مبدع فلسفه اسلامی

کند و کاوی در زندگی و آثار کندی

در عصری که به نام انحطاط فلسفه شهرت گرفته است نگاهی دوباره به فلسفه و ریشه یابی علل آن و بازیابی نقاط قوت آن ضروری است. شاید یکی از روش های دست یافتن به این مهم بازخوانی دوباره فلاسفه باشد. در این پروژه نباید به تعصب مجال داد تا فکر را نزول دهد به دعواهایی که قرن هاست در فضای اندیشه وجود دارد. فلسفه یک دیالوگ است میان فلاسفه و اندیشه های آنها. مهم نیست اندیشه هر فرد چه باشد و به چه باور داشته باشد. برای مرور تاریخ اندیشه باید سعی کرد بدون موضع به آن پرداخت. در باب فلسفه اسلامی بسیار نوشته اند و بسیار نقد کرده اند. بسیاری این نظریه را نفی کرده اند و بسیاری آن را ارج نهاده اند.

عده یی میان دین، کلام با فلسفه آنچنان تفاوتی نهاده اند که جمع آنها را غیرممکن می دانند. اما نمی توان نقش فلاسفه مسلمان را در تعریف و تکوین فلسفه نادیده گرفت. بعد از ظهور اسلام تا سده دوم هجری امری به نام تعقل فلسفی و اندیشه فراکلامی وجود نداشته. در قرن دوم هجری با ظهور نهضت ترجمه و آشنایی مسلمین با نظریات یونانیان که سبقه یی طولانی در اندیشه ورزی فلسفی داشتند، این مسلمانان اندیشه ورز که اکثراً در اواخر عمر و با آشکار شدن فاصله شان با کلامیون محض مورد آزار و اذیت قرار می گرفتند بودند که به ماندن فلسفه یا پیشرفت آن کمک کردند.

با ظهور نهضت ترجمه که مقارن با قرون وسطی و زمان انحطاط غرب توسط حکومت کشیشان بود، فلسفه از غرب و یونان به جزیره العرب و دیگر بلاد اسلامی شیوع پیدا کرد و دستخوش تحولات و تکاملات قابل ملاحظه شد. یکی از اولین افرادی که به تولد این عنصر نوظهور در تاریخ کمک کرد کندی بود. ابویوسف یعقوب بن اسحاق ملقب به فیلسوف عرب اندیشه اش مبتنی بر اندیشه مشاست که به پیروی از ارسطو بنا نهاده شده. در میان فلاسفه اسلامی کمتر به نام کندی پرداخته شده است و شاید علت از بین رفتن بیشتر آثار وی باشد. اما بی شک نمی توان نقش وی را در ظهور این پدیده نادیده گرفت. کندی پس از نهضت ترجمه نخستین تالیفات مستقل فلسفی را در جهان اسلام بنیاد نهاد. وی از مشوقان و حامیان نهضت ترجمه و از مدافعان ورود آثار یونانی و هندی به جهان اسلام بود.

● زندگینامه فیلسوف عرب

کندی از اهالی قبیله کنده بود که در جنوب جزیره العرب سکونت داشتند و از دیگر قبایل آن سامان در تمدن پیشرفته تر بودند؛ گروه بسیاری از افراد این قبیله بعدها به کشور عراق - بابل- آمدند و زمانی طولانی در آنجا سکونت گزیدند. کندی در اواخر قرن دوم هجری، در کوفه تولد یافت. پدرش اسحاق بن صباح در عهد مهدی و رشید عباسی، امیر کوفه بود. تاریخ ولادت و وفات کندی دقیقاً معلوم نیست. به نظر می رسد بنا به قول تاریخی مستدل تاریخ تولد وی حدود سال ۱۸۵ هجری قمری است و بنا به قول راجح در اواخر سال ۲۵۲ هجری قمری از دنیا رفته است. از میزان تحصیل و پرورش وی مشخصات دقیقی در دست نیست.

در این حد اطلاعاتی وجود دارد که وی برای تحصیلات از کوفه به بصره رفته سپس در دربار خلیفه وقت حضور داشته اما پست و منصب وی نامشخص است. او را نخستین فیلسوف مسلمان دانسته اند، البته این اختلاف نظر وجود دارد که وی اولین فیلسوف مسلمان است یا فارابی. وی در اواخر عمر خود از کاخ خلافت دور شد و در روزگار متوکل از نوشته ها و کتاب هایش محروم و کتابخانه اش ضبط شد. او نخستین تالیف کننده قاموس فلسفی به زبان عربی در جهان اسلام به نام رساله فی حدود الاشیاء و رسوم ها است و نیز وی را می توان از نخستین واضعان اصطلاحات عربی در مقابل واژه های فلسفی یونانی و نخستین ویراستار علمی جهان اسلام به شمار آورد. هر چند به غلط بعضی از منابع، ترجمه آثار فلسفی متعددی را به او نسبت می دهند.

حقیقت آن است که خود مستقیماً به ترجمه اقدام نکرده است اما آثار فلسفی مهمی به سفارش و نظارت وی به عربی ترجمه شده و وی در تصحیح و تلخیص متون اصیل فلسفی که به عربی ترجمه شده بود، نقش فعالی بر عهده داشته است. مهم ترین اثری که در آغاز آن نام کندی به عنوان اصلاحگر به چشم می خورد اثر لوجیا است که نقشی عظیم در اندیشمندان مسلمان بعدی داشته است. کندی بنا به سنت فلاسفه بعد از خود که در علوم متفاوتی از سواد قابل قبولی برخوردار بودند در نجوم، طب، فلسفه الاهی، طبیعیات، ریاضیات و موسیقی رساله های متعددی نوشته است.

از مفصل ترین و دقیق ترین آثار منتشرشده دربار کندی، رساله یی با عنوان الکندی و آرائه الفلسفیه تالیف عبدالرحمن شاه ولی است. مهم ترین ویژگی علمی کندی را فلاسفه اسلامی پیشگامی وی در بحث سازگاری دین و فلسفه دانسته اند. بحث توافق عقل و شرع با کوشش های وی آغاز شد و رای او را در این امر مهم، از مهم ترین آرای کندی به شمار می آورده اند. او در پاسخ به افکار دهریان، مانویان، لاادریان مطالبی به رشته تحریر درآورده است؛ به این جهت وی را می توان متکلم- فیلسوف دانست.

وی را نابغه یی مبتکر ندانسته اند چراکه در هیچ یک از علوم روش و بینش جدیدی پدید نیاورده، البته نویسنده به خاطر عدم دسترسی به نوشته های وی نمی تواند در این مورد قضاوتی کند.

فلسفه کندی حالتی ترکیبی دارد یعنی ترکیبی از فلسفه ارسطویی به روایت مفسران اسکندرانی، فلسفه نوافلاطونی و تعالیم اسلامی است. این ویژگی با توجه به موقعیت تاریخی و جغرافیایی وی قابل فهم و با مطالعه اندک آثار باقی مانده از وی، قابل دسترسی است. کندی به عنوان نخستین فیلسوف مسلمان محسوب می شود، از این رو بررسی همه آرای فلسفی او از اهمیت بسیاری برخوردار است. برخلاف فلاسفه بعدی که تنها، آرای ویژه ایشان باید مورد توجه قرار گیرد؛ هر چند در ارتباط با کندی نیز، جای این بحث وجود دارد که کدام یک از آرای وی ابتکاری و کدام یک اتخاذی است. برای آشنایی بیشتر با آرای فلسفی وی می توان به کتاب فلسفه الکندی نوشته دکتر حسام محیی الدین الالوسی مراجعه کرد. یکی از نقاط قوت کندی دسته بندی علوم توسط وی است.

وی علوم را به دو بخش دینی، وحی و انسانی، فلسفی تقسیم کرده، در باب علوم انسانی و فلسفی نیز دو دسته علوم مقدمه و علوم ذاتی را مورد بررسی قرار می دهد که در علوم ذاتی عملی و نظری و در علوم اولیه ریاضیات و منطق را برمی شمرد که هر یک دسته های دیگر را در ذات دارند. دسته بندی دیگر او خدا و صفات و بحث در عامل حدوث است. دسته سوم به نفس و لواحق جسم طبیعی اشاره می کند. در دسته چهارم به فلک و کروی بودن عالم کون و فساد و مساله آفرینش می پردازد و در دسته پنجم به اخلاق و نسبت آن با فلسفه پرداخته و در چیستی فضیلت بحث کرده است. کندی محققی پرکار، با تالیفاتی پرشمار است که بیش از نیمی از آثار وی به دست ما نرسیده. مورخان درباره بررسی آرای وی با سختی روبه رو بوده اند. با آنکه قبلاً گفته شده؛ ما درباره زندگینامه وی اطلاعات اندکی داریم اما باید وی را یکی از تاثیرگذارترین افراد برای بنای پلی میان فلسفه و دین دانست.

رسایل او نشان می دهد وی در عین اینکه نخستین مولف فلسفی صاحب نظام اسلام بود، یکی از مدافعان انطباق سلوک عقلی و معارف فلسفی بر سلوک شرعی و معارف دینی نیز بوده است. وی کوشید مذاهب فلسفی را که مسلمانان با آن آشنایی نداشتند به آنها بشناساند و مسائلی را که هنوز به آن دست نیافته بودند برای ایشان تحلیل و توجیه کند. وی بسیاری از اصطلاحات فلسفی را به زبان عربی بازگرداند و وی را بنا به همین امر باید در مساله زبان شناسی نیز دارای علم دانست. وی اولین کسی بود که از حکمت به عنوان فلسفه نام برد و این روند تا به امروز در بسیاری از محافل سنتی فلسفه رواج دارد. وی فلسفه یونانی را به زبان ساده برای مسلمانان بازگو کرد تا بیگانه بودن آنها با فلسفه یونان تا جایی از بین رود. شاید بتوان این امر را مهم ترین جنبه زندگی علمی او دانست که فلسفه را به عنوانی بومی سازی کرد.

امین علم الهدی

منابع

۱- تاریخ فلسفه اسلامی، چاپ مرکز جهانی مرکز اسلامی

۲- آموزش فلسفه، سازمان تبلیغات انقلاب اسلامی

۳- تاریخ فلسفه اسلامی، هانری کربن، ترجمه اسدالله مبشری، انتشارات امیرکبیر