محافظت پوست درمقابل آفتاب ونقش ضدآفتاب ها

پوست بزرگ ترین عضو بدن است و به دلیل اینکه اولین سد محافظتی بدن در مقابل محیط خارج به شمار می رود, همواره با طیف وسیعی ازعوامل محیطی آسیب رسان, از جمله عوامل فیزیکی, شیمیایی و بیولوژیک, در تماس مستقیم و طولانی قرار می گیرد

پوست بزرگ‌ترین عضو بدن است و به دلیل اینکه اولین سد محافظتی بدن در مقابل محیط خارج به شمار می‌رود، همواره با طیف وسیعی ازعوامل محیطی آسیب‌رسان، از جمله عوامل فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیک، در تماس مستقیم و طولانی قرار می‌گیرد. نمونه این عوامل فیزیکی، پرتوهای خورشیدی هستند که تاثیر آن‌ها در ایجاد انواع سرطان و پیری پوست، به خوبی شناخته شده است. امروزه، اشخاص به دلایل مرتبط با شغل خود و شاید – از آن مهم‌تر – به دلیل نحوه استفاده از اوقات فراغت در قالب فعالیت‌‌های خارج از منزل (شنا در دریا و استراحت در ساحل، کوهنوردی، اسکی و...) بیشتر در معرض نور آفتاب قرار می‌گیرند.

از سوی دیگر، ظاهر افراد می‌تواند تاثیر مهمی در روابط بین فردی، اجتماعی، کیفیت زندگی و حتی فرصت‌های شغلی آن‌ها داشته باشد. پس به دلایل مورد اشاره، محافظت در مقابل نور خورشید، در کنار تمیز نگه داشتن پوست و استفاده صحیح از مرطوب کننده‌ها، از جمله مراقبت‌های اساسی از پوست سالم به شمار می‌رود.

پس از مروری اجمالی بر خصوصیات پرتوهای نور خورشید و اصول محافظت در مقابل تابش نور خورشید، با جزئیات بیشتری به بحث پیرامون فرآورده‌های ضدآفتاب خواهیم پرداخت.

● طیف پرتوهای نور آفتاب

خورشید، طیف وسیعی از انرژی را از خود ساطع می‌کند که امکان گروه‌بندی آن‌ها براساس طول موج امواج الکترومغناطیسی وجود دارد. با یک تقسیم بندی کلی، می‌توان قسمتی از اشعه خورشید را که به زمین می‌رسد، به گروه‌های زیر تقسیم‌بندی کرد:

۱) اشعه فروسرخ (infrared): به صورت احساس حرارت یا گرما حس می‌شود.

۲) نور مرئی (visible light): باعث تحریک شبکیه چشم، و سبب رویت می‌شود.

۳) اشعه فرابنفش (ultraviolet[UV]): به طیفی از اشعه نور اطلاق می‌شود که طول موجی کوتاه‌تر از نور مرئی دارند و قابل رویت نیستند.

نور فرابنفش، خود به سه نوار تقسیم می‌‌شود:

الف) UVA: باعث تیره‌شدن آنی رنگدانه ملانین موجود در پوست می‌شود، به UVB در ایجاد آفتاب‌سوختگی و پیر شدن پوست ناشی از نور کمک می‌کند و می‌تواند در حضور برخی داروها، باعث پدید آمدن واکنش فتوتوکسیک (phototoxic) شدید شود، که خود را به صورت آفتاب‌سوختگی شدید و تاول زدن نشان می‌دهد.

ب) UVB: باعث قرمزی و آفتاب‌سوختگی می‌شود. در معرض این اشعه قرار گرفتن در طولانی‌مدت، تغییراتی را که از آن‌ها به عنوان پیری و سرطان‌زایی یاد می‌شود، به دنبال دارد.

ج) UVC: باکتری‌ها را می‌کشد و می‌تواند باعث کنژنکتیویت (التهاب ملتحمه چشم) و آفتاب‌سوختگی خفیف شود. از این نور در لامپ‌های میکروب‌کش اتاق‌های عمل استفاده می‌شود.

● اهمیت محافظت از پوست در برابر اشعه فرابنفش

امروزه، اشعه فرابنفش آفتاب و قرار گرفتن در معرض نور لامپ‌ها یا بسترهایی که برای برنزه شدن به کار می‌روند (sun lamps and sun beds)، در فهرست عوامل سرطان‌زا در انسان هستند. قرار گرفتن مکرر پوست محافظت نشده در معرض تابش آفتاب، می‌تواند به خلاف برنزه کردن پوست، باعث افزایش خطر ابتلا به سرطان پوست، پیری پوست و سایر اثرات مضر برای پوست، حتی در غیاب آفتاب سوختگی شود. لازم به ذکر است که UVA و UVB، هر دو باعث تخریب DNA می‌شوند و خطر پدید آمدن سرطان پوست را افزایش می‌دهند.

● تقسیم‌بندی انواع پوست براساس میزان حساسیت فرد در برابر تابش اشعه آفتاب

تحمل پوست بدن در مقابل اثرات ناشی از تابش نور خورشید، به مقدار ملانین موجود در پوست و ظرفیت ملانین‌سازی فرد، پس از قرار گرفتن در معرض نور خورشید – که همان امکان برنزه شدن است – ارتباط دارد. براساس پاسخ به سی دقیقه اول قرار گرفتن در معرض تابش خورشید در تابستان و میزان برنزه شدن، پوست اشخاص را به شش گروه زیر تقسیم‌بندی می‌کنند:

۱) نوع I: همیشه به راحتی می‌سوزند و هرگز برنزه نمی‌شوند.

۲) نوع II: معمولا به راحتی می‌سوزند و به کمترین میزان برنزه می‌شوند.

۳) نوع III: به مقدار متوسط می‌سوزند و به تدریج برنزه می‌شوند.

۴) نوع IV: به کمترین میزان می‌سوزند و به سرعت برنزه می‌شوند.

۵) نوعV: به ندرت می‌سوزند و عمیقا برنزه می‌شوند (افراد با پوست تیره از نژاد مدیترانه‌ای).

۶) نوع VI: هرگز نمی‌سوزند و رنگدانه‌های تیره‌ای در پوست بدن خود دارند (سیاه‌پوستان).

معمولا افراد با پوست نوع I و II، دارای پوست روشن با چشم‌های سبز یا آبی هستند و ممکن است موهای زرد، قرمز یا تیره‌تر داشته باشند. همچنین، ممکن است صورت آن‌ها کک و مک داشته، و یا نداشته باشد.

اصول کلی محافظت در مقابل نورآفتاب

به طورکلی، باید تا حد امکان از قرار گرفتن در ساعات حداکثر تابش آفتاب (معمولا ۹ صبح تا ۳ بعدازظهر) خودداری کرد. همچنین، تردد در سایه، استفاده از پوشش مناسب، استفاده از کلاه یا نقاب با لبه‌ای به پهنای حداقل ۵/۷ سانتی‌متر و استفاده از عینک آفتابی، از دیگر راه‌های لازم برای پیشگیری از اثرات مضر نور آفتاب بر پوست است.

در کنار نکاتی که به آن‌ها اشاره شد، انتخاب و استفاده صحیح از محصولات ضدآفتاب (sunscreens or sun – block products)، برای محافظت پوست در برابر آثار نامطلوب تابش نور خورشید، حایز اهمیت ویژه است.

● نقش ضدآفتاب‌ها در پیشگیری از آسیب‌های ناشی از نور آفتاب

بررسی‌ها نشان داده است که ضدآفتاب‌ها در جلوگیری از ایجاد تخریب DNA و مهار سیستم ایمنی پوست ناشی از اشعه فرابنفش موثر هستند. به کار بردن ضدآفتاب، خطر پدید آمدن سرطان‌های غیرملانومی پوست و کراتوزاکتینیک (Akitinic keratosis[AK]) را کاهش می‌دهد، اما نقش آن‌ها در کاهش ملانوم بدخیم مورد اختلاف نظر است.

● ضدآفتاب‌های شیمیایی و فیزیکی

ضدآفتاب‌ها به دو گروه اصلی ضدآفتاب‌های شیمیایی و ضدآفتاب‌های فیزیکی تقسیم می‌شوند. ضدآفتاب‌های شیمیایی، از طریق ممانعت از نفوذ پرتوهای نور فرابنفش، با عمل کردن به صورت فیلتری که اشعه UV را جذب یا منعکس می‌کند، عمل می‌کنند. اما ضدآفتاب‌های فیزیکی، از طریق منعکس یا پخش کردن اشعه فرابنفش عمل می‌کنند.

براساس برخی تغییرات در شیوه نام‌گذاری، محصولات ضدآفتاب با SPF بالاتر از ۳۰ به صورت +۳۰ مشخص می‌شوند. همچنین، به دلیل امکان سوء تعبیر در اذهان عمومی، از درج اصطلاحاتی همچون "ضدآفتاب" (waterproof) و "محافظت تمام روز" بر روی ضدآفتاب‌ها اجتناب می‌شود.

● SPF چیست؟

شاخص محافظت در برابر آفتاب را Sun Protection Factors و به اختصار SPF می‌گویند.مقدار SPF، نسبت زمان لازم برای ایجاد قرمزی در پوست محافظت شده با ضدآفتاب، به زمان لازم برای ایجاد همان میزان از قرمزی در پوست محافظت نشده است، که معمولا بین ۲ (حداقل محافظت) تا ۱۵ (محافظت فراگیر) متفاوت است. SPF در برابر ۵۰ درصد اشعه تابیده شده محافظت ایجاد می‌کند. میزان محافظت ضدآفتابی با SPF ۱۵، ۹۳ درصد، و در مورد ضدآفتابی با SPF ۳۰، ۹۷ درصد است. عده‌ای از صاحب‌نظران توصیه می‌کنند که از SPF به عنوان مخفف شاخص محافظت در برابر آفتاب‌سوختگی (Sunburn Protection Factor) استفاده شود، تا از این برداشت نادرست که به کار بردن ضدآفتاب می‌تواند در پیشگیری از تمامی آسیب‌های پوست ناشی از آفتاب، تاثیرگذار باشد، اجتناب شود. استفاده از ضدآفتاب‌هایی با SPF بالا، باعث پدید آمدن احساس امنیت کاذب شده، سبب می‌شود تا فرد خود را در ساعات فراغت، به میزان بیشتری در معرض تابش اشعه آفتاب قرار دهد.

طبق بررسی‌ها، آفتاب‌سوختگی در پوست افراد داوطلبی که از ضدآفتابی با SPF ۳۰ استفاده می‌کردند، ۵/۲ برابر شایع‌تر از داوطلبانی بود که از ضدآفتابی با SPF ۱۵ استفاده می‌کردند. در صورتی که اگر فردی به اندازه نیمی از مقدار توصیه شده از ضدآفتاب را به کار برد، اثر محافظتی ضدآفتاب، به یک چهارم مقدار اصلی کاهش می‌یابد (مثلا اثر محافظی ضدآفتابی با SPF ۱۵، به تاثیر ضدآفتابی با SPF ۴ کاهش می‌یابد). استفاده از ضدآفتاب با SPF بالا، می‌تواند تا حدودی اثر به کار بردن مقادیر کم ضدآفتاب را جبران کند.

● مقدار ضدآفتاب لازم برای پوشاندن نواحی مختلف بدن

یک قاشق چای‌خوری از ضدآفتاب برای پوشاندن صورت، هر بازو، هر ساق پا و قسمت‌های در معرض تابش شانه‌ها و گردن، لازم است. با استفاده از دو قاشق چای‌خوری ضدآفتاب، می‌توان تمام سطح تنه را پوشاند.

● ضدآفتاب و مقاومت در مقابل آن

اصطلاح "مقاوم در برابر آب" (water resistant) هنگامی به کار می‌رود که ضدآفتابی پس از دوبار غوطه‌وری در آب، هر بار به مدت ۲۰ دقیقه، SPF اولیه خود را حفظ کند، و در صورتی که یک ضدآفتاب، پس از چهار بار غوطه‌وری در آب وهر بار به مدت ۲۰ دقیقه، SPF اولیه خود را حفظ کند، "ضدآب" (waterproof) خوانده می‌شود. لازم به ذکر است که هیچ یک از این دو اصطلاح، به این مفهوم نیست که یک بار به کار بردن ضدآفتاب، برای یک بعدازظهر شنا کردن، محافظت لازم را برای پوست فراهم می‌آورد. همان گونه که پیش از این گفته شد، امروزه از درج اصطلاح "ضدآب" (waterproof) بر روی ضدآفتاب‌ها اجتناب می‌شود.

● نحوه استفاده از ضدآفتاب

"پایداری" (sunbstantivity) واژه‌ای است که به توان یک محصول در حفظ موثر بودن خاصیت خود، تحت شرایطی مانند ورزش طولانی، تعریق و شنا اطلاق می‌شود. در افزایش پایداری، علاوه بر ماده موثره مورد استفاده ترکیب شیمیایی و نوع پایه (vehicle)، ضدآفتاب نیز تاثیر دارد.

صرف نظر از هر محصولی که استفاده شود، لازم است ضدآفتاب، یک تا دو ساعت پیش از قرار گرفتن در معرض تابش آفتاب، روی پوست محل تابش استفاده شود. همچنین، لازم است چندین بار در طول فعالیت، مجددا به کار رود، که این امر، بویژه در هنگام تعریق یا شنا، حایز اهمیت است.

نحوه استفاده از ضدآفتاب‌ها متفاوت است. در یک مطالعه نشان داده شده که ۶۰ درصد از افراد، فراموش کرده بودند بر روی پوست پشت گردن خود، ضدآفتاب بزنند. در همین مطالعه عنوان شد، ۳۵ درصد از افراد، به کار بردن ضدآفتاب روی قدام گردن، و ۳۲ درصد از آن‌ها، به کار بردن آن را روی گوش‌ها فراموش کرده بودند. این بررسی نشان می‌دهد که بسیاری از افراد، کمتر از نیمی از مقدار توصیه شده از ضدآفتاب را روی بدن خود به کار می‌برند.

● اهمیت پایه مناسب در ضدآفتاب‌ها

لوسیون‌ها چسبندگی کمی دارند، به راحتی روی پوست پخش می‌شوند و معمولا چرب نیستند. SPF لوسیون‌ها، معمولا ۱۵ یا کمتر است. ترکیباتی که SPF بالاتری دارند، معمولا قوام محکم‌تری دارند، چرب‌ترند و باعث خاصیت "مقاوم در برابر آب" (water resistant) ضدآفتاب‌هایی با SPF بالاتر می‌شوند.

مردان، افراد مستعد آکنه و افراد دارای پوست چرب، تمایل به استفاده از ژل‌های بدون چربی (oil free) دارند. این محصولات، اگرچه برای استفاده افرادی که فعالیت بدنی دارند، ایده‌آل هستند؛ به دلیل خصوصیات شیمیایی خود، معمولا SPF محدودی دارند.

لوسیون‌های خشک (انهیدروس)، برای ورزشکارانی که بر اثر استفاده از سایر ضدآفتاب‌ها، دچار سوزش چشم‌ها شده‌اند، مناسب هستند.

بوم‌ها (sticks)، معمولا ضدآفتاب‌های محلول در چربی هستند و برای استفاده روی مواضع محدود، مانند بینی و زیرچشم‌ها و گوش‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند. همچنین، می‌توان از آن‌ها برای استفاده روی صورت کودکان بهره گرفت.

آئروسل‌ها و اسپری‌ها نیز در دسترس هستند، ولی به دلیل اینکه ممکن است هنگام به کار بردن آن‌ها، برخی نواحی پوشانده نشوند، اثربخشی کلی آن‌ها، ممکن است کاهش یابد.

● ثبات و تاریخ مصرف

۱) اگر SPF بعد از سه ماه ثابت بماند، تاریخ انقضای محصول، یک سال پس از تاریخ تولید است.

۲) اگر SPF بعد از یک سال ثابت بماند، تاریخ انقضای محصول، سه سال پس ازتاریخ تولید است.

۳) اگر SPF بعد از سه سال ثابت بماند، تاریخ انقضا ندارد.

● دستورالعمل کلی استفاده از ضدآفتاب

۱) ضدآفتابی با SPF ۱۵ تا ۳۰ انتخاب کنید، که حاوی مواد جذب کننده UVA نیز باشد.

۲) ضدآفتاب را بیست تا سی دقیقه قبل از قرار گرفتن در معرض آفتاب به کار برید و اجازه دهید تا خشک شود. در جریان فعالیت‌های خارج از منزل، هر سه ساعت، استفاده از ضدآفتاب را تکرار کنید.

۳) برای فعالیت‌های خارج از منزل که با تعریق زیاد همراه است، یا در هنگام فعالیت در ساحل، از ضدآفتاب‌های "ضدآب" استفاده کنید.

۴) پس از شنا کردن، ضدآفتاب را مجددا به کار ببرید.

۵) تمامی کودکان باید از طریق ممانعت از قرار گرفتن آن‌ها در ساعت میانی روز، استفاده از لباس‌های محافظت کننده در برابر آفتاب و به کار بردن ضدآفتاب، در مقابل تابش بیش از حد اشعه آفتاب محافظت شوند.

۶) مناطق در معرض تابش پوست بچه‌های زیر شش ماه، باید با به کار بردن ضدآفتاب محافظت شوند. ضدآفتاب‌های حاوی دی‌اکسید تیتانیوم، ایمن هستند و احتمال کمی دارند که باعث تحریک پوست شوند. البته از آنجا که برخی از صاحب‌نظران، به کار بردن محصولات ضدآفتاب را پیش از سن شش ماهگی توصیه نمی‌کنند، لباس‌های محافظت کننده در معرض آفتاب و اجتناب از قرار دادن کودک در معرض آفتاب، در این گروه سنی، شدیدا توصیه می‌شود.

۷) به منظور حداکثر محافظت چشم‌ها، استفاده از عینک‌های آفتابی که کاملا اطراف چشم را احاطه می‌کنند، به طور مناسبی با انحنای پیشانی مطابقت دارند و طول موج‌های تا ۴۰۰ نانومتر شامل UVA، UVB و نور آبی را جذب می‌کنند، توصیه می‌شود.

در پایان، ذکر این نکته لازم است که استفاده صحیح از ضدآفتاب‌ها، تنها بخشی از محافظت پوست در مقابل اشعه آفتاب را تشکیل می‌دهد، و رعایت سایر موارد نیز ضروری است.

دکتر یحیی دولتی، دکتر علیرضا خاتمی