شركتهای فراملیتی ابزارتوسعه

در این مقاله ضمن معرفی شركتهای فراملیتی و جایگاه آن در تجارت جهانی, باتوجه به روندهای اخیر, به تشریح نقش آنها در رشد برخی از شاخصهای مهم توسعه مانند سرمایه گذاری, كمیت و كیفیت اشتغال و رقابت پذیری صادرات, در كشورهای درحال توسعه پرداخته شده است

مهمترین عامل سرمایه گذاری مستقیم خارجی (FDI)، شركتهای فراملیتی هستند.

ذهنیت منفی نسبت به سرمایه گذاری كشورهای خارجی در كشورمان كه از تجربه ناموفق تاریخی در این زمینه ناشی می شود، موجب قطع همكاری كشور با شركتهای فراملیتی (به جز در زمینه های خاص مانند نفت) شده است. این درحالی است كه در سالهــــای اخیر، بسیاری از كشورها از سرمایه گذاری مستقیم خارجی كه از مزیتهای بسیاری نسبت به انواع دیگر سرمایه گذاری برخوردار است، برای توسعه و پیشرفت كشور خود استفاده كرده اند. تجربه موفق برخی از كشورهای درحال توسعه مانند چین، كره جنـــوبی و هند كه در بیست سال اخیر توانسته اند با اتخاذ سیاستهای مناسب، اهداف توسعه طلبانه شركتهای فراملیتی را بر هدف توسعه كشورشان منطبق كنند، به روشنی گویای این واقعیت است.

در این مقاله ضمن معرفی شركتهای فراملیتی و جایگاه آن در تجارت جهانی، باتوجه به روندهای اخیر، به تشریح نقش آنها در رشد برخی از شاخصهای مهم توسعه مانند سرمایه گذاری، كمیت و كیفیت اشتغال و رقابت پذیری صادرات، در كشورهای درحال توسعه پرداخته شده است. به عنوان تكمیل بحث نیز برخی از راهكـــارهای ممكن برای بهره گیری از این شركتها برای توسعه كشورمان مطرح گردیده است.

شركتهای فراملیتی، شركتهایی هستند كه تولید و فعالیتهای مربوط به آن را در بیش از یك كشور سازماندهی و كنترل می كنند. البته این شركتها تنها شركتهایی نیستند كه در خارج از كشور خود سرمایه گذاری می كنند. امروزه میلیونها شركت كوچكتر در چندین نقطه جهان به فعالیت مشغولند. اما آنچه شركتهای فراملیتی را در اقتصاد جهانی مهم جلوه می دهد، اندازه، دامنه فعالیت، قدرت اقتصادی و تاثیرات سیاسی آنهاست.(۶)

شركتهای فراملیتی، در شكل امروزی خود، عمدتاً از بعد از جنگ جهانی دوم به وجود آمدند. البته مدتهــــــا قبل از آن، شركتهای بین المللی بزرگ، نه تنها از نوع تجاری مانند كمپانی هند شرقی و یا كمپانی هودسن بی و غیره، بلكه از نوع شركتهای تولیدی امروزی وجود داشت. در سال ۱۸۶۰ شركتهایی به وجود آمدند كه فراسوی مرزهای ملی خود آغاز به تولید كردند. شركتهایی نظیر اینترنشنال هاروستر، وستینگهاوس الكتریك و ژیلت و غیره در آن دوران، صاحب كارخانجات تولیدی در سایر كشورها بودند.(۲)

ازنظر پاره ای از متفكران، پیدایش این شركتها، ادامه همــــان روندی است كه سرمایه داران را، ازطریق رقابت آزاد، به سوی استفاده از منابع ارزان مواد اولیه و نیروی كار ارزان در كشورهای توسعه نیافته كشاند، تا از یك سو، مواد اولیه موردنیاز صنایع خود را تامین كنند و از سوی دیگر بازارهای این كشورها را برای فروش محصولات خود به دست آورند. چنانكه با شروع بحران اقتصادی در دهه ۷۰ نیز این شركتها با هدف بهره گیری از نیروی كار ارزان و به دست آوردن بازارهای جدید، نقش مهمی را در انتقال فعالیتهای تولیدی به كشورهای دیگر ایفا كردند. (۱)

شركهای فراملیتی با به وجود آوردن یك شبكه تولید و توزیع جهانی، توانستند به سودآوری فوق العاده دست یابند و با ادغام افقی و عمودی سودآوری خود را افزایش دهند. ادغام افقی شامل ادغام با رقبا (JOINT VENTURE) است كه در این صورت شركتهای فراملیتی می توانند قدرت انحصاری خود را حفظ كرده و آن را تقویت كنند و محصولات خود را با شرایط و سلیقه های محلی هماهنگ سازند. ادغام عمودی شــــــامل ادغام با تامین كنندگان و توزیع كنندگان است كه در این صورت شركتهای فراملیتی می توانند از عرضه موادخام خارجی خود و سایر كالاهای واسطه جهت رهایی از كمبودهایی كه معمولاً در بازارهای خارجی وجود دارد مطمئن شوند و همچنین شبكه كارامدتری برای توزیع و ارائه خدمات خود فراهم كنند.

● شركتهای فراملیتی چقدر بزرگند؟

گزارش آماری كه اخیراً توسط آنكتاد درمورد مقایسه كشورها و شركتها منتشر شده است به روشنی بزرگی شركتهای فراملیتی را نشان می دهد.(۷) در این گزارش تركیبی از صد كشور و شركت فــراملیتی به ترتیب ارزش افزوده ایجاد شده توسط آنها لیست شده است. با نگاهی به این ۱۰۰ نهاد اقتصادی اول دنیا مشاهده می شود كه ۲۹ عدد را شركتهای فراملیتی تشكیل می دهند.

درصد شركتها اكسون موبایل (EXXON MOBILE) با ایجاد ارزش افزوده ۶۳ میلیارد دلار از پاكستان پیشی گرفته است و كمپانی فورد (FORD) ارزش افزوده بیشتری نسبت به كشورهای نیجریه، كویت، یا اوكراین ایجاد كرده است.

ارزش افزوده ۱۰۰ شركت فراملیتی بزرگ دنیا در سال ۲۰۰۰، معادل ۴/۳ درصد تولید ناخالص داخلی كل كشورهای دنیا برآورد شده است. در سالهای اخیر، رشد ارزش افزوده شركتها بیش از كشورها بوده است.

این ارقام حاكی از آن است كه اهمیت شركتهای فراملیتی در اقتصاد جهانی رو به افزایش است و مرزبندی اقتصادی در آینده براساس شركتها خواهدبود نه كشورها.

● شركتهای فراملیتی و كشورهای درحال توسعه

وقوع تحولات مختلف، زمینه های توسعه را در سه دهه اخیر به شدت تغییر داده است. از مهمترین این تحولات، مركزیت یافتن تولید و نشر دانش برای توسعه است. این دانش تنها شامل دانش فناوری نیست، بلكه بخش مهمی از آن را دانش سازماندهی، مدیریت و روابط درون و برون سازمانی تشكیل می دهد.

تحول مهم دیگر كوچك شدن فضای اقتصادی به علت پیشرفت فناوری اطلاعات و ارتباطات است كه نتیجه مستقیم آن افزایش و تشدید رقابت بین شركتهاست. كوتاه تر شدن عمر محصولات، انعطاف پذیری در پاسخ به نیاز مشتری و مشتری گرایی، به تغییر طبیعت رقابت پذیری منجر شده است و این مسئله كشورها را به بازسازی مزیتهای رقابتی خود واداشته است.

درك نیازهای فوق، همراه با گسترش خصوصی سازی در بسیاری از كشورهای درحال توسعه، به تدریج موجب تغییر سیاست بسیاری از این كشورها در مورد سرمایه گذاری خارجی شد؛ به طوری كه بسیاری از دولتها كه تا بیست سال گذشته، به شركتهای فراملیتی به عنوان بخشی از »مشكل توسعه« می نگریستند، امروزه به آنها به عنوان »راه حل« می نگرند.

طی سالهای اخیر، بسیاری از كشورهای درحال توسعه توانسته اند با افزایش توانایی مدیریت دولت خود و اتخاذ سیاستهای مناسب، از همكاری با شركتهای فراملیتی درجهت توسعه خود بهره ببرند. ازجمله این كشورها چین، كره جنوبی، هند، مالزی، سنگاپور و مكزیك هستند.

به عنوان نمونه در چین، بخش مهمی از صادرات توسط شركتهای مرتبط خارجی انجام می گیرد؛ به طوری كه این شركتها در سال ۲۰۰۱، ۴۸ درصد كل صادرات چین را برعهده داشته اند. درعین حال، مزیتهایی چون بازار بزرگ داخلی و نیز وجود شبكه های تامین و كلاسترهای عظیمی كه توانایی دادن دامنه وسیعی از سرویسها را به شركتهای فراملیتی دارند، به این كشور در جذب سرمایه گذاری خارجی كمك شایانی كرده است.

با عنایت به روندهای اخیر، در ادامه به تاثیرات شركتهای فراملیتی بر چند شاخص مهم توسعـــه یعنی سرمایه گذاری، اشتغال و رقابت پذیری صادرات در كشورهای درحال توسعه پرداخته می شود.

● افزایش سرمایه گذاری

اهمیت شــركتهای فراملیتی به خاطر سرمایه گذاری آنها به صورت سرمایه گذاری خارجی در كشورهای جهان است. درواقع، بخش بزرگی از سرمایه گذاری خارجی ورودی به كشورها مربوط به شركتهای چندملیتی است. اما آنچه در این قسمت موردتوجه قرار گرفته است، این است كه جریان ورودی سرمایه گذاری خارجی تنها بخشی از تامین مالی توسط شركتهای مرتبط در كشور میزبان است. سرمایه گذاری مستقیم خارجی یك روش داخلی در سیستم شركتهای فراملیتی برای تامین مالی است كه معمولاً از شركت مادر یا درآمدهای به دست آمده ناشی می شود. اما شركتهای مرتبط از منابع خارجی (خارج از سیستم خود) مانند بازار سرمایه كشور میزبان یا بازار سرمایه بین المللی نیز استفاده می كنند.

به طور نمونه همان طور كه آمار شركتهای چند ملیتی آمریكایی نشان می دهد، سرمایه ورودی به كشورها از این منابع اضافی گاهی نزدیك به سرمایه گذاری خارجی وارد شده توسط این شركتهاست. به طوری كه در فاصله سالهای ۱۹۹۶ - ۱۹۹۱ نسبت كل ارزش سرمایه از منابع خارجی به سرمایه گذاری خارجی خروجی از ایالات متحده ۸۵ درصد بوده است. به عبارت دیگر، ورود سرمایه به كشور میزان به علت وجود شركتهای مرتبط، نزدیك به ۲ برابر جریان سرمایه گذاری خارجی بوده است.

در این میان تفاوتهایی نیز بین كشورها وجود دارد. برای نمونه، به نظر می رسد شركتها در كشورهای میزبان درحال توسعه، برای تامین منالی بیشتر به شركتهای مادر وابسته باشند. مقایسه نسبت تـــامین مالی خارجی (غیرسرمایه گذاری خارجی) به سرمایه گذاری خارجی كشورهای برزیل (۱۰ درصد) و مكزكی (۱۳ درصد) در مقابل آلمان (۵۶ درصد) و فرانسه (۵۷ درصد) این مطلب را نشان می دهد.

پی نوشتها:

۱ - مناطق عملیات صادرات مناطق آزادی هستند كه در آنها امكان تاسیس شركتها از سراسر دنیا با هدف تولید كالا و خدمات برای صادرات فراهم شده است. برای این شركتها امكانات مختلفی از تاسیسات زیربنایی تا خدمات مشاوره ای فراهم گردیده تا بتوانند به رقابت پذیری بالا در عرضه كالا و خدمات خود در بازارهای جهانی دست یابند.

۲ - فروش این شركت در سال ۲۰۰۲، ۹/۹ میلیارد دلار بوده است.

۳ - آمار مربوط به سال ۱۹۹۴ است.

۴ - طیفی از شركتهای مونتاژكننده برای صادرات كه متعلق به مكزیك، ژاپن و آمریكا هستند. این صنایع در سال ۱۹۶۰ به وجود آمدند و هم اكنون بیش از یك میلیون نفر در آن شاغل هستند.(۹)

منابع:

۱ - دكتر محمدمهدی بهكیش، اقتصاد ایران در بستر جهانی شدن، ۱۳۸۰

۲ - سعید رهنما، شركتهای چندملیتی و كشورهای توسعه نیافته، ۱۳۵۷

۳ - WORLD INVESTMENT REPORT ۲۰۰۲, TRANSNATIONAL CORPORATIONS AND EXPORT COMPETITIVENESS. UNCTAD PUBLICATION.

۴ - WORLD INVESTMENT REPORT ۱۹۹۹, FDI AND THE CHALLENGE OF DEVELOPMENT. UNCTAD PUBLICATION.

۵ - WORLD INVESTMENT REPORT ۱۹۹۴, TRANSNATIONAL CORPORATIONS EMPLOYMENT AND THE WORKPLACE. UNCTAD PUBLICATION.

۶ - THE ROLE OF TNCS IN THE WORLD TRADE SYSTEM.

www.toei.org/trade/activist guide/tnc.htm. ۷ - ARE TRANSNATIONALS BIGGER THAN COUNTRIES? UNCTAD PRESS RELEASE ۱۲ AUGUST ۲۰۰۲. Http://www.unctad.org/en/press/ pressef.htm.

۸ - NIKE, INC. ELEVEN YEAR FINANCIAL HISTORY http://www.nike.com/ nikebiz/invest/ pdf/۱۱_yr_۰۲.xls.

۹ - BRITANNICA ENCYCLOPEDIA ۲۰۰۳.

۱۰ - ENHANCING THE COMPETITIVENESS OF SMEs THROUGH LINKAGES UNCTAD, COMMISSION OF ENTERPRISE, BUSINESS FACILITATION AND DEVELOPMENT (EXPERT MEETING ON RELATIONSHIP BETWEEN SMEs AND TNCs).

سعیدرضا سهیلی

---