یوسف خان مستشارالدوله نماد روشنفکر دینی

آنچه که همواره محور کار فکری روشنفکران عصر ناصری و مظفری را شکل داده است, صرافت راستین در خروج از بحران فقر فرهنگی و اجتماعی حاکم بر بن بست سوتفاهم ها و تعابیر متعارض دورانی بوده که ماهیت تفکرات جدید را در قالب نظام های جدید سیاسی مطرح کرده است

آنچه که همواره محور کار فکری روشنفکران عصر ناصری و مظفری را شکل داده است، صرافت راستین در خروج از بحران فقر فرهنگی و اجتماعی حاکم بر بن‌بست سوتفاهم‌ها و تعابیر متعارض دورانی بوده که ماهیت تفکرات جدید را در قالب نظام‌های جدید سیاسی مطرح کرده است. اما بسیاری از روشنفکران همین دوره در مسیر احیای شعور ملی که برای خروج از گرفتاری‌های سیاسی و اجتماعی و فرهنگی، سعی بر طراحی تجددی تقلیدی و سازگار با مبانی بومی ‌و اقلیمی‌همسو با مقدمات دینی داشتند، تلاش می‌کردند تا وجه مثبت نوگرایی غربی را که غالبا در پدید آمدن نظام‌های سیاسی آزموده شده بود بپذیرند و هر آنچه را که در بطن مراودات خیابانی و محلی به عنوان فکت منفی یاد می‌شود کنار بگذارند؛ البته لازم به ذکر است که فکت منفی فضای مزبور اشاره به ضوابط اخلاقی فردی در جوامعی دارد که چندان با آداب رایج در بافت فرهنگی جامعه‌ ایران سازگاری ندارد.

یکی از سرآمدترین حامیان تلفیق اندیشه‌ی دینی با تجدد آزموده شده غربی، یوسف‌خان مستشارالدوله بود که به سبب حمایت صریح از امکان برقراری گفت‌وگو میان مبانی غربی و شریعت اسلام، وی را از بنیانگذاران تجدد و روشنفکری دینی می‌نامند. البته لازم به ذکر است که نوشتار مذکور را با احترام مطلق به قداست مبانی دینی و در محیطی منفک یافته از فضای مذکور و صرفا با نیت بازخوانی فصلی از جریان روشنفکری معاصر ایران دنبال خواهیم کرد.

میرزا یوسف‌خان مستشارالدوله فرزند میرزا کاظم تاجر تبریزی در سال ۱۲۳۹ قمری در تبریز به دنیا آمد و در همان جا به تحصیل ادبیات عرب و علوم دینی پرداخت.

در جوانی به خدمت کنسولگری انگلیس در تبریز در آمد و نخستین آشنایی او با دانش سیاست غرب در خلال مطالعات کتب لیبرال‌های انگلیسی در همین دوران صورت گرفت اما دیری نپایید که از سمت خود استعفا داده و در وزارت امور خارجه مشغول به کار شد و در شهرهای ترخان، پترزبورگ، تفلیس و پاریس با سمت‌های کارپرداز و سرکنسول فعالیت کرد تا اینکه در سال ۱۲۸۷ مستشار وزارت عدلیه شد. در دوره اقامت در تفلیس با فتحعلی آخوندزاده و در یکی از سفرهایش با میرزا ملکم‌خان آشنا شد و مناسبات نزدیکی با آنان پیدا کرد. به این طریق حلقه تاثیرگذاری آنان بر آرای روشنفکر متجدد دین مدار عصر ناصری کلید خورد.هرچند اعتقادات مذهبی آنها در قیاس با ایدئولوژی رفتاری مستشارالدوله تفاوت‌ها و تمایزات آشکاری داشت.

بعدها درپی اعزامش به تبریز و به دنبال شورشی که در آن شهر رخ داد او را متهم شناخته و به مشهد تبعید کردند. پس از اعلام بی‌گناهی‌اش مجددا به وزارت خارجه بازگشت اما دیری نپایید که دوباره او را به علت نوشتن مقاله‌ای که در روزنامه اختر علیه وزارتخانه‌های ایران چاپ کرده بود دستگیر وزندانی کردند. او در حالی که همواره تاسیس راه‌آهن را همچون آرزویی بزرگ در سر می‌پرورانید، یکی از متجددین قرن نوزدهم جهان اسلام بود که بعد از فتحعلی آخوندزاده بر مساله خط و تغییر و اصلاح آن تاکید داشت. آنها دشواری‌های مرسوم الفبای حاکم را از علل و موانع پیشرفت و ترقی می‌دانستند تا بدانجا که معتقد بودند سرآغاز اصلاحات از همین مبنا کلید می‌خورد.

مستشارالدوله در هنگام اقامت در پاریس، رساله‌ای به نام «یک کلمه» نوشت که منظور از یک کلمه همان قانون بود. در واقع رساله مزبور تاویل و تفسیری بود بر نخستین قانون اساسی فرانسه که اصول آن برگرفته از اعلامیه حقوق بشر ۱۷۸۹ و به عنوان مصوبه‌ی نمایندگان مجلس فرانسه تلقی می‌شد. او که با فعلیت کار فکری یک روشنفکر در صدد تاویلی نوباوه و ارائه‌ی شرحی مبسوط از قوانین و مانیفست‌های اندیشه غربی بود سعی بر آن داشت تا مفاد قوانین غربی را با ضوابط و قوانین شریعت اسلام سازگار کند. بومی‌سازی اندیشه‌ای که متعلق به جغرافیای دیگری بود موجبات تناقضات کار فکری او را مهیا کرد تا بدانجا که برای هم‌پوشانی تناقضات برآمده از حقایق تاریخی، مجبور به استفاده از ابزار توجیه شد.

بیشترین نظریات سیاسی وی از مکتب اصالت فردی فرانسه و با اتکا به مبادی خردگرایی و راسیونالیسمی‌ بود که چندان با آرای تطبیقی و ایجابی شریعت اسلام همگرایی نداشت. هرچند وی در رساله خود با تفاسیر مبسوطی که ارائه کرد، هر فصل این رساله را با تعدادی از آیات قرآن و احادیث معتبر به پایان برد و آنها را در محیطی انطباقی در اختیار جامعه روحانیت و روشنفکران گذاشت. به عنوان مثال در باب آزادی‌های مدنی و شرح مبسوط چگونگی به بار نشستن آنها، از مدخل مبانی دینی وارد شد و بسیاری از احکام آزادی را بر موضوع امر به معروف و نهی از منکر گنجاند. اما تلاش مستشارالدوله هم از جانب روشنفکران تندرویی همچون آخوندزاده و هم از سوی نیروهای سنتی و جامعه روحانیت با مخالفت‌های جدی روبه‌رو شد. بدین باب بنیان‌گذار روشنفکری دینی در تاریخ نوگرای اندیشه‌ی ایرانی، تمام تلاش خود را برای توجیه دینی و هم‌پوشانی عقلی قانون خود تفسیرش انجام داد تا مسلمانان هم عصر خود را در قبال بیداری و تجربه مسیر ترقی آگاه سازد.

البته به‌زعم نگارنده خلط مبحث و تلفیق و تطبیق بیش از حد و ناسازگار تعالیم و احکام شریعت اسلام با مفاهیم آزموده شده در غرب، میان دو تمدن اسلامی‌ و غرب که بر دو بنیان متغایر سنت و مدرنیته بنا شده بودند، بیش از آنکه از شدت تناقضات دیکته شده بر عصر ناصری بکاهد، برای یوسف‌خان مستشارالدوله لقب روشنفکر دینی را به ارمغان آورد که جز تزریق ابزارهای تکنولوزیک بهره‌ی دیگری نمی‌توانست داشته باشد.

هرچند پس از اعلام فرمان مشروطیت، اندیشه نوباوه اش بر تدوین قانون اساسی مشروطه تاثیر بسزایی گذاشت. اما با تمام این اوصاف همچنان سردرگمی‌میان سنت و دنیای مدرن که ناشی از هجوم دنیای تکنولوژیک به مرزهای فکری ایران بود، در پی عدم هماهنگی و انسجام تئوریک، تحت‌الحفظ به نسل بعدی رسید. رساله «یک کلمه» علی‌رغم تمامی‌کاستی‌ها و تاثیرگذاری‌هایش در تدوین قانون اساسی مشروطیت، دردسرهای جبران‌ناپذیری را برای مستشارالدوله به بار آورد؛ چراکه به فرمان ناصرالدین شاه وی را زندانی کردند و با رساله‌اش آنقدر بر سرش کوفتند که چشمانش آب آورد.