خطرهای امروزی در سفرهای نوروزی

هشدارهای کاربردی به مسافران

دستیابی به تکامل و میل به کمال وقتی میسر می‌شود که انسان به‌طور مداوم و در تمام دوران زندگی خود از تغذیه متعادل، متناسب، متنوع و پاکیزه‏ای برخوردار باشد. این امر به‌خصوص در ایام سفر که غذای روح نیز فراهم است از اهمیت ویژه‏ای برخوردار است. پس جدی گرفتن نکات تغذیه‏ای می‏تواند خاطره‏ای خوش از یک سفر بر جای بگذارد....

علاوه بر توجه به سلامت جسم و جان، تامین نیاز میلیون‌ها سلول بدن نیز مطرح است که حتی توصیه می شود در ایام تعطیلات و طول سفر نیز مدنظر بوده و برای تامین آنها عادت‌های تغذیه‌ای مناسب به دست فراموشی سپرده نشوند. بنابراین در راستای دستیابی به این اهداف توجه خوانندگان محترم را به چند موضوع ساده حین سفر معطوف می‌دارم.

● تامین آب سالم

آب سالم از حیاتی‌ترین نیازهای بشر است ولی متاسفانه دسترسی به آب سالم و گوارا و دور از آلودگی در مسیر حرکت و حتی در مقصد و محل اقامت همواره امکان‌پذیر نیست و بیماری‌های منتقله از آب ناسالم‌ مانند هپاتیت A و E، فلج‌اطفال، اسهال‌های ناشی از روتاویروس‌ها، وجود میکروارگانیسم‌های ایجادکننده تب تیفویید یا حصبه، اسهال‌خونی، اسهال ناشی از میکروبی به نام ای‌کولای، وبا و وجود تک‌یاخته‌هایی مانند آمیب، ژیاردیا،‌ انگل‌هایی مانند کرم قلابدار، کیست هیداتیک، کرم کدو و کرم نواری می‌توانند در مصرف‌کنندگان بی‌اطلاع و ناآگاه آب‌های آلوده مشکلات زیادی ایجاد کنند. علاوه بر آلودگی‌هایی که ذکر شد، اغلب آب‌های موجود در مسیر حرکت ممکن است حاوی مواد سمی و شیمیایی ناشی از زباله‌های صنعتی و کشاورزی باشند و فلزات سنگینی مانند سرب،‌ کادمیوم، جیوه، عوامل نیتروژنی، مواد بی‌رنگ‌کننده، آمونیاک و ده‌ها مواد دیگر را در خود داشته باشند که برای مصرف‌کنندگان بسیار زیانبار و بیماری‌زا هستند، بنابراین برای جلوگیری از هرگونه بیماری، همراه داشتن آب سالم و گوارا برای نوشیدن یا شستشوی سبزی‌ها و میوه‌ها در مسیر سفر توصیه می‌شود.

همراه داشتن چند بطری آب تصفیه‌شده یا آب معدنی می‌تواند این امکان را فراهم کند که در تمام طول سفر آب آشامیدنی سالم در اختیار داشته باشید. توصیه می‌کنم در طول اقامت در مقصد چنانچه نسبت به عدم آلودگی کامل آب مصرفی تردید دارید، آب را بجوشانید و سپس بعد از سرد شدن از آن استفاده کنید. استفاده از قرص‌های پرکلرین که در داروخانه‌ها به فروش می‌رسد نیز برای تصفیه آب هنگامی که دسترسی یا امکانات لازم برای جوشیدن آب را ندارید اثربخش خواهد بود. چنانچه این قرص‌ها را پیدا نکردید، می‌توانید قبل از سفر مقداری پودر پرکلرین از داروخانه یا مراکز بهداشتی تهیه کنید و ۱۵ گرم از آن را که معادل یک قاشق غذاخوری سرصاف است، داخل یک لیوان آب که حدود ۴/۱ لیتر است، اضافه و محلول به دست آمده را در یک شیشه رنگی در بسته بریزید و در جای تاریک و خنکی نگهداری کنید و آن را در سفر همراه داشته باشید. با افزودن ۳ قطره از این محلول به یک لیتر آب مشکوک از نظر آلودگی و هم‌زدن آن، پس از ۲۰ دقیقه یک آب سالم و قابل‌اطمینان برای نوشیدن یا شستشوی میوه‌ها و سبزی‌ها خواهید داشت.

● غذاخوری‌های بین‌راهی

چنانچه ناچارید در رستوران‌های بین‌راهی غذا بخورید، باید چند نکته را موردتوجه قرار دهید؛ اول اینکه آب آشامیدنی رستوران از چه منابعی تهیه می‌شود. اگر از آب چاه یا آب رودخانه برای پخت‌وپز استفاده می‌شود، احتمال آلودگی بسیار بالاست بنابراین از خوردن سالادهای تهیه‌شده در رستوران شامل کاهو، کلم، خیار،‌ گوجه‌فرنگی و سایر سبزی‌ها به‌خصوص اگر با سس‌های خامه‌ای یا مایونز تهیه شده باشند جدا خودداری کنید. نوشیدن آب یخ قرار داده شده در پارچ‌های پلاستیکی یا فلزی ممکن است بیماری‌زا باشد. بنابراین استفاده از آنها به‌خصوص برای نوشاندن به کودکان به هیچ‌وجه توصیه نمی‌شود. حتی ممکن است نوشابه‌های در بسته‌ای که در حوضچه‌ها نگهداری می‌شوند به‌طور ثانویه آلوده شده باشند.

از خوردن غذاهای حاوی سس و خورش‌های حاوی گوشت‌قرمز، مرغ و خوراک‌ماهی به‌خصوص اگر ادویه فراوان داشته باشند، بپرهیزید. زیرا تغییر رنگ، مزه و بوی غذا در صورتی که مانده باشد با زدن ادویه فراوان پوشانیده می‌شود.

در رستوران‌های بین‌راهی امکان آلودگی و کهنگی مواد خام اولیه بسیار بالاست ضمن اینکه رعایت‌نکردن بهداشت فردی و محیطی و نگهداری از مواد پخته و خام در محیط‌های نامناسب با برودت یا حرارت ناکافی نیز وجود دارد و به‌طور تصاعدی با گذشت زمان، آلودگی‌های اولیه به شدت افزایش می‌یابد.

از خوردن کباب کوبیده، همبرگر و به‌طور کلی غذاهای حاوی گوشت چرخ‌کرده که ناخالصی‌های فراوان و آلودگی اولیه گسترده‌ای دارند، پرهیز کنید زیرا گوشت چرخ‌کرده بسیار فسادپذیر است و امکان کهنگی و آلودگی آن بسیار بالاست. علاوه بر این از خوردن غذاهای گوشتی که حرارت لازم در زمان تهیه و پخت به قسمت مرکزی آن نمی‌رسد، خودداری کنید زیرا در این صورت آلودگی‌ها و کیست‌های انگلی که هنگام تغذیه دام وارد خون و عضلاتش شده است از بین نمی‏رود و آلودگی‌ها به‌راحتی با خوردن غذا وارد دستگاه گوارش می‌شود.

به تمیز بودن کارد، چنگال و بشقاب و به‌طور کلی میز سرو غذا به‌خصوص لیوان‌ها توجه کنید. اگر آثار چربی یا باقیمانده موادغذایی را در آنها مشاهده کردید، یعنی احتمال آلودگی‌شان بسیار بالاست بنابراین قبل از استفاده از این ظروف آنها را با آب جوش و شوینده‌های مناسب بشویید. برای اطمینان از تمیزی و پاک بودن لیوان‌ها علاوه بر مسایلی که ذکر شد آنها را در مقابل نور بگیرید تا ببینید آیا لکی روی آنها وجود دارد یا نه. در مورد لیوان‌های یک بار مصرف هم مطمئن نباشید که شما اولین فرد مصرف‌کننده آن هستید. توصیه می‌کنم هر کجا لیوان یک بار مصرف استفاده کردید برای جلوگیری از سوءاستفاده‌های احتمالی آن را مچاله کنید و دور بیندازید. هر چند بیشتر لیوان‌های یک بار مصرف به علت ترکیب‌های خاصی که دارند برای مصرف مناسب نیستند.

استفاده از صابون‌های قرار داده شده در دستشویی و توالت‌های مراکز عمومی نه‌تنها عامل رفع آلودگی‌ها نیستند بلکه خود وسیله انتقال انواع قارچ‌ها، ویروس‌ها و میکروب‌ها هستند. بهتر است در چنین محیط‌هایی از صابون مایع تمیز و مطمئن استفاده شود. همراه بردن صابون‌های کاغذی یا معمولی بسیار مفید است.

به علت تراکم و ازدحام مسافران در رستوران‏های بین‌راهی و عدم دسترسی به آب گرم پاکیزه و شوینده‌های مناسب، امکان‌ تمیز بودن وسایل طبخ، نگهداری و سرو غذا بسیار بعید و دور از دسترس است. اگر به تمیزی ظاهری رستوران اعتماد می‌کنید، کافی است چند لحظه توقف کرده و به دستمالی که با آن محل فرآوری و سرو غذاها را تمیز می‌کنند، نگاه کنید. توجه کنید چگونه خونابه‌ها و ترشحات مواد به کار رفته در غذاها وارد کهنه پارچه‌ها شده و به تمام قسمت‌های مختلف و ظروف سرو غذا منتقل می‌شود. ضمن اینکه بد نیست به تمیزی دست‌ها و ناخن‌های فرد ارائه‌کننده غذا نیز که از منابع آلوده‌کننده گسترده محسوب می‌شود نگاهی بیندازید به‌خصوص در مورد غذاهایی مانند ساندویچ‌ که به‌راحتی انتقال‌دهنده انواع آلودگی‌ها از فرد فروشنده به شماست.

● بهترین موادغذایی در طول سفر

قبول داشته باشید که هیچ ماده غذایی‌ای سالم‌تر، گواراتر و مناسب‌تر از مواد تهیه شده در منزل توسط کدبانوی خانه نیست زیرا توسط فردی مطمئن و از مواد اولیه تازه و تمیز تهیه و فراهم شده است بنابراین همراه بردن غذاهای خانگی بین راه از ابتلای مسافران و به خصوص کودکان به مسمومیت‌های غذایی خفیف و شدید جلوگیری می‌کند.بهترین مواد خوراکی در هر فصل معمولا شامل ساندویچ‌های تهیه‌شده از نان و پنیر، گوجه‌فرنگی، خیار، سبزی‌خوردن پاکیزه و شسته‌ در خانه، نان و کره، عسل یا مربا، نان و پنیر و گردو، تخم‌مرغ آبپز یا نیمرو، انواع کوکوها و کتلت‌های تهیه‌شده در منزل و... است. همراه داشتن لیوان و بشقاب‌های یک?بار مصرف در طول سفر، سلامت مسافران را تضمین خواهد کرد. استفاده از سبزی‌های پخته‌شده، میوه، تنقلاتی مانند کشمش، گردو، بادام، توت، انجیر، پسته، خرما و به‌خصوص فلاسک آب جوشیده برای تهیه چای یا تهیه شیر با شیرخشک برای کودکانی که مجبورند از شیرخشک استفاده کنند نیز مفید است.

● در محل اقامت مسافران

از نوشیدن شیرهای محلی و غیرقابل اطمینان، پنیر محلی، سرشیر، خامه باز، کره و فرآورده‌هایی که پاستوریزه نیستند، خودداری کنید. بسیاری از بیماری‌ها و مسمومیت‌های غذایی از همین طریق اتفاق می‌افتند. باید بدانید میکروب‏هایی که به‌طور طبیعی در محیط زندگی افراد وجود دارند با سیستم دفاعی بدن در حالت تعادل هستند. این میکروارگانیسم‌ها که وجود آنها اجتناب‌ناپذیر است در محیط‌های مختلف با یکدیگر متفاوتند و این موضوع عامل سردرگمی سیستم ایمنی بدن با میکروارگانیسم‌هایی که با آنها آشنا نیست، می‌شود. عکس‌العمل کند سیستم دفاع بدن با عوامل بیماری‌زای جدید باعث ایجاد بیماری می‌شود، بنابراین مسافران در مناطق مختلف می‌توانند با رعایت بهداشت به‌تدریج بدن خود و کودکانشان را آماده دفاع کرده و بی‌محابا و بسیار زیاد از موادغذایی نامطمئن استفاده نکنند. به‌‌خصوص مصرف سالادهای خام موادغذایی پرادویه و... اگر در منزل دوست و فامیل اقامت ندارید، بهتر است به جای استفاده از غذاهای مراکز عمومی از غذاها و موادغذایی مناسب که امکان تهیه آنها به آسانی فراهم می‌شود مانند انواع کنسروها، مواد بسته‌بندی شده استاندارد و.... نیاز خود و خانواده‌تان را فراهم کنید. در این حال ضمن آنکه انواع آلودگی‌ها را به بدنتان راه نمی‌دهید به دستگاه گوارشتان استراحت می‌دهید و چند روزی از انواع غذاهای چرب دوری می‌کنید. تعطیلات فرصت مناسبی است که با فعالیت بدنی چربی‌های ذخیره‌شده در بدنتان را آب کرده و سموم انباشته‌شده در اعضای بدنتان را با امساک در خوردوخوراک و عدم مصرف موادغذایی سنگین و پرچرب از خود دور کنید.

● بدترین خوراکی‌ها در سفر

آجیل‌‌ها،‌ انواع‌ تخمه‌ها، مغزهای پسته، بادام، فندق، گردو و خشکبار به دلیل کهنگی و ماندگی و احتمال آلودگی آنها به سمی‌ترین و خطرناک‌ترین قارچ‌ها به نام آفلاتوکسین یا به کار برده شدن رنگ‌های غیرمجاز برای جلب‌توجه بیشتر و فروش بالاتر توام با افزودن نمک زیاد، زمینه ابتلا به انواع بیماری‌ها را به‌خصوص در کسانی که سابقه یا زمینه ابتلا به بیمای‌های قلبی و فشارخون دارند فراهم می‌کند. ضمن اینکه استفاده از این مواد در کودکان، خطر ابتلا به رودل یا دل‌دردهای شدید را هم در پی دارد. این خطر زمانی بیشتر خواهد شد که کودکان، آجیل‌ها را با پوست تناول کنند. خشکبار و آجیل‌های فله‌ای نیز به دلیل آلوده‌شدن با گردوغبار، سموم، ذرات معلق و تخم‌گذاری حشرات لابلای آنها به‌خصوص در خرما و انجیرخشک به هیچ‌وجه نباید مصرف شوند.

شیرینی‌ها به دلیل کهنگی و فساد ثانویه و عدم کیفیت مواد اولیه و به کار برده‌شدن چربی‌های حاوی اسیدهای چرب ترانس و اسیدهای چرب اشباع‌شده خطرناک هستند. در نظر داشته باشید حتی اگر شیرینی‌های تازه هم به اندازه خورده شوند خود افزایش‌دهنده خطرات پرشماری هستند چه برسد به ایام عید که تولیدکنندگان این فرآورده‌ها برای پاسخگویی به افزایش ناگهانی تقاضا از ماه‌ها قبل از عید شیرینی و آجیل‌ها را تهیه و انبار می‌کنند که طبیعتا در طول زمان تغییراتی در ترکیب‌های آنها ایجاد می‌شود که برای سلامت مصرف‌کنندگان زیانبار است.

باید بدانید شیرینی‌های تر و ارزان فسادپذیرتر از شیرینی‌های خشک هستند و شرایط بسیار مساعدتری را برای رشد و تکثیر آلودگی‌های اولیه که گاهی پیشگیری از آنها اجتناب‌ناپذیر است فراهم می‌کنند. در ضمن ترکیب‌های دیگر شیرینی‌های تر مانند خامه یا روغن‌های به‌کاررفته در آنها چنانچه در شرایط نامساعدی نگهداری شده باشند، سریعا تحت‌تاثیر نور و اکسیژن تجزیه و به صورت اکسید شده به رادیکال‌های آزاد که عامل ایجاد سرطان هستند تبدیل می‌شوند. از سوی دیگر رنگ‌های به کار برده شده در شیرینی‌ها که برای جلب‌توجه مشتری‌ها به آنها افزوده می‌شود در پاره‌ای از موارد غیرمجاز، غیرخوراکی و از منابع حاوی فلزات سنگین هستند.

● غذاهای سرو شده در هواپیما، قطار و اتوبوس

غذاهایی که معمولا در هواپیما سرو می‌شوند با توجه به کنترل‌هایی که روی آنها انجام می‌شود اغلب مشکلی ندارند و سالم هستند و به‌ندرت ممکن است مسمومیت‌هایی ناشی از غذاهای هواپیما دیده شود. اغلب این غذاها سالم‌تر و مطمئن‌تر از غذاهایی هستند که در قطارها یا اتوبوس‌ها سرو می‌شوند زیرا شرکت‌های تهیه‌کننده بسته‌بندی غذاهای هواپیما، بسیار مورد بازرسی قرار می‌گیرند تا بازار کارشان را از دست ندهند. مساله اینجاست که گاهی غذاهایی که در این بسته‌بندی‌ها قرار می‌گیرد کالری بیشتر از نیاز یک مسافر را دارند یا افرادی که مبتلا به فشارخون، قندخون و چربی خون هستند طبیعتا نمی‌توانند از این غذاها استفاده کنند زیرا روند متعادلی را که تحت تاثیر رژیم‌درمانی یا مصرف داروها فراهم شده است به هم می‌ریزد و طبیعتا در ایام مسافرت به علت دسترسی ‌نداشتن به مراکز درمانی مشکلاتی برای بیماران ایجاد خواهد شد. در قطار و اتوبوس نیز بسیاری از غذاهایی که طبخ و تهیه شده‌اند، می‌توانند گاهی به علت آلوده شدن به باکتری سالمونلا تعداد زیادی از مسافران را دچار اسهال و استفراغ ‌کنند. توصیه می‏کنم چند ساعتی را با غذاها یا ساندویچ‌هایی که می‌توان همراه برد سر کرده و سلامتتان را با خوردن چنین غذاهایی که وضعیت آنها معلوم نیست به مخاطره نیندازید.

● دل‌ به‌هم‌خوردگی طی سفر

برخی افراد طی مسافرت دچار تهوع، استفراع و سردرد در وسایط نقلیه می‌شوند. این مشکل عمدتا به دلیل تغییرات فشار هوا هنگام حرکت یا نشست و برخاست هواپیما یا حرکت کشتی روی مرکز حس تعادل که در حلزون گوش داخلی قرار دارد، به وجود می‌آید. مسافرانی که به این حالت دچار می‌شوند باید قبل از سفر با تجویز پزشک از داروهای ضدتهوع و استفراغ استفاده کنند. بهتر است قبل و هنگام سفر، از خوردن موادغذایی زیاد، آبکی و پرحجم خودداری و به جای آن از خوراکی‌ها و غذاهای خشک استفاده کنند.

دکتر سیدضیاء‌الدین مظهری

متخصص تغذیه و رژیم‌درمانی و استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران