیم علمی آن، به‏گونه‏ای كه قوانین و شروط خاص حاكم بر آن جنبه از حیات كشف شود .

دوم . آغاز كردن بحث علمی از مسلمات معینی كه مفروض گرفته می‏شوند و استنتاج توجیه اقتصادی و سیر پدیده‏ها از آن‏ها .

تفسیر علمی براساس طریق اول ممكن نیست; زیرا مذهب اقتصادی اسلام در جهان واقع، تحقق نیافته است . . . و تفسیر علمی براساس طریق دوم امر ممكنی است و می‏توان این طریق را برای توضیح بعضی حقایق كه حیات اقتصادی را در اجتماع اسلامی ممتاز می‏نماید به كار برد; به این ترتیب كه از فروض معینی در مذهب شروع نمود و آثار آن‏ها را در میدان تطبیق مورد نظر، استنتاج كرد و براساس این فروض مذهبی، نظریات عامی را در ناحیه اقتصاد در جامعه اسلامی وضع نمود . . . . ولی این‏گونه تفسیرها تا وقتی مواد بررسی علمی، یعنی تجارب محسوس واقعی، جمع نگردد، نمی‏تواند به دقت، مفهوم علمی شاملی را برای حیات اقتصادی در جامعه اسلامی به وجود آورد .

۵- مذهب اقتصادی اسلام

یكی از مهم‏ترین پرسش‏هایی كه فكر مسلمانان را به خود معطوف داشته، پرسش از مذهب اقتصادی در اسلام است . آیا اسلام مذهبی اقتصادی برای حل معضلات و تنگناهای اقتصادی ارائه داده است؟ از دیدگاه شهید صدر وجود مذهب اقتصادی در اسلام از راه‏های متعددی قابل اثبات است . (۱۰)

۱- ۵- گستردگی و عمومیت دین اسلام

جامعیت‏شریعت اسلامی از راه جست و جو در قوانین اسلامی، در ابعاد مختلف زندگی، قابل مشاهده است; كما این كه در منابع اصیل اسلامی بدان اشاره شده است . روایات فراوانی در كتب روایی ما وجود دارد كه دلیل بر جامعیت دین اسلام در ارائه راه‏حل‏های مناسب برای همه نیازمندی‏های بشر است .

عن الصادق علیه السلام، انه قال: فیها [ الشریعهٔ الاسلامیهٔ ] كل ما یحتاج الناس الیه، ولیس من قضیهٔ الاوهی فیها حتی ارش الخدش (۱۱) امام صادق علیه السلام می‏فرماید: در شریعت اسلامی ضابطه و قانون هر چیزی را كه مردم به آن نیاز داشته باشند، وجود دارد; حتی دیه خراش .

از این روایت و همانند آن مشخص می‏گردد كه اسلام برای كم‏ترین مشكلات; یعنی دیه خراش، قانون ارائه نموده است، پس آیا معقول است در مورد مشكلات عظیم اقتصادی برنامه نداشته باشد؟ آیا ممكن است اسلام، حق انسان را هنگامی كه زمینی را آباد می‏كند، معدنی را استخراج می‏كند و . . . مشخص نكرده باشد؟ !

این روایت‏به روشنی اعلام می‏كند، اعتقاد كسانی كه می‏گویند: اسلام تنها برای تنظیم روابط فردی برنامه دارد، اما در مورد روابط اجتماعی و كلان جامعه طرح و برنامه‏ای ندارد، باطل است . به علاوه، این سخن، خود، نوعی تناقض است; زیرا نمی‏توان روش فردی را از روابط اجتماعی جدا دانست . نظام‏های اجتماعی، اعم از اقتصادی و سیاسی، پیوسته در رفتار افراد اجتماع منعكس می‏شود و افراد جامعه آن را اجرا می‏كنند . نظام اسلام، سلوك مسلمان را هنگامی كه می‏خواهد از كسی قرض بگیرد، یا كارگری را اجیر كند و . . . ، تنظیم می‏كند .

بنابراین، هرگونه تفكیك بین سلوك فردی و اجتماعی منجر به تناقض می‏گردد و برای پرهیز از چنین تناقضی آشكار، باید در كنار اعتراف به تنظیم روابط فردی، نظام كامل اقتصادی را نیز باور داشته باشیم .

۲- ۵- تطبیق مذهب اقتصادی

مسلمانان در صدر اسلام با توجه به مشكلات و احتیاجات اقتصادی خود، به نحو اجتماعی زندگی می‏كردند . اگر تاریخ دوران پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم را مورد مطالعه قرار دهیم، نمی‏توانیم آن را بدون نظام اقتصادی بیابیم، زیرا هیچ جامعه‏ای منهای مذهب اقتصادی و بدون داشتن قانون در زمینه‏های تولید و توزیع، شكل نخواهد گرفت . بنابراین، در دوران رهبری پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم، اقتصاد جامعه براساس نظام اقتصادی متناسب با دیدگاه اسلام اداره می‏شد . (۱۲)

ممكن است كسی بر این بیان شهید رحمه الله چنین خرده‏گیری كند: ما می‏پذیریم كه اسلام در عصر رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم دارای مذهب اقتصادی جهت تنظیم امور اقتصادی و حل مشكلات آن بود، اما این امر به علت‏ساده و ابتدایی بودن شكل و روابط تولید و توزیع، امكان داشت; ولی در دنیای امروز كه ابزار تولید و توزیع بسیار پیشرفت كرده و روابط اقتصادی به شدت پیچیده شده، نظام اقتصادی صدر اسلام كارآمدی خود را از دست داده است و نمی‏تواند در تنظیم امور اقتصادی و رفع معضلات آن مفید باشد .

پاسخ روشن این اشكال را بر عهده دانشورانی كه سال‏ها در درس و بحث‏شهیدصدر رحمه الله حضور داشته‏اند می‏گذاریم، ولی فقط در این حد اشاره می‏كنیم كه مذهب اقتصادی‏ای كه او مطرح كرده، در هر وضع اقتصادی قابل رعایت است . نظریات اساسی پیرامون مالكیت، آزادی اقتصادی، نرخ بهره و . . . ، در هر وضع اقتصادی قابل پیگیری و رعایت است و هیچ ربطی به شكل پیشرفته ابزار تولید و توزیع و روابط پیچیده اقتصادی در چرخه تولید و توزیع ندارد . چنان‏كه نظام سرمایه‏داری نیز به‏رغم پیشرفت‏های مذكور، نظریه‏های اساسی خود را حفظ كرده است .

۶- مبانی اقتصاد اسلامی

مبانی اصلی «مذهب اجتماعی‏» اسلام از عناصر سه‏گانه تشكیل یافته است:

۱- عقیده : قاعده‏ای اساسی در تفكر اسلامی است كه دیدگاه اصلی مسلمان را درباره خدا و جهان هستی مشخص می‏سازد .

۲- مفاهیم : دیدگاه اسلام را درباره تفسیر اشیا منعكس می‏سازد و این انعكاس در پرتو نوع عقیده اسلامی صورت می‏پذیرد .

۳- عواطف و احساسات: زاییده مفاهیم اسلامی هستند; زیرا مفهوم، یك ایده و نظریه درباره یك واقع معین است كه هم در روح انسان، فهم و شعور خاصی را نمایان می‏سازد و هم جهات عاطفی انسان را در برابر آن واقع، مشخص می‏كند .

بنابراین، عواطف اسلامی زاییده مفاهیم و مفاهیم نیز به نوبه خود برگرفته از عقاید اسلامی‏اند .

آن گاه شهید صدر رحمه الله ارتباط هر یك از عناصر سه‏گانه فوق را با مذهب اقتصادی بیان می‏كند:

۱- عقیده به اسلام، هر مسلمانی را وادار می‏كند كه در چارچوب مذهب اقتصادی اسلام، فعالیت‏های اقتصادی خود را سامان دهد . مذهب اقتصادی اسلام نیز به نوبه خود از عقیده اسلامی سرچشمه گرفته است و همین امر باعث می‏گردد كه مذهب اقتصادی اسلام، نمود اعتقادی و ارزشی پیدا كند . (۱۳)

۲- اقتصاد اسلامی با مفاهیم اسلامی درباره عالم هستی و زندگی مرتبط است . از باب نمونه، اسلام مالكیت را به عنوان حقی كه در بردارنده رسالتی است می‏شناسد، نه به عنوان یك تسلط مطلق . چنین تفسیری از مالكیت، نقش به‏سزایی در چگونگی بهره‏مند شدن از حق مالكیت‏خصوصی و تعیین آن دارد . بنابراین، لازم است كه اقتصاد اسلامی از خلال مفاهیم اسلامی مورد بررسی قرار گیرد .

۳- اقتصاد اسلامی با عواطف و احساساتی كه براساس مفاهیم اسلامی پی‏ریزی شده است ارتباط دارد; مثلا عاطفه برادری و اخوت همگانی در قلب هر مسلمانی موجب دوستی دیگران و مشاركت در غم و شادی‏های آنان می‏شود . شكی نیست كه این علاقه برادری در قلوب مسلمانان، نقش ارزشمندی در چگونگی حیات اقتصادی جامعه و وصول به اهداف آن خواهد داشت . (۱۴)

پژوهشگر: سید كاظم حائری، احمدعلی یوسفی

پی‏نوشت‏ها:

۱) برخی، برگردان فارسی «المذهب الاقتصادی‏» را «مكتب اقتصادی‏» یا «سیستم اقتصادی‏» ذكر كرده‏اند . ما به جهت آن كه از این اصطلاح معنا و مفهوم واحد و متفقی بین صاحب نظران وجود ندارد، «المذهب الاقتصادی‏» را بدون برگردان، در این نوشتار می‏آوریم و مقصود شهید صدر رحمه الله را از آن بیان می‏كنیم .

۲) ر . ك: سید محمدباقر صدر رحمه الله، المدرسهٔ الاسلامیهٔ (تهران، مكتبهٔ اعتماد الكاظمی، ۱۴۰۱ ق) . ، ص ۱۵۱ و ۱۷۹ و همو، اقتصادنا (چاپ دوم: المجمع العلمی للشهید الصدر رحمه الله، ۱۴۰۸ ق) . ، ص ۳۱ و ۳۳۱ .

۳) اقتصادنا، ص ۳۸۴- ۳۸۸ .

۴) برای آشنایی بیش‏تر ر . ك: اقتصادنا، ص ۲۸، ۳۷۷، ۳۳۱، ۶۸۴ و المدرسهٔ الاسلامیهٔ، ص ۱۶۳، ۱۶۶، ۱۶۷ و ۱۷۰ .

۵) ر . ك: المدرسهٔ الاسلامیهٔ، صص ۱۵۴، ۱۵۵، ۱۵۷، ۱۶۶ و اقتصادنا، ص ۳۸۱ .

۶) ر . ك: المدرسهٔ الاسلامیهٔ، ص ۱۳۹، ۱۶۳، ۱۶۷ و ۱۷۰ .

۷) ر . ك: همان، ص ۱۷۱، ۱۷۵ .

۸) همان، ص ۱۴۰، ۱۵۱ و ۱۷۹ و اقتصادنا، صص ۳۱، ۳۳۰ و ۳۳۱ .

۹) اقتصادنا، ص ۳۳۱، ۳۳۲ و ۳۳۳ .

۱۰) ر . ك: المدرسهٔ الاسلامیهٔ، ص ۱۴۵، ۱۸۲، ۱۸۷، ۱۹۵ و ۱۹۸ .

۱۱) همان، ص ۱۸۳ .

۱۲) همان، ص ۱۸۶- ۱۸۷ .

۱۳) همان، ص ۳۱۱ .

۱۴) اقتصادنا، ص ۳۰۹ و ۳۱۲ .

۱۵) همان، ص ۳۲۱ .

۱۶) ر . ك: همان، ص ۴۰۰- ۴۰۲ .

---