بی تدبیری می کشد نه زلزله

درباره نخستین نقشه جامع گسل های تهران

اینجانب حدود ۳۰سال پیش به همراه جمعی از همکاران‌مان برای اولین‌بار نقشه‌ای از گسل‌های شهر تهران و مناطق اطراف آن تهیه کردیم. البته در قبل از انقلاب و پیش از ما نیز برای اولین‌بار، گروهی از پژوهشگران امپریال کالج انگلستان و همکاران‌مان در سازمان زمین‌شناسی، کارهایی در این زمینه انجام دادند که بیشتر درباره موضوع لرزه‌خیزی مناطقی مانند البرز و تهران بود. بعد از انقلاب نیز ما با توجه به حساسیت و اهمیت این موضوع، به اتفاق چند نفر از همکاران‌مان از جمله جناب آقای دکتر مانوئل بربریان که یکی از افراد سرشناس و شاخص در حوزه زمین‌لرزه بودند، این کارها را ادامه دادیم و تا آنجا که امکان داشت، نقشه گسل‌هایی را که در شهر تهران قابل‌تشخیص بود، تهیه کردیم و در نهایت هم گزارشی را منتشر و طی آن گزارش، نتیجه این پژوهش‌ها را گزارش کردیم. در مورد لرزه‌خیزی شهر تهران، نکته‌ای که بسیار قابل‌توجه است آنکه در اطراف شهر تهران تعداد زیادی گسل وجود دارد که البته از لحاظ طول این گسل‌ها یا اندازه بسیار متفاوت هستند.

البته در مورد گسل‌ها باید یادآوری کرد که ما تعداد بسیاری زیادی از این گسل‌ها را با چشم می‌بینیم. البته ممکن است در برخی از نقاط هم گسل‌هایی وجود داشته باشد که به چشم ما نیاید همان‌طور که برخی از آن گسل‌هایی را که ما ۳۰سال پیش نقشه‌اش را کشیدیم، هم‌اکنون با چشم دیده نمی‌شود چون در این مناطق ساخت‌وساز انجام شده است یا در حاشیه اتوبان‌ها واقع شده‌اند و در این مناطق فضای سبز ایجاد کرده‌اند. البته همان‌طور که پیش از این گفتیم، گسل‌ها از لحاظ اندازه بسیار متفاوتند و در این میان، گسل‌های کوچک پتانسیل و توانایی لرزه‌خیزی ندارند اما این احتمال وجود دارد که گسل‌های بزرگ‌تر موجب لرزه شوند‌.

البته در اطراف تهران، چند گسل بزرگ و اصلی نیز وجود دارد که از میان آنها می‌توان از گسل شمال تهران نام برد که حدود صدکیلومتر طول دارد و گسل دیگری که مشا نام دارد و طول آن حدود ۲۰۰کیلومتر است، به بیان دیگر، در شمال تهران دو گسل اصلی و مهم داریم. در جنوب تهران هم گسل‌هایی داریم که البته اهمیت آنها از گسل‌های شمال تهران کمتر است زیرا طول آن کمتر است. پژوهش‌های جدید نشان می‌دهد گسل‌های شمال تهران از جمله مشا پتانسیل لرزه‌خیزی زیادی دارند. البته در نظر داشته باشید که این گسل‌ها در دوره‌های تاریخی گذشته نیز زمین‌لرزه‌های زیادی را به وجود آورده‌اند ولی در دوره‌های جدید، نمی‌توان زمین‌لرزه‌های مستندی را به این گسل‌ها نسبت داد. خوشبختانه با توجه به تحقیقات و پژوهش‌های بسیاری که در این سال‌ها در زمینه احتمال لرزه‌خیزی در تهران انجام شده است، بسیاری از مردم و همچنین مسوولان بر اهمیت موضوع واقف شدند و در نتیجه برای مقابله با پیامدهای آن به فکر راه چاره افتادند و تا حدودی خود را برای مقابله با آن آماده کرده‌اند. اکنون دیگر همه می‌دانند که نه‌فقط شهر تهران، بلکه کل کشور ما لرزه‌خیز است و ما در منطقه‌ای لرزه‌خیز زندگی می‌کنیم و به همین دلیل باید به فکر راه چاره بود. البته چون تهران پایتخت است و مراکز اقتصادی و صنعتی در آن متمرکز شده است، حساسیت نسبت به آن بیشتر است ولی از لحاظ لرزه‌خیزی نباید آن را از بقیه شهرهای کشور مستثنا کرد.

به نظر من برای آنکه آسیب‌های زمین‌لرزه احتمالی تهران کمتر شود، باید به فکر چاره بود که یکی از این چاره‌ها، تشکیل کمیته بحران است. البته باید درنظر داشت که برخی از مواقع ممکن است ابعاد کار آنچنان وسیع باشد که مدیریت بحران کمی دشوار باشد. به همین دلیل، سازمان مدیریت بحران کشور، برای شهرهای بزرگی مانند تهران ستادهای معین هم تعریف کرده است، به این معنا که ممکن است در موارد اضطراری، ویرانی‌های زیادی پدید ‌آید و ستاد بحران تهران نتواند با همه پیامدهای آن مقابله کند، در این حالت، ستادهای معین (که از استان‌های همجوار تهران تشکیل شده است)، به یاری ستاد بحران تهران می‌آیند. پس از آنکه زلزله رودبار در سال ۱۳۶۹ روی داد، مسوولان به ابعاد بحران حاصل از بلایای طبیعی پی بردند و برای پیشگیری از پیامدهای ویرانگر آن چاره اندیشیدند، از جمله اینکه استانداردهایی را برای ساخت‌وسازها تعریف کردند.

امروزه رعایت این آیین‌نامه‌های ساخت‌وساز برای شهرداری‌ها و شهروندان الزامی است و من بر این باورم که اگر همه ما این آیین‌نامه‌ها و استانداردها را رعایت کنیم، می‌توانیم شهری امن‌تر داشته باشیم و از خسارت‌های جانی پس از زلزله کم کنیم. شعار معروفی است که می‌گوید زمین‌لرزه انسان‌ها را نمی‌کشد، بلکه این بی‌تدبیری ماست که باعث مرگ ما می‌شود. کارشناسان نیز بر این باورند که اگر ما ساختمان‌هایمان را مقاوم‌تر بسازیم، می‌تواند در برابر زلزله‌های احتمالی شش و هفت ریشتری تهران مقاومت کند. آمادگی برای مقابله با پیامدهای زلزله نیز گام دیگر برای کاهش این خسارت‌ها است و اگر ما این موارد را رعایت کنیم، به احتمال بسیار پس از حادثه‌های طبیعی دچار بحران نمی‌شویم.

منوچهر قرشی

دانشیار علوم‌زمین سازمان زمین‌شناسی