چه بخورید, چگونه بخورید

نگاهی به برنامه کشوری پیشگیری و کنترل دیابت و نقش تغذیه در آن

طبق پژوهش‌های انجام شده، تصحیح شیوه‌های زندگی همراه با یک برنامه آموزشی مداوم در یک دوره زمانی ۶ ساله، باعث کاهش ابتلا به دیابت نوع ۲ در دوسوم موارد شده که نشان‌دهنده قابل قبول بودن هزینه اثربخشی این روش‌هاست...

براین اساس در این متن آموزشی به چگونگی برنامه غذایی متناسب، با استفاده از تلفیق هرم راهنمای غذایی و فهرست جانشینی با تاکید بر شیوه زندگی افراد سالم و مبتلا به دیابت به منظور پیشگیری و کنترل دیابت پرداخته می‌شود. به طور حتم شناخت گروه‌های هرم راهنمای غذایی و واحدهای فهرست جانشینی طی آموزش‌های متوالی برای افراد سالم و مبتلا به دیابت ضروری است.

هدف کلی مراقبت تغذیه‌ای افراد مبتلا به دیابت به کنترل متابولیک بیماران از طریق اصلاح عادت‌های غذایی و شیوه زندگی برمی‌گردد. هدف‌های مراقبت تغذیه‌ای زمانی حاصل می‌شود که کارشناس تغذیه با اطلاع کافی از برنامه غذایی و ارزیابی وضعیت تغذیه فرد، به منظور اصلاح شیوه زندگی بیمار، یک رژیم درمانی اختصاصی ارایه کند. برای افراد مبتلا به دیابت، مشاوره، رکن اصلی مراقبت‌های تغذیه‌ای به شمار می‌آید.

● اصول مشاوره موفق

آیا تا به حال به این مطلب اندیشیده‌اید که نحوه برقراری ارتباط با یک فرد مبتلا به دیابت که برای مشاوره رژیم غذایی آمده، مهم‌ترین عامل برای به کار گرفتن توصیه‌های ارایه شده است. به این منظور ابتدا باید به این پرسش توجه کنیم که آیا اجرای توصیه‌ها برای بیمار امکان‌پذیر است؟ آیا پیش از مشاوره از امکانات و تنگناهای فرد بیمار اطلاع کسب کرده‌اید؟

مشاوره در زمینه رژیم غذایی فرد مبتلا به دیابت، هم علم است و هم هنر که مراحلی دارد:

▪ علم مشاوره عبارت است از محاسبه میزان انرژی مورد نیاز روزانه و تقسیم آن به وعده‌ها و گروه‌های غذایی. از سویی، ایجاد ارتباط موثر دوطرفه بین مشاور و فرد مبتلا به دیابت به «هنر» تعبیر می‌شود. این هنر از طریق گوش کردن به دیدگاه‌ها، مشکلات، تنگناها و پرسش درباره عادت‌های غذایی بیمار و با در میان گذاشتن اطلاعات علمی مطابق با عادت‌های غذایی میسر می‌شود.

▪ کمک به بیمار در بیان عادت‌ها و علایق غذایی خود و مشارکت در تغییر رفتارها. به عبارت دیگر مشاور به جای بیمار تصمیم نگیرد، بلکه کمک کند بیمار قدرت تصمیم‌گیری پیدا کند. نکته مهم این است که توصیه‌های ارایه شده با امکانات و واقعیت‌های هر خانواده مطابقت داشته تا امکان به کارگیری آنها برای فرد وجود داشته باشد.

▪ اگر به نقطه‌نظرها و عادت‌های غذایی بیمار گوش دهیم، توصیه‌های عملی و موثرتری ارایه خواهیم داد و بیمار برای عمل به توصیه‌ها راغب‌تر می‌شود، زیرا در این صورت توصیه‌ها بیشتر با عادت‌های غذایی او تطبیق خواهند داشت.

▪ به بیمار فرصت دهیم تا سوال‌های خود را بپرسد و به طور غیرمستقیم مطمئن شویم که وی به طور کامل متوجه توصیه‌ها شده است.

● راهنمای قدم به قدم

به منظور ایجاد ارتباط موثر با فرد مبتلا به دیابت در مشاوره تغذیه:

▪ رژیم غذایی وی را ارزیابی کنید.

▪ درخصوص تعیین رژیم غذایی مناسب با بیمار مشورت کنید.

▪ اطلاعات علمی خود را در زمینه رژیم غذایی مناسب برای دیابت در اختیار بیمار قرار دهید.

▪ با کمک بیمار برای تغییر عادت‌های غذایی وی برنامه‌ریزی کنید.

▪ به اقدام‌هایی که بیمار برای بهبود رژیم غذایی خود انجام داده، به دقت گوش کنید و وی را تشویق کنید.

▪ نکته‌های مهمی را که در جلسات مشاوره همراه بیمار درباره آن تصمیم‌گیری کرده‌اید، برای وی یادداشت کنید.

▪ در مراجعه بعدی به کمک بیمار تاثیر اصلاح رژیم غذایی را بر شاخص‌های کنترل قندخون، ارزیابی کرده و نتیجه را به اطلاع وی برسانید.

نتایج مشاوره صحیح عبارتند از:

▪ بیمار صادقانه پاسخ می‌دهد.

▪ وقتی مطلبی برایش روشن نیست، سوال می‌پرسد.

▪ مشکلات‌اش را بیان می‌کند.

▪ انگیزه‌اش برای حفظ عادت‌های غذایی مطلوب بیشتر می‌شود.

▪ پیگیری و مشارکت بیمار فعال‌تر خواهد شد.

▪ راهکارهایی که ممکن است به بهبود کنترل متابولیک بیماران دیابت نوع ۲ کمک ‌کند، شامل موارد زیر خواهند بود.

▪ اندازه‌گیری قندخون صبحگاهی، HbA۱C، چربی‌ها و فشارخون برای ارزیابی راهکارهای مرتبط با تغذیه.

▪ اگر بهبودی در پارامترهای متابولیکی حاصل نشد، ممکن است به داروهای کاهنده قندخون، انسولین، داروهای کاهنده چربی‌های خون یا داروهای ضدپرفشاری خون نیاز باشد.

● سوال درست، سوال اشتباه

وقتی از افراد مبتلا به دیابت درباره سابقه رژیم غذایی سوال می‌کنید، به نکته‌های زیر توجه داشته باشید:

▪ پرسش‌های غیرهدایت‌کننده و غیرقضاوت‌کننده بپرسید.

▪ حتما درباره این موارد سوال کنید: نوع، مقدار و توزیع کربوهیدرات در رژیم غذایی.

● نمونه‌های پرسش:

▪ معمولا صبحانه چه می‌خورید؟ (اشتباه)

▪ معمولا اولین‌باری که در روز چیزی می‌خورید، چه زمانی است و چه می‌خورید؟ (درست)

▪ آیا رژیم غذایی خاصی را دنبال می‌کنید؟ (درست)

▪ آیا همکاری شما درباره رژیم غذایی که دنبال می‌کنید، از دفعه قبل بهتر بوده است؟ (اشتباه)

▪ لطفا درباره آنچه در یک روز می‌خورید، توضیح دهید؟ (درست)

▪ لطفا به من بگویید که دیشب شام چه خورده‌اید؟ (اشتباه)

▪ آیا سه وعده اصلی غذایی و میان‌وعده می‌خورید؟ (اشتباه)

▪ در یک روز، چندبار وعده اصلی غذایی و میان‌وعده می‌خورید؟ (درست)

▪ آیا غذاهایی مانند برنج، حبوبات، ‌نان و ماکارونی می‌خورید؟ (درست)

▪ چه نوع کربوهیدراتی می‌خورید؟ (اشتباه)

● تنظیم رژیم درمانی در دیابت

▪ کربوهیدرات‌ها: این دسته از مواد غذایی باید ۶۰ تا ۷۰ درصد کل کالری دریافتی را تامین کنند. در رژیم افراد مبتلا به دیابت باید روی مصرف غلات کامل، میوه‌ها، سبزی‌ها و شیرکم‌چربی تاکید شود و قندهای ساده و مواد غذایی با نمایه گلیسمی بالا محدود شوند. لازم به ذکر است که مقدار کربوهیدرات مصرفی در وعده‌ها و میان‌وعده‌ها مهم‌تر از منبع و نوع آن است. از سویی ساکاروز به عنوان بخشی از کربوهیدرات رژیم غذایی، کنترل گلوکز خون را مختل نمی‌کند و باید در رژیم غذایی این افراد قرار گیرد.

▪ فیبر: مقدار توصیه‌شده برای مصرف فیبرها، مشابه افراد سالم و حدود ۲۰ تا ۳۵ گرم در روز است. البته اثر فیبرهای معمولی غذا بر کاهش قندخون قابل‌ملاحظه نیست و این برخلاف آن چیزی است که بسیاری از کارشناسان تغذیه براساس تحقیقات اولیه توصیه کرده‌اند. لازم به یادآوری است در افرادی که انسولین دریافت می‌کنند، مقدار انسولین تزریقی قبل از غذا باید متناسب با مقدار کربوهیدرات مصرفی باشد. همچنین افرادی که از انسولین مخلوط استفاده می‌کنند، باید سعی کنند روزانه مقدار ثابتی کربوهیدرات مصرف کنند.

▪ شیرین‌کننده‌های مغذی و غیرمغذی: شیرین‌کننده‌های تهیه‌شده از شربت ذرت، آبمیوه غلیظ شده، عسل، ملاس، دکستروز و مالتوز (شیرین‌کننده‌های مغذی)، مزیت یا نقص قابل‌توجهی نسبت به غذاهای شیرین‌شده با سوکروز ندارند. از سویی، فروکتوز که به طور معمول در میوه‌ها، سبزی‌ها و عسل وجود دارند، قند پلاسما را نسبت به سوکروز و نشاسته‌ها کمتر افزایش می‌دهد و به همین دلیل به عنوان شیرین‌کننده برنامه غذایی افراد مبتلا به دیابت رایج شده است. مصرف شیرین‌کننده‌های مصنوعی نظیر ساخارین، آسپارتام، آسسولفام پتاسیم و سوکرالوز (شیرین‌کننده‌های غیرمغذی) در محدوده مجاز و توصیه‌شده به وسیله اداره کل غذا و داروی آمریکا بدون خطر است. البته مصرف ساخارین به دلیل عبور آن از جفت، برای زنان باردار مناسب نیست.

▪ پروتئین: با توجه به اینکه در افراد مبتلا به دیابت، کمبود انسولین در مقایسه با پروتئین بیشتر روی متابولیسم گلوکز تاثیر می‌گذارد، بنابراین توصیه می‌شود ۱۵ تا ۲۰ درصد (یا به عبارتی ۸/۰ گرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن در روز) از کل کالری روزانه را پروتئین تشکیل دهد، البته این مقدار مستلزم آن است که اختلال عملکرد کلیه وجود نداشته باشد.

دکتر شادی کلاهدوزان