مردی با شور و شوقی عجیب برای نوشتن

نگاه نویسندگان و منتقدان به آشنایی ها و دوستی های نادر ابراهیمی

کم داریم نویسندگانی که به‌طور شاخص در چند حوزه فعالیت می‌کنند و از خودشان اثری بجا می‌گذارند. نادر ابراهیمی یکی از این دسته آدم‌هاست.

او هنگام مرگ ۷۲ سال داشت و تجربیات بسیاری از طریق مشغولیت‌های مختلف اندوخته بود که دستمایه‌ آثارش بود. این نویسنده و فیلمساز پیشکسوت به دلیل عوارض ناشی از تومور مغزی که از اسفند سال ۷۸، او را رنج می‌داد و توان نوشتن را از او گرفته بود، حدود ساعت ۱۵ روز پنجشنبه در سن ۷۲سالگی در منزلش درگذشت. در زیر، نظر برخی دوستان و منتقدان نادر ابراهیمی را می‌توانید بخوانید:

● محمدعلی سپانلو: ما ۱۲ نفر بودیم با ۱۲۰۰ تومان

محمدعلی سپانلو یکی از دوستان نزدیک ابراهیمی بوده و درباره او می‌تواند به خوبی صحبت کند. وی در رابطه با دوستی‌اش با این نویسنده به مهر می‌گوید: «آشنایی من با نادر ابراهیمی به دوران تحصیل در دانشگاه تهران در سال ۱۳۳۷ برمی‌گردد؛ زمانی که او در دانشکده ادبیات تحصیل می‌کرد و من در رشته حقوق. البته در سال‌های پیش تر و در دبیرستان دارالفنون همدیگر را به چهره می‌شناختیم اما ارتباطمان در دانشگاه شکل گرفت.» به گفته سپانلو در سال ۱۳۳۹ آنها گروهی از جوانان علاقه‌مند به نوشتن بودند که توانستند انتشارات طرفه را راه‌اندازی کنند.

او ادامه می‌دهد: «البته این انتشارات محل خاصی نداشت و با سرمایه بسیار اندک ۱۲-۱۰ نفر اعضای گروه تاسیس شد؛ سرمایه‌ای بالغ بر ۱۲۰۰ تومان. در این میان همه اعضای گروه مثل احمد رضا احمدی، بهرام بیضایی، مهرداد صمدی و اکبر رادی اولین کتاب‌های خود را چاپ کردند و نادر ابراهیمی نیز اولین اثر خود را به نام «رودخانه‌ای در شب» در این دوره به چاپ رساند.»

گروه آنها تا سال‌های ۴۴-۴۳ فعالیت خود را ادامه داد و بالغ بر ۱۷عنوان کتاب به چاپ رساند که در این میان ابراهیمی تلاش بسیاری داشت. وی درباره نوع ارتباط خود با ابراهیمی می‌گوید: «در سال‌های پیش از انقلاب ارتباط دوستانه مستمری بین ما بود تا جایی که حتی یکی از فرزندان من در یکی از قسمت‌های سریال «سفرهای دور و دراز هامی و کامی در وطن» (ساخته نادر ابراهیمی) نقش کوچکی بازی کرد اما رابطه ما پس از انقلاب کمرنگ شد.» سپانلو اضافه می‌کند: «در سال‌های بیماری نادر، با آنکه از حالش خبر داشتم ولی با او دیداری نداشتم چرا که تحمل دیدن او در این شرایط سخت برایم ممکن نبود و به عبارتی دل دیدنش را نداشتم.»به عقیده سپانلو ابراهیمی در زمینه داستان موفق بود اما در دیگر حوزه‌ها به حد مناسبی نرسید هر چند که بسیاری از حوزه‌ها را تجربه کرد.

● سیمین دانشور: خالق آثار ارزنده کودکان

به اعتقاد سیمین دانشور، کار بزرگ نادر ابراهیمی، معرفی و شناساندن ادبیات به کودکان بود. این داستان‌نویس پیشکسوت در پی درگذشت نادر ابراهیمی در گفت‌وگو با ایسنا متذکر شده: نادر ابراهیمی در معرفی ادبیات به ‌کودکان این سرزمین کمک بسیاری کرد. کار بزرگ او، معرفی و شناساندن ادبیات به کودکان به‌وسیله قصه‌هایی که نوشته بود، است و این شناخت ادبیات برای کودکان بسیار ارزنده و قابل‌ توجه است. دانشور با اشاره به ارزش آثاری که نادر ابراهیمی در ادبیات بزرگسال خلق کرده است، ادامه داده: علاوه بر آثار او در زمینه ادبیات کودک، کارهایش در ادبیات بزرگسال نیز بسیار ارزنده است که بسیاری از آنها را دوست دارم.

● جمال میرصادقی: نویسنده پرنویس

به عقیده میرصادقی نادر ابراهیمی نویسنده پرنویسی بود؛ پرنویس به معنای واقعی کلمه. این داستان‌نویس پیشکسوت گفته: از جنبه پرنویسی، گمان نمی‌کنم نویسنده دیگری در ایران با ابراهیمی برابری کند. غیر از داستان‌هایی که دارد، در زمینه داستان کوتاه، کتاب نقد و تحلیل کودک، تصویر‌پردازی کتاب کودک، ابزار داستان‌نویسی، شرح حال خود و ترجمه نمایشنامه‌ هم آثاری را منتشر کرده است. او نویسنده‌ای تجربه‌گراست و در زمینه‌های مختلف ادبیات داستانی نیز طبع خود را آزموده است. وی همچنین عنوان کرد: ابراهیمی، هم در زمینه معنا و ساختار و ‌محتوا و شکل داستان و هم در زمینه آفریدن انواع داستان تجربه دارد؛ اما بجز چند مورد استثنایی، به ‌پختگی و کمال نسبی نمی‌رسد؛ زیرا اغلب از سیر منطقی معنایی و شکل ساختاری بی‌نقص و ایرادی برخوردار نیست. او داستان‌نویسی واقع‌گرا بوده و طرح‌هایش، جز موارد استثنایی، کمتر بی‌عیب و ایراد است. به گفته او ابراهیمی از بعضی از آثارش به‌نام داستان و بعضی به‌نام قصه‌نامه‌ یاد می‌کند؛ بدون اینکه وجوه تمایز این دو گونه کار را بداند. در مجموعه داستان‌های «خانه‌ای برای شب»، «آرش در قلمرو تردید»، «مصابا و رؤیای گاجرات» و «افسانه باران» بیشتر داستان‌های تمثیلی و نمادین گرد آمده است که با بهره‌گیری از داستان‌های ایرانی به‌خوبی روایت می‌شود.

میرصادقی تصریح کرده: سه ‌خصوصیت خرق عادت، پیرنگ ضعیف و کلی‌گرایی در بعضی از داستان‌های ابراهیمی وجود دارد. اغلب داستان‌های او، مفهوم شکست و افکار پوچ‌گرایانه و اگزیستانسیالیستی را که بعد از کودتای ۲۸ مرداد ۳۲ حاکم بوده است، دارا هستند. در داستان‌های بهرام صادقی، هیچ‌گرایی از ذات داستان برمی‌خیزد؛ اما در داستان‌های ابراهیمی، هیچ‌گرایی به‌ اوضاع و احوال زمانه برمی‌گردد و به داستان‌ها تزریق شده است.

او همچنین درباره نثر داستان‌های نادر ابراهیمی معتقد است نثر ابراهیمی، نثری حساب‌شده و تقریبا بی‌عیب و ایراد و به مقتضای گفتار و نوشتار است. همچنین گاهی از جملات قصار بهره‌ می‌گیرد و نثرش از نثر محمد حجازی - نویسنده دهه ۲۰ - بی‌بهره نیست.

● نورالدین زرین کلک:در کارش دقت و جدیت داشت

نورالدین زرین کلک یکی از تصویر گران کتاب‌های ابراهیمی است. به گفته او نادر ابراهیمی با وجود موافقان و مخالفان هرگز موضع خود را رها نمی‌کرد. او به مهر گفته است: «نادر ابراهیمی با وجود موافقان و مخالفان، هرگز موضع خویش را رها نمی‌کرد تا جایی که حتی برای هدفش از آبروی خود مایه می‌گذاشت.»

آشنایی وی با ابراهیمی به اولین کار تصویر کتاب او بازمی‌گردد. اولین کتاب کودک نادر ابراهیمی در سال‌های ۴۸ - ۴۷ به نام «کلاغ‌ها» نوشته شد. این ارتباط ادامه پیدا کرد تا دهه ۵۰ که با آغاز فعالیت نویسندگی‌اش در حوزه کتاب کودک (اولین کتابم به نام «وقتی که من بچه بودم») همراه بود و او با مهربانی و شفقت، همدلی و همیاری دلسوزانه و صرف وقت، ویرایش کارهای مرا به شکل دوستانه برعهده داشت.

به گفته زرین کلک همکاری و همیاری نادر ابراهیمی در این دوره به قدری بود که در اینجا باید عنوان کنم که او حق بزرگی بر گردن من داشت.

زرین کلک همچنین درباره نوع کار ابراهیمی در حوزه تصویرگری گفته: ابراهیمی در مقطعی کار تصویرگری انجام داد اما عمده فعالیت او در این عرصه نقاشی‌هایی بود که روی لباس و روسری انجام می‌داد. مشخصه کار وی پویایی برای آزمودن راه‌ها و روش‌های گوناگون بود. ابراهیمی مثل آدم‌های آرتیست بود، پویا و علاقه‌مند به برگزیدن راه‌ها و روش‌ها.

وی اضافه کرد: ابراهیمی با آنکه خود حوزه تصویرگری و کار هنری را تجربه کرده و رشته‌های گوناگونی را آزموده بود ولی هرگز در حوزه کاری کسی دخالت نمی‌کرد و تصویرگری کتاب‌های او بدون اعمال نظر شخصی‌اش انجام می‌شد. زرین کلک ضمن ابراز تاسف از درگذشت نادر ابراهیمی، برجسته‌ترین ویژگی رفتاری او را در کار، دقت و جدیت دانسته و افزوده: معمولا شور و شوقی عجیب او را به سمت آزمودن حوزه‌هایی می‌برد که از حوزه تخصصی‌اش خارج می‌شد. به عقیده زرین کلک آنچه باعث شهرت ابراهیمی شد رمان بلند «آتش بدون دود» بود که از روی این کار سریالی به کارگردانی وی نیز ساخته شد. البته او آثار ادبی بسیاری داشت اما قدرت و توانایی‌اش در این اثر نمودی بارز دارد.

او همچنین تصریح کرده: «بعد از سال‌های دهه ۵۰ یعنی بعد از سری کارهایی که در زمینه کودک انجام دادم و ویرایش آنها بر عهده او بود، من به اروپا رفتم اما ارتباط ما همچنان پایدار بود ولی در سال‌های آخر عمر او که در بستر بیماری بود دورادور و گاه گاه از طریق خانواده و همسرش جویای احوال او بودم؛ چرا که نمی‌خواستم با رفت و آمدهایم باری به غم و اندوه خانواده‌اش اضافه کنم. »

● نگاهی به آثار منتشر شده نادر ابراهیمی

ابراهیمی نخستین کتاب خود را در سال ١٣۴٢ با عنوان «خانه‌‌ای برای شب» منتشر کرد. پس از آن آثار فراوانی آفرید: از داستان بلند (رمان) گرفته تا قصه برای کودکان. به عنوان سناریست و کارگردان نیز تجربه‌های بسیار موفقی داشت. رمان هفت‌جلدی «آتش بدون دود» از آثار مهم داستانی او است که حاصل بخشی از عمر ابراهیمی است که در میان ترکمن‌ها گذشته است.

او فعالیت حرفه‌ای خود را در زمینه ادبیات کودکان، با تأسیس مؤسسه همگام با کودکان و نوجوانان با همکاری همسرش در آن مؤسسه متمرکز کرد.

ابراهیمی در زمینه ادبیات کودکان، جایزه‌ نخست براتیسلاوا، جایزه نخست تعلیم و تربیت یونسکو، جایزه کتاب برگزیده سال ایران و چندین جایزه دیگر را هم دریافت کرده است. او همچنین عنوان نویسنده‌ برگزیده ادبیات داستانی ۲۰ سال بعد از انقلاب را به‌خاطر داستان بلند و هفت‌جلدی «آتش بدون دود» به‌دست آورده است.

از آثار این نویسنده‌ به «یک عاشقانه آرام»، «بار دیگر شهری که دوست می‌داشتم»، «چهل نامه کوتاه به همسرم»، «آتش بدون دود»، «خانه‌ای برای شب»، «افسانه باران»، «در سرزمین کوچک من» (منتخب آثار)، «مکان‌های عمومی»، «غزل‌داستان‌های سال بد»، «ابن مشاغل» و «ابوالمشاغل» (زندگینامه)، «مردی در تبعید ابدی» (بر اساس زندگی ملاصدرا) و «دیدار با مردی که از فراسوی باور ما می‌آمد»(داستان بلند سه‌جلدی، بر اساس زندگی امام خمینی(ره)) می‌توان اشاره کرد.

انتشار پنج جلد «بر جاده‌های آبی سرخ» (بر اساس زندگی میرمهنای دغابی) نیز سال گذشته به سرانجام رسید.

ابوالفضل حیدردوست