برقراری روابط تجاری میان ایران و مصر

ناهمگونی مزیت ها و نیازها به صورت بالقوه, توانایی نزدیک کردن منافع اقتصادی ایران و مصر به همدیگر را دارد

ناهمگونی مزیت‌ها و نیازها به صورت بالقوه، توانایی نزدیک کردن منافع اقتصادی‌ ایران و مصر به همدیگر را دارد.

ادیب عربی کشور انقلاب‌کرده مصر پس از چالش‌های بسیار توانسته است اولین رییس‌جمهور غیر‌نظامی خویش را بشناسد.

فارغ از اینکه به لحاظ سیاسی-اجتماعی چه کنش و واکنش‌هایی در درون این کشور به وقوع پیوست تا به این مرحله رسید، آنچه می‌تواند از دیدگاه اقتصادی مورد بررسی قرار گیرد، آینده روابط اقتصادی دو کشور ایران و مصر است. دو کشوری که هر کدام به نوعی خود را ام القرای جهان اسلام می‌دانند و البته هر کدام در موارد گوناگون اختلاف نظرهایی دارند. پس از سی سال نبود روابط رسمی میان دو کشور بزرگ مسلمان که در بسیاری از موارد همسنگ و هم تراز هستند، آینده روابط، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی میان این دو قابل پیش‌بینی نیست.

اکنون امیدها برای برقراری روابط تجاری، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی بیشتر شده است. روابطی که آینده روشنی برای آن متصور است اگر هر دو طرف با انگیزه بازی برد-برد به این رابطه نگاه کنند. برقراری رابطه در این شرایط میان دو کشور که دارای اشتراکات بسیاری هستند و در عین حال رقیب هم نیز هستند، می‌تواند موجب بهبود وضعیت هر دو کشور شود.

موضوع این نوشتار، بررسی روابط اقتصادی میان دو کشور مهم دنیای اسلام یعنی مصر و ایران است. کشورهای نام برده، به عنوان مهم‌ترین کشورهای دنیای اسلام شناخته می‌شوند و هر یک ویژگی‌ها و مزیت‌های مطلق و نسبی خود را دارند. همین ناهمگونی مزیت‌ها و نیازها به صورت بالقوه توانایی نزدیک کردن منافع اقتصادی‌شان به همدیگر را دارد.

● همگرایی اقتصادی

اتحادیه‌های گمرکی، بازارهای مشترک و مرزی، اتحادیه اقتصادی، اتحادیه پولی، موافقتنامه ترتیبات تجاری ترجیحی (PTA) و موافقتنامه تجارت آزاد (FTA) از جمله راه‌های مرسوم و معمول در دنیا برای ایجاد منافع و بازارهای مشترک و همگرایی اقتصادی شناخته می‌شوند. البته همگرایی اقتصادی دارای درجات مختلف است که کامل‌ترین نوع آن شکل‌گیری اتحادیه اقتصادی شناخته می‌شود و دارای شرایط و ویژگی‌های زیر است: (تاری؛ ۱۳۸۹)

۱- حذف محدودیت‌های تعرفه‌ای برای اعضای اتحادیه؛

۲- اعمال نرخ‌های تعرفه مشترک برای واردات از کشورهای خارج از اتحادیه؛

۳- تحرک آزاد عوامل تولید در داخل اتحادیه

۴- اعمال سیاست‌های پولی، مالی، مالیاتی و ... مشترک میان اعضای اتحادیه

اتحادیه اروپا و ناحیه یورو به عنوان نمونه‌هایی از این اتحادیه‌های اقتصادی شناخته می‌شوند. اگرچه این نوع اتحادیه‌ها دارای مزایای متعددی می‌باشند، اما در چند سال اخیر و پس از بروز بحران جهانی شاهد مشکلات درونی این اتحادیه‌ها بوده‌ایم، به گونه‌ای که این اتحادیه‌ها حتی تا آستانه فروپاشیدگی نیز رفته‌اند.

شکل دیگری از همگرایی اقتصادی، ناحیه تجارت آزاد (Free Trade Area) است که کشورهای شریک تجاری تمام یا قسمت عمده‌ای از موانع تعرفه‌ای را میان خود حذف می‌کنند، ولی تعرفه‌های خود برای کشورهای ثالث را به همان صورت نگه می‌دارند. تفاوت ناحیه تجارت آزاد با اتحادیه گمرکی و اقتصادی در همان حفظ سطوح تعرفه‌ای هر کشور در مقابل سایر کشورهاست.

البته شکل‌های دیگری از همگرایی اقتصادی نیز وجود دارد مانند مناطق، شهر یا بازارچه‌های خاصی که از حقوق و عوارض گمرکی معاف هستند مانند آنچه در ایران به مناطق آزاد تجاری معروف شده است. البته کارکرد این مناطق در ایران با آنچه باید باشد تفاوت دارد. معمولا از این مناطق برای پردازش و صادرات استفاده می‌شود، اما در ایران در عمل به مبادی وارداتی تبدیل شده‌اند.

برای ورود به مبحث، ایجاد یک اتحادیه میان این کشورها بر مبنای موافقتنامه تجارت آزاد (FTA) مورد بررسی قرار می‌گیرد. در اولین گام، بررسی وضعیت تجارت ایران و مصر و توانایی برقراری موافقتنامه تجارت آزاد میان دو کشور را بررسی می‌کنیم.

برقراری موافقتنامه تجارت آزاد در میان دو یا چند کشور، منجر به حذف موانع تعرفه‌ای میان اعضا (یا به حداقل رساندن آن) می‌گردد. حذف تعرفه میان اعضا باعث افزایش واردات هر کشور از دیگر اعضا می‌شود و از طرف دیگر باعث کاسته شدن واردات کشورهای عضو از کشورهای غیر‌عضو می‌شود. به عبارت دیگر، در ادبیات اقتصادی این اثرات را به عنوان اثرات ایجاد تجارت (TC) و انحراف تجارت (TD) می‌شناسند.

● اثر ایجاد تجارت (TC)

درصورت انعقاد موافقتنامه تجارت آزاد میان دو کشور، همانطور که گفته شد یا تعرفه‌ها حذف می‌گردد یا اینکه به حداقل می‌رسند. در این وضعیت، در اثر کاهش تعرفه و در نتیجه ارزان‌تر شدن کالاهای داخلی هر کشور برای سایر اعضا، تولیدات داخلی هر عضو از موافقتنامه جای خود را به واردات از سایر کشورهای عضو موافقتنامه می‌دهد. به این اثر ایجاد تجارت گفته می‌شود.

به عنوان مثال دو کشور‌ A و B که میان خود توافقنامه تجارت آزاد را امضا کرده‌اند و تعرفه‌های گمرکی را به حد صفر رسانده‌اند در نظر می‌گیریم. همچنین کشور A به دلیل داشتن مزیت نسبی در تولید محصولات مشابه، توانسته که محصولات با کیفیت تری را تولید نماید. مشابه این مورد را می‌توان در تولید محصولات کشاورزی مشاهده کرد. کشور A به دلیل آب و هوا و کیفیت خاک بهتر توانسته محصولات کشاورزی با کیفیت تری نسبت به کشور B تولید نماید.

کشور A قبل از کاهش تعرفه‌ها وارداتی معادل ۱۰۰ واحد از کشور B داشته و در مقابل ۱۲۰ واحد به این کشور صادرات دارد. پس از کاهش تعرفه‌ها، قیمت محصولات کشاورزی کشور A برای کشور B ارزان‌تر شده و در نتیجه محصولات کشاورزی کشور B جای خود را به محصولات کشاورزی ارزان‌تر کشور A خواهد داد. در این حالت صادرات کشور A از ۱۲۰ واحد فراتر رفته و مثلا به ۱۵۰ واحد می‌رسد. این ۳۰ واحد تجارت در نتیجه حذف تعرفه‌ها ایجاد شده و به آن ایجاد تجارت گفته می‌شود.

● اثر انحراف تجارت (TD)

پس از انعقاد موافقتنامه تجارت آزاد و کاهش تعرفه‌ها، واردات کشورها افزایش می‌یابد. بخشی از این افزایش که به دلیل ایجاد تجارت بود در بخش قبل توضیح داده شد. بخش دیگری از این افزایش در اثر انحراف تجارت است. انحراف تجارت یعنی اینکه واردات کشورهای عضو از سایر اعضا افزایش می‌یابد و این در حالی است که واردات خود از سایر کشورهای عضو را کاهش می‌دهند. به عبارت دیگر، واردات از کشورهای غیر‌عضو جای خود را به واردات از کشورهای عضو می‌دهد. اثر انحراف تجارت نیز به دلیل ارزان‌تر شدن کالاهای کشورهای عضو نسبت به کشورهای غیر‌عضو پس از کاهش تعرفه اعضا است.

اثر انحراف تجارت حجم واردات کشورها را تغییر نمی‌دهد، بلکه مکان جغرافیایی واردات را از کشورهای غیر‌عضو به کشورهای عضو تغییر می‌دهد. در نهایت نیز به دلیل کاهش واردات از کشورهای غیر‌عضو و افزایش واردات از کشورهای عضو، به زیان کشورهای صادر کننده غیر‌عضو و به سود کشورهای عضو موافقتنامه خواهد بود.

کشورهای مثال قبل را در نظر بگیرید. کشور A مثلا ۱۵۰ واحد واردات دارد که از این میزان، ۱۰۰ واحد را از کشور B و ۵۰ واحد را از کشور C تامین می‌نماید. پس از انعقاد قرارداد میان کشورهای A و B، تعرفه‌ها کاسته شده و در نتیجه واردات کشور A از کشور B نسبت به کشور C ارزان‌تر شده است. چرا که میان A و C قراردادی امضا نشده و C یک کشور غیر‌عضو به حساب می‌آید. در این صورت کشور A میزان ۵۰ واحد واردات از کشور C را به کشور B منحرف می‌کند. به عبارت دیگر نیاز‌های خود را با قیمت ارزان‌تر از کشور B تامین می‌نماید.

در این وضعیت واردات کشور A همان ۱۵۰ واحد است و تغییری نکرده، با این تفاوت که مکان جغرافیایی واردات خود را از کشور C به کشور B تغییر داده است. به این اثر که در نتیجه موافقتنامه تجارت آزاد و کاهش تعرفه‌ها ایجاد شده است، اثر انحراف تجارت می‌گویند.

وضعیت مبادلات میان ایران و مصر

بر اساس آمارهای گمرک کشور، صادرات غیر‌نفتی در سال ۱۳۹۰ به رقم ۸/۴۳ میلیارد دلار رسیده است که نسبت به سال قبل؛ ۲۹ درصد رشد را نشان می‌دهد.

واردات کشور ایران در این سال نیز رقم ۸/۶۱ میلیارد دلار را داشته است. به عبارت دیگر ایران دارای تراز منفی به میزان ۱۸ میلیارد دلار است. حدود ۷۲ درصد (۵/۴۴ میلیارد دلار) واردات ایران را کالاهای واسطه و مواد اولیه، ۱۷ درصد (۵/۱۰ میلیارد دلار) را کالاهای سرمایه‌ای و در نهایت ۱۱ درصد (۶.۸ میلیارد دلار) را کالاهای مصرفی تشکیل می‌دهد.

بر اساس آمارهای گمرک ایران، ارزش دلاری صادرات ایران به مصر در سال ۱۳۸۹ برابر با ۵۹,۷۴۰,۴۹۰ دلار بوده که به لحاظ ارزشی برابر با ۲۳/۰ ارزش صادرات ایران در این سال است. به لحاظ وزنی نیز ۱۳۷,۳۶۰ تن بوده است.

از سال ۲۰۰۰ به بعد، به طور معمول واردات کالاها و خدمات کشور مصر از ۲۲ تا ۳۸ درصد از تولید ناخالص داخلی این کشور در نوسان بوده است و این در حالی است که طی مدت مشابه، این متغیر برای کشور ایران از ۱۷ تا ۲۶ درصد در نوسان بوده است. صادرات کالاها و خدمات طی مدت مشابه برای مصر از ۱۶ تا ۳۳ درصد تولید ناخالص داخلی این کشور در نوسان بوده است و این متغیر برای ایران از ۲۰ تا ۳۳ درصد GDP در نوسان بوده است.

ساختار صادرات و واردات برای دو کشور ایران و مصر را در جداول شماره ۲ و ۳ مشاهده می‌کنید. صادرات کالاها در سال ۲۰۱۰ برای کشورمان بیشتر از مصر است به گونه‌ای که تقریبا صادرات ایران چهار برابر صادرات مصر است. ترکیب صادرات کشورها نیز به این صورت است که عمده صادرات ایران را سوخت تشکیل می‌دهد و عمده صادرات مصر را تولیدات کارخانه‌ای این کشور. البته دو نکته در صادرات این دو کشور طی ده سال مهم می‌نماید. یکی کاهش سهم سوخت در صادرات هر دو کشور است و دیگری افزایش دو برابری صادرات مواد غذایی در مصر و تولیدات کارخانه‌‌ای در ایران.

در بخش واردات نیز که در جدول شماره ۳ اشاره شده است، طی ده سال صادرات ایران ۶/۴ برابر و صادرات مصر ۳.۷ برابر شده است. همچنین نکته مشترک در واردات هر دو کشور، سهم عمده واردات تولیدات کارخانه‌ای در هر دو کشور می‌باشد. با اینکه صادرات تولیدات کارخانه‌ای برای هر دو کشور طی ده سال افزایش یافته است، اما در خصوص واردات دو کشور رویه‌ای متفاوت دارند. به این صورت که واردات تولیدات کارخانه‌ای در مصر افزایش ۴ درصدی از کل واردات داشته است، اما برای ایران واردات این گونه کالاها کاهشی دو درصدی از کل واردات را نشان می‌دهد.

منابع:

- تاری؛ فتح الله، تاثیر تعرفه‌ها در واردات (نظام مناسب در تعیین تعرفه کالاهای وارداتی)، دفتر مطالعات اقتصادی، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، چاپ اول، بهار ۱۳۸۹

- قنبری؛ محمد رضا و حسن ثاقب، تاثیر انعقاد موافقتنامه تجارت آزاد بر توسعه صادرات غیر‌نفتی و واردات کالاهای واسطه‌ای و سرمایه‌ای ایران در تجارت با ترکیه، فصلنامه راهبرد، سال نوزدهم، شماره ۵۷، زمستان ۱۳۸۹

- آمارهای گمرک کشور موجود بر روی پایگاه اینترنتی گمرک جمهوری اسلامی ایران به آدرس:

www.irica.gov.ir

- نماگرهای توسعه جهانی (World Development Indicators) سال ۲۰۱۲