پیوند اعضاء و بحث های بی پایان اخلاقی, حقوقی و فلسفی

مسئله پیوند عضو و بافت از مهمترین موضوعات مطرح در جهان پزشکی است چرا که کمتر موضوعی به اندازه آن با احساسات انسانی آمیخته است این موضوع از گذشته های دور مورد توجه و علاقه دانشمندان علوم پزشکی و زیستی بوده و در سال های اخیر با پیشرفت های دانش و تکنولوژی و دسترسی به داروهای جدید شیمی درمانی, امیدهای جدیدی در معالجه بیماری های مهلک مانند نارسائی کلیه, قلب و کبد به وجود آورده است

شکوفائی اخلاق پزشکی کاربردی

مسئله پیوند عضو و بافت از مهمترین موضوعات مطرح در جهان پزشکی است چرا که کمتر موضوعی به اندازه آن با احساسات انسانی آمیخته است. این موضوع از گذشته‌های دور مورد توجه و علاقه دانشمندان علوم‌پزشکی و زیستی بوده و در سال‌های اخیر با پیشرفت‌های دانش و تکنولوژی و دسترسی به داروهای جدید شیمی درمانی، امیدهای جدیدی در معالجه بیماری‌های مهلک مانند نارسائی کلیه، قلب و کبد به‌وجود آورده است.همراه با پیشرفت‌های روزافزن علمی و تجربی در این زمینه و مطرح شدن جدی مسئله پیوند اعضاء بحث‌های عدیده‌ای در دنیا به‌وجود آورده است.پیوند عضو را می‌توان چنین تعریف کرد: انتقال یک عضو یا یافت زنده به بدن فرد بیمار یا آسیب‌دیده، برای حفظ سلامت و کاهش ناتوانی‌های او. طی نیم قرن گذشته، پزشکان گام‌های بزرگی در راستای پیشرفت روش‌های انجام پیوند و حضول موفقیت در آن برداشته‌اند. هم‌اکنون حداقل ۲۱ عضو و بافت مختلف مانند قلب، کبد، کلیه، قرنیه و مغز استخوان و استخوان، تاندون‌ها و... با موفقیت در بیماران پیوند می‌شوند و بیماران زیادی با بهره‌مند شدن از این روش می‌توانند سال‌ها و حتی دهه‌ها، امید به زندگی یافته و از حیاتی با کیفیت مطلوب بهره‌مند شوند. از آنجا که بحث ”پیوند“ ارتباط تنگاتنگی با ”انسان“ و حیات او دارد و با توجه به این مسئله که مذاهب، فلسفه‌های اخلاقی مختلف و سنن اجتماعی دیدگاه‌های ویژه و متفاوتی در مورد انسان و جسم و روح او داشته و دارند، مسئله پیوند عضو و بافت منشأ بحث‌های فراوانی اخلاقی، فلسفی و حقوقی در جهان بوده است و هنوز در رابطه با گرفتن عضو پیوندی از جسد انسان، بحث‌های متفاوتی در کشورهای مخلتف وجود دارد و مشکلات مربوط به تهیه عضو پیوندی هنوز یکی از مسائل اصلی پیوند است. همچنین مسائلی مانند پیوند بافت و سلول‌های انسانی ـ چه سوماتیک و چه جنسی ـ و از همه مهم‌تر تعریف و تأیید مرگ مغزی هنوز مورد بحث پزشکان است و به‌صورت لاینحل باقی مانده است.در برخی کشورها هنوز مرگ مغزی و قوانین مرتبط با آن، یکی از مباحث مورد اختلاف جدی است. متناسب نبودن میزان عرضه با تقاضا در بحث پیوند عضو و بافت یکی از مشکلات عمده است و بر این اساس، مسئله انتخاب گیرنده پیوند، با توجه به کمبود عضو پیوندی در بسیاری از کشورها، یک بحث اساسی است. پیوند مجدد در برخی از بیمارانی که بار اول پیوند در آنها با شکست مواجه شده است، پیوند در افرادی که به علت سبک زندگی غلط، دچار نارسائی عضو شده‌اند مثل بیماران سیروز کبدی ناشی از سوءمصرف الکل و قرار دادن معیارهائی برای اولویت‌دهی در امر پیوند، مسائل عمده‌ای هستند که در هر کشور باید با توجه به قوانین، اخلاقیات و اعتقادات جامعه به آنها پاسخ داد. هر سال حدود نیمی از کودکان زیر دو سالی که در فهرست انتظار برای دریافت پیوند هستند، می‌میرند و در عین حال هیچ کشوری تاکنون گرفتن عضو از نوزاد را به علت مسائل اخلاقی مورد تأیید قرار نداده است.با یک نگاه کلی به موضوع ”پیوند اعضا“ و مسائل به‌وجود آمده ناشی از آن، به‌نظر می‌رسد دانش و تکنولوژی جدید، همانگونه که راه را به پیشرفت‌های علمی و عملی در امر پیوند گشوده است بحث‌های بی‌پایان اخلاقی و حقوقی را نیز در پی داشته است. در سال‌های اخیر شکوفائی اخلاقی پزشکی کاربردی در جهان، به فعال‌تر شدن گروه‌های مختلف اخلاق پزشکی و اخلاق زیستی منجر گردیده است و در بسیاری از کشورها سعی شده است که با تدوین قوانین و ارائه راه‌حل‌های مدون برای مشکلات و مسائل اخلاقی روزافزون در این حیطه چاره‌اندیشی شود. حل بسیاری از مشکلات و معضلات مربوط به امر پیوند، همانند بسیاری از موضوعات اخلاق پزشکی، نیازمند توافق‌های نظری و عملی بین پزشکان، حقوقدانان، فلاسفه و رهبران مذهبی جوامع است.به‌نظر می‌رسد وضعیت کشور ما از لحاظ علمی، فنی و اخلاقی در مقایسه با سایر نقاط جهان وضعیت مطلوبی باشد اما متأسفانه کمبودهائی در زمینه قانونمند کردن ایجاد شبکه‌های منسجم پیوند در کشور وجود داشته است هر چند که طی چند سال اخیر گام‌های بزرگی از جمله ”تصویب قانون پیوند از مرگ مغزی“ در مجلس برداشته شده است. وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی نیز با ایجاد شبکه فراهم‌آوری عضو پیوندی فعالیت خود را در جهت نظارت، هماهنگی و جمع‌آوری اطلاعات کشور آغاز کرده است. آمار و اطلاعات موجود وضعیت مطلوبی را نشان می‌دهد. در حال حاضر پیوند کلیه در ۲۲ مرکز در استان‌های مختلف، پیوند کبد در دانشگاه علوم پزشکی شیراز و تهران، پیوند قلب و قلب ـ ریه در دانشگاه علوم پزشکی تهران، پیوند مغز استخوان در دانشگاه علوم پزشکی تهران و شیراز و پیوند قرنیه در ۵۸ مرکز درمانی در کشور انجام می‌پذیرد. هزینه برخی انواع پیوند، به‌ویژه پیوند کلیه، در ایران بسیار پائین‌تر از هزینه‌ کشورهای اروپائی است و همین امر گاه مراجعه بیماران پیوندی از کشورهائی چون عربستان، آذربایجان، امارات، عمان، عراق و افغانستان (همراه با دهنده هموطن خود) به ایران را در پی داشته است. مطالعه آمار موجود نشانگر درصد پائین اخذ عضو پیوندی از جسد در کشور ما است. افزایش پیوند از جسد نیازمند افزایش آگاهی‌های مردمی است. مسلماً پیوند در کشور ما با همکاری و همفکری پزشکان، اخلاقیون، علمای مذهبی، فلاسفه و حقوقدانان آینده روشنی خواهد داشت. چنانکه طی سال‌های اخیر به‌ تدریج با افزایش شناخت زمینه و ضرورت پیوند اعضاء در کشور ما، این موضوع از لحاظ علمی تا حدود زیادی پیشرفت کرده است و با فتاوی عالمان دین در گذشته و حال، راه برای انجام آن باز شده است.مصوبات مجلس و راهکارهای قانونی آن نیز گسترش این کار را عملی‌تر و سهل‌تر کرده است. در عین حال بحث و نقدهای اخلاقی همواره باید دغدغه دست‌اندرکاران این امر باشد. باید به مباحث مختلف پیوند، به‌طور جدی و به روز نگاه کنیم و با ظهور پدیده‌های جدید به فکر ارائه راه‌حل‌های منطقی و مطابق با فرهنگ، اعتقاد و قوانین کشور باشیم. همچنین مباحث جدید در بحث پیوند اعضاء مانند کلونینگ، تأملات جدید را می‌طلبد.

برخی از تلاش‌هائی که در سال‌های اخیر برای نزدیک شدن به هدف فوق انجام یافته عبارتند از:

۱. تدوین کتاب ”نگرش جامع به پیوند اعضاء“ در سال ۱۳۷۸ که به‌نظر می‌رسد گامی در راه طرح ابعاد متفاوت پیوند اعضاء بود و شاید به مقبولیت این بحث از دیدگاه تصمیم‌گیران کمک کرد.

۲. پرداختن به موضوع اخلاق پزشکی و همچنین پیوند اعضاء در زمینه‌های مرتبط به‌عنوان یک برنامه بلندمدت، توسط مرکز تحقیقات غدد درون‌ریز و متابولیسم.

۳. اجرای طرح ملی ایجاد Framework اخلاق پزشکی براساس بینش مذهبی در زمینه پیوند اعضاء با همکاری معاونت آموزشی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی.

افشین ارجمند