نگین کم نظیر افغانستان

نماینده آژانس حفاظت از محیط زیست افغانستان در آغاز سال جدید اعلام کرد ساخت دومین پارک ملی این کشور با افق دیدی متفاوت در دستور کار دولت قرار گرفته است

نماینده آژانس حفاظت از محیط زیست افغانستان در آغاز سال جدید اعلام کرد ساخت دومین پارک ملی این کشور با افق دیدی متفاوت در دستور کار دولت قرار گرفته است.

روایت ها حاکی از آن است که منطقه حفاظت شده جدید، تقریبا ۲۵ درصد بزرگ تر از پارک مشهور یلواستون ـ نخستین پارک ملی آمریکا و جهان با وسعت حدود ۸۹۸.۳۱۸ هکتار ـ خواهد بود. پارک ملی واخان افغانستان مدت هاست به دلیل اکوسیستم متمایز خود مورد توجه متخصصان محیط زیست قرار گرفته و طرح های تازه ای هم که به تصویب رسیده مشخصا براساس همین توان بالقوه و در جهت حفظ محیط زیست و اشتغالزایی برای مردم محلی تنظیم شده است.

پارک هایی برای حفاظت از طبیعت و جوامع محلی

پارک ها و مناطق تحت حفاظت اگرچه بر پایه معیارهای متفاوت و گاه متضاد ازجمله نیازهای تفرجگاهی و حفاظت تاسیس می شوند، اما قطعا تنها مامن گونه های مختلف جانوری و گیاهی یک زیستگاه خاص نیستند چراکه در سایه حفاظت از همین مناطق و با اعمال برنامه ریزی های اصولی است که امکان اشتغال مردم محلی نیز فراهم می شود. البته معیارهای حفاظت از هر زیستگاه بسته به شرایط متفاوت خواهد بود، اما تجربه نشان داده پارک هایی که با طرح های حساب شده برای مشارکت مردم تاسیس شده است، نه تنها جوامع محلی را ساماندهی کرده اند بلکه حتی گام های موثرتری در جهت حفاظت از محیط زیست برداشته اند. تعلق خاطر افراد محلی به دلیل بهره ای که از شرایط می برند، مانع بسیاری از فعالیت های تخریبی ازجمله شکار غیرمجاز خواهد شد، اما پارک ملی چه نوع پارکی است؟ پارک های ملی نمونه های برجسته ای از سیماهای زمین شناسی، بوم شناسی، جغرافیایی و چشم اندازها هستند که به لحاظ ملی حائزاهمیت اند. هدف از ثبت چنین عرصه هایی نیز حفظ و نگهداری، حراست و حفاظت دائمی، انجام تحقیقات علمی و البته بهره وری پایدار از نعمات خدادادی این عرصه های طبیعی به صورت اصولی است.

تنوع زیستی با ارزش

منطقه حفاظت شده واخان عرصه پهناوری شامل کوه های بلند و چندین هکتار علفزار طبیعی در قلب ارتفاعات شمال شرقی افغانستان است که در عین حال از تنوع زیستی باارزشی برخوردار است. برنامه های مدیریتی درصدد حفظ این ذخیره گاه باارزش از طریق طرح هایی است که نه تنها تابع الگوهای علمی روز باشد بلکه حتی امکان مشارکت جوامع ساکن در مرزهای این پارک را نیز فراهم کنند. مصطفی ظاهر مدیر آژانس حفاظت از محیط زیست افغانستان معتقد است، این منطقه یکی از آخرین مناطق بکر نه تنها در افغانستان، بلکه در روی کره زمین است که ارزش نگهداری دارد. مدیر آژانس حفاظت از محیط زیست افغانستان در مصاحبه ای که با مجله نشنال جئوگرافی داشت، افزود: «حفاظت از محیط زیست و حیات وحش می تواند حتی ابزاری برای برقراری صلح و بالا بردن ظرفیت و توان افراد محلی باشد.»

هدف: حفظ زنجیره های طبیعی و ادامه تحقیقات علمی

پیتر زاهلر، نماینده و معاون انجمن حفاظت از حیات وحش در بخش موسوم به برنامه آسیا ـ که در حال همکاری با دولت افغانستان برای تاسیس این پارک است ـ می گوید: «دولت افغانستان هم اکنون متوجه اهمیت طرح هایی از این دست برای بازسازی منابع طبیعی است و همین امر هم دامنه همکاری ها را وسعت بخشیده.» اما تاسیس این پارک وسیع با مساحتی حدود یک میلیون هکتار مرهون موفقیت در اجرای نخستین پارک ملی افغانستان یعنی بند امیر است. زاهلر می گوید جوامع روستایی نزدیک بند امیر اکنون بشدت به این پارک علاقه مند هستند چرا که پارک زندگی آنها را دگرگون کرده است. بند امیر توجهات گسترده، گردشگران بی شمار و مهم تر از همه شغل را برای مردم منطقه به ارمغان آورده و دقیقا همین مساله هم باعث شده که مردم محلی واخان بشدت مشتاق اجرای طرح جدید در منطقه خود باشند. دکتر زاهلر همچنین می افزاید: بسیاری از دانشمندان و متخصصان هم از این طرح استقبال کرده اند چراکه چنین طرح گسترده ای می تواند ضامن تحقیقات علمی بیشتر و مهم تر از آن، حفاظت از گونه ها و ذخایر ژنتیکی واخان باشد.

یک زیستگاه غنی

واخان یک کریدور زمینی و کوهستانی در ناحیه شمال شرقی افغانستان است که از جنوب به مرز پاکستان، از شرق به چین و از شمال به تاجیکستان محدود می شود. سرچشمه رودخانه آمودریا در این ناحیه واقع شده، اما از همه مهم تر تلاقی کوه های هندوکش و پامیر است که باعث شده تنوع جغرافیایی، گیاهی و بالطبع جانوری منحصربه فردی در این منطقه شکل بگیرد. پیتر زاهلر که از سال ۲۰۰۶ میلادی در زمینه حفاظت از محیط زیست کشور افغانستان فعالیت داشته، درباره این منطقه می گوید: «واخان یک منطقه ایزوله، سرد و محصور با کوه ها و قله های بلند است که از هر طرف آن را همچون دژی در بر گرفته اند. حیات وحش این منطقه به شکل خارق العاده ای متنوع است. واخان جایی است که در آن زیستگاه گرگ، سیاه گوش و خرس قهوه ای از شمال با زیستگاه پلنگ برفی، سمور سنگی و گربه پالاس از جنوب یکی می شود. این منطقه در عین حال زیستگاه بزهای کوهی، روباه های قرمز، قوچ مارکوپولو ـ بزرگ ترین قوچ جهان و زیرگونه آرگالی یا قوچ های کوهستانی با شاخ هایی که گاه طول آن به دو متر می رسد ـ است.»

تنوع مثال زدنی گربه سانان در افغانستان

دکتر زاهلر می گوید دورنمای افغانستان در دنیای امروز کشوری خشک و خالی است، اما باید به خاطر داشت در این کشور مشخصا حضور ۹ گونه از گربه های وحشی ثبت شده و این در حالی است که در طبیعت شناخته شده تری همچون آفریقا نیز دقیقا همین تعداد گونه گربه وحشی وجود دارد! البته در نواحی جنوبی صحرای آفریقا پیشتر تعداد ۱۱ گونه از گربه سانان گزارش می شد، اما پس از آن که شکارچیان یوزپلنگ ها و ببرها را مورد تهاجم گسترده خود قرار دادند، تعداد گونه های باارزش این منطقه به ۹ مورد کاهش پیدا کرد. لازم به یادآوری است که کشور ما ایران نیز مشخصا واجد ۸ گونه با ارزش از گربه سانان است. ایران نیز در گذشته دو گونه باارزش خود یعنی ببر مازندران و شیر ایرانی را از دست داده است.

کاربری های مثبت و منفی

از آنجا که زمین های این منطقه مرتفع است، کشاورزی در آن طبیعتا محدودیت هایی دارد. همین مساله باعث شده مردم این منطقه بیشتر به سمت دامپروری گرایش داشته باشند. به گفته دکتر زاهلر طرح مدیریتی جامع پارک هنوز نیاز به کار بیشتر دارد، اما ایده اصلی مبتنی بر ایجاد بخش های متعدد جهت ساماندهی کاربری های گوناگون است. برخی قسمت ها صرفا ذخیره گاه حیات وحش خواهد بود و برخی دیگر با رعایت استانداردها به دیگر کاربری ها اختصاص داده خواهد شد. خوشبختانه این منطقه با تهدیداتی ازجمله برداشت بی رویه چوب و الوار مواجه نشده چراکه اساسا بالاتر از خط رویش درختان قرار دارد. خط رویش درختان معرف ناحیه یا یک خط فرضی در یک ارتفاع مشخص است که بالاتر از آن دیگر درختان قادر به رشد نخواهند بود. نکته جالب دیگر در مورد این منطقه به گفته دکتر زاهلر مشاهده نشدن فعالیت هایی ازجمله کان کنی است که علت آن هم با دورافتاده بودن این منطقه در ارتباط است، اما به هر شکل نمی توان منکر تاثیرات منفی ناشی از حضور انسان ها در این منطقه شد. شکار غیرمجاز و چرای بی رویه ازجمله آسیب های جدی است که زخم های زیادی بر پیکر واخان وارد کرده است. دکتر زاهلر باور دارد که همه اینها تنها با مشارکت مردمی به سرانجام درست خواهد رسید.

منافع ناشی از جذب گردشگر

آمارها نشان می دهد، هر ساله حدود ۱۰۰ تا ۳۰۰ گردشگر خارجی از واخان دیدن می کنند. درست است که این تعداد زیاد نیست، اما باید توجه داشت که واخان یکی از فقیرترین مناطق در یکی از آسیب دیده ترین کشورهای جهان است. واخان جایی است که مردم آن بشدت ناامید و درمانده هستند و بدیهی است که حتی گردشگرانی در این تعداد قلیل هم می توانند در زندگی این مردم تغییر ایجاد کنند. یکی از مشکلات منطقه برای جذب توریست، دسترسی محدود آن است. رسیدن به واخان مستلزم پشت سر گذاشتن مصائب بسیار است. یک سفر زمینی از کابل قریب یک هفته طول می کشد. با وجود این که بتازگی یک فرودگاه در این منطقه راه اندازی شده، اما اغلب گردشگران هنوز به دلایل امنیتی ترجیح می دهند که از طریق تاجیکستان به واخان سفر کنند. سال ۲۰۰۸ میلادی مجله نشنال جئوگرافی در بخش سفرهای ماجراجویانه خود، سفر به واخان را یکی از ۲۵ سفر خارق العاده جهان توصیف کرد. دکتر زاهلر می گوید امیدوار است این پارک ملی زمینه ساز ساخت راه های جدید و بالطبع ورود گردشگران بیشتر شود تا مردم منطقه هم از آن منتفع شوند. دکتر زاهلر در پایان می گوید: «خوشبختانه واخان بتازگی هیچ نوع ناامنی نداشته و طالبان هم نسبت به آن بی علاقه هستند. با وجود همه ناملایمات، مردم این منطقه فوق العاده مهمان نواز هستند، اما در هر صورت امنیت این منطقه منوط به حفظ ثبات و امنیت در کل افغانستان است.» به گفته دکتر زاهلر دولت افغانستان با میل و رغبت بسیار پیشنهادهای آنها مبنی بر ثبت مناطق جدید به عنوان پارک ملی را پذیرا شده و وقتی صحبت از ارزش های والای پارک های ملی به میان می آید، قطعا افغانستان یکی از کشورهایی است که به اهمیت این مساله واقف است.

پارکی برای مردم

پارک ملی واخان شامل کل منطقه واخان می شود یعنی منطقه ای که در آن بیش از ۵۰ هزار نفر سکونت دارند و اغلب آنها نیز از قوم واخی یا قرقیز هستند. اطلاعات باستان شناسی نشان می دهد که این منطقه از دوره پارینه سنگی تاکنون گذرگاه بسیار مهمی بوده، چنانچه بعدها جهانگردان بسیاری ازجمله مارکوپولو نیز از آن به دلیل موقعیت جغرافیایی اش گذر کرده اند. ساکنان این گذرگاه باستانی قرار است پس از بازگشایی پارک کماکان در داخل آن باقی بمانند. طراحی این پارک از ابتدا به گونه ای بوده که امکان مشارکت مردم محلی با دولت فراهم شود. بسیاری از افراد محلی در قالب شغل هایی ازجمله محیط بانی، پرسنل اداری و حتی مدیریتی به کار مشغول خواهند شد. دکتر زاهلر می گوید که حتی این امکان به مردم محلی داده شده که خارج از زمین های این پارک نیز بتوانند برای خود مسکن تهیه کنند.

فرناز حیدری