چشم و هم چشمی با خورشید

اولین نمونه های عینك های آفتابی در شكل امروزی, میان هنرپیشگان فیلم های صامت رایج شد قصد آنها این نبود كه مردم آنها را نشناسند

جك نیكلسون، هنرپیشه معروف آمریكایی، می‌گوید: <من با عینك‌ آفتابی‌ام، جك نیكلسون هستم. بدون آن، یك پیرمرد چاق ۶۰ ساله.> عینك‌ آفتابی همان طور كه در این نقل‌قول هم پیداست، به بخشی از شخصیت و تصویر انسان مدرن تبدیل شده است. اما این عینك‌ها بیشتر از آنكه جنبه زینتی داشته باشد نقش پیشگیرانه دارد. عینك آفتابی سلاح كارآمد انسان مدرن در مبارزه با پرتوهای خطرناك و بیماری‌زای خورشید است.

● عینك آفتابی به چه دردی می‌خورد

هرگز به كاربردهای متنوع عینك‌های آفتابی (یا به اصطلاح دودی) فكر كرده‌اید؟ این عینك‌ها اشك‌مان را از دید دیگران مخفی می‌كنند، نوعی علامت سوگواری به حساب می‌آیند، ارتباط چشمی ما را با طرف مقابل قطع می‌كنند و او را می‌ترسانند. می‌توانند ما را منزوی، گوشه‌گیر یا متفاوت از دیگران نشان بدهند و حتی می‌توانند بخشی از لباس و آرایش ما به حساب بیایند.

آنها كه مشكلات چشمی (قرمزی، تیك، كوری، آب‌مروارید، كبودی اطراف چشم) دارند با زدن عینك آفتابی مشكل خود را می‌پوشانند. كسانی هم كه به نور حساسیت دارند از این عینك‌ها استفاده می‌كنند. هنگام رانندگی در بسیاری از مسابقات ورزشی یا فعالیت‌های اجتماعی، استفاده از عینك‌های آفتابی كمك می‌كند تا نور، چشم‌مان را اذیت نكند و راحت‌تر بتوانیم كارمان را انجام دهیم. اما كاركرد اصلی عینك‌های آفتابی چیز دیگری است. آنها وظیفه دارند از چشم ما در برابر پرتوهای خطرناك خورشید محافظت كنند.

● عینك آفتابی به چشم مورخان

نرون، پادشاه خونخوار روم، وقتی می‌خواست نبرد گلادیاتورها را تماشا كند از نوعی زمرد استفاده می‌كرد تا نور خورشید چشمش را نزند. قرن‌ها بعد، از كوارتز (الماس كوهی) دود‌اندود استفاده می‌كردند تا نور خورشید چشم‌شان را آزار ندهد. در قرن دوازدهم میلادی، قضات چینی هنگام شهادت گرفتن از شهود از همین عینك‌های آفتابی اولیه به چشم می‌زدند تا حالت چهره خود را از حضار مخفی كنند. ششصد سال بعد در اواسط قرن ۱۸ میلادی جیمز آیسكاف آزمایش‌هایی را روی عینك‌های طبی انجام داد و روی آنها رنگ‌آمیزی كرد. او معتقد بود كه رنگ‌ها می‌توانند دید را اصلاح كنند.

اولین نمونه‌های عینك‌های آفتابی در شكل امروزی، میان هنرپیشگان فیلم‌های صامت رایج شد. قصد آنها این نبود كه مردم آنها را نشناسند. گویا شرایط نورپردازی استودیوهای اولیه بسیار بد بود و نور شدید و كنترل نشده‌ای در آن وجود داشت. به همین علت هنرپیشه‌ها در استودیو همیشه عینك به چشم داشتند و فقط هنگام شروع فیلم‌برداری عینك خود را برمی‌داشتند. در سال ۱۹۲۹، سام فوستر اولین خط‌تولید عینك‌های آفتابی را راه‌اندازی كرد. این عینك‌ها <فاستر گرانت> نام داشتند. هفت سال بعد اولین نمونه‌های پولاریزه به بازار آمد. كم‌كم عینك‌ آفتابی به یكی از وسایل شخصی و ضروری انسان مدرن تبدیل شد. سه سال پیش شركت اوكلی عینكی با نام تامپ روانه بازار كرد كه فقط یك عینك آفتابی نبود. آنها یك پخش‌صوت دیجیتالی روی آن نصب كرده بودند.

ط چرا عینك آفتابی یك ضرورت است

برعكس آنچه بسیاری‌ گمان می‌كنند، عینك‌های آفتابی بخشی از وسایل زینتی ما نیستند اگرچه این عینك‌ها می‌توانند كاركردهای این‌چنینی هم داشته باشند. واقعیت این است كه استفاده از آنها یك ضرورت است. نور خورشید دارای پرتوهای گوناگونی است كه بعضی از آنها برای انسان مضر و حتی خطرناك‌اند. حتما شنیده‌اید كه یكی از اصلی‌ترین عوامل بروز سرطان پوست مواجهه طولانی‌مدت با نور خورشید است. چشم هم یكی از اعضایی است كه در مواجهه مستمر با نور خورشید قرار دارد و از قضا بسیار هم آسیب‌پذیر است.

در میان نورهای گوناگونی كه از خورشید به زمین می‌رسد پرتوهای فرابنفش )UV(‌ بیشترین آسیب را به انسان می‌رسانند. مواجهه زیاد با پرتوهای فرابنفش علاوه بر بروز سرطان پوست و دیگر بیماری‌ها (آفتاب‌سوختگی، پیری زودرس پوست، تضعیف سیستم ایمنی) برای چشم نیز خطرناك است. حتی در روزهایی كه آفتاب چندان شدید نیست و شاید حتی هوا هم ابری باشد، باز هم چشم‌ها در معرض خطر هستند چون پرتوهای فرابنفش بسیار پرانرژی هستند و به كار خود ادامه می‌دهند.دانشمندان علاوه بر پرتوهای فرابنفش از بخش دیگری از نورهای خورشید هم در هراسند. تحقیقات نشان داده كه نورهای مرئی پرانرژی هم می‌توانند برای چشم خطرساز باشند. نور آبی یكی از همین انواع نورهای مرئی و خطرناك است. درخشندگی شدید بازتابی از سطح برف و آب، حاوی نور آبی است كه چشم‌ها در این نور، نمی‌توانند به‌ خوبی عمل كانونی كردن را انجام دهند. بعضی از محققان معتقدند كه مواجهه مستمر با نور آبی باعث فرسایش و پیری شبكیه می‌شود و احتمال بروز نابینایی در افراد بالای ۶۰ سال را زیاد می‌كند.

● آشنایی با پرتوهای فرابنفش

لایه اوزن كه در اطراف زمین قرار دارد در ورود پرتوهای فرابنفش به زمین اختلال ایجاد می‌كند اما به مرور زمان و بر اثر استفاده بی‌رویه از بعضی مواد شیمیایی این لایه آسیب دیده و پرتوهای خطرناك بیشتری را از خود عبور می‌دهد. حالا دیگر این لایه محافظ به ضخامت سابق نیست و نمی‌تواند كارش را به درستی انجام بدهد. به همین علت میزان پرتوهای فرابنفش بیشتری به زمین می‌رسد. نور فرابنفش نوعی نور نامرئی است كه به وسیله خورشید و بعضی لامپ‌های خاص تولید می‌شود. انرژی این پرتوها از پرتوهای مرئی خورشید بیشتر است و به همین علت برای چشم خطرناك‌ترند. این پرتوها می‌توانند بعضی از بیماری‌های چشمی را ایجاد كنند یا سیر و شدت آنها را تشدید كنند. آسیب‌های چشمی ناشی از پرتوهای فرابنفش در درازمدت ایجاد می‌شود و قابل جبران هم نیست. البته میزان حساسیت‌پذیری در برابر امواج فرابنفش در افراد گوناگون، متفاوت است.

دو نوع پرتو فرابنفش وجود دارد كه به سطح چشم می‌رسد: نوع <آ> و نوع <ب.> بیش از ۹۹ درصد پرتوهای فرابنفش در قسمت قدامی چشم جذب می‌شود. البته بخش كوچكی از آن هم به شبكیه و( پرده حساس به نور در انتهای چشم) می‌رسد. مطالعات نشان داده كه نوع <ب> از نوع <آ> بسیار خطرناك‌تر است چون انرژی بیشتری دارد. بیشتر پرتو‌های فرابنفش نوع <ب> به وسیله قرنیه و عدسی جذب می‌شود. پس این بافت‌ها آسیب بیشتری می‌بینند. پرتو‌های فرابنفش نوع <آ> انرژی كمتری دارند اما می‌توانند به قسمت‌های عمقی چشم نفوذ كنند و به آن آسیب برسانند. در نور خورشید میزان نوع <آ> از نوع <ب> بیشتر است. هیچ‌كدام از این دو نوع هم برای انسان مفید نیستند و به بینایی او كمكی نمی‌كنند. وقتی قرار است چشم خود را در برابر نورخورشید محافظت كنیم باید كاری كنیم كه هیچ‌كدام از این دو نوع پرتو به چشم‌مان نرسد. پرتو‌های فرابنفش نه فقط از آسمان بلكه به واسطه بازتاب از سطح زمین نیز به چشم ما می‌رسند به‌خصوص بازتاب از سطح آب، برف، شن و ماسه و دیگر سطوح براق.

● نور خورشید و بیماری‌های چشمی

نور یكی از شكل‌های انرژی است. وقتی كه چشم‌ نور را جذب می‌كند در اثر این فرآیند، گرما و واكنش‌های شیمیایی در بافت چشم ایجاد می‌شود. این واكنش‌ها می‌توانند باعث آسیب دایمی شوند. بخش‌های گوناگون چشم، قسمت‌های گوناگونی از نور خورشید را جذب می‌كنند. لایه‌های سطحی چشم پرتوهای فرابنفش نوع <ب> را جذب می‌كنند. لایه‌های درونی‌تر عمدتا پرتوهای فرابنفش نوع <آ> را جذب می‌كنند. شبكیه نور مرئی را جذب می‌كند. اگر چشم‌ها مدت زمان زیادی در معرض پرتوهای فرابنفش قرار بگیرند، بخش قدامی ممكن است صدمه ببیند. اگر نور مرئی بسیار شدید باشد یا اگر به طور مستقیم و خیره به خورشید نگاه كنیم حتی برای مدت زمان كوتاهی، ممكن است شبكیه آسیب ببیند و نابینایی برگشت‌ناپذیری ایجاد شود.

موارد زیر از جمله بیماری‌هایی هستند كه ممكن است در اثر پرتوهای خطرناك نور خورشید در چشم ایجاد شود:

▪ كاتاراكت (آب مروارید:) در این بیماری عدسی چشم در طول زمان كدر می‌شود. عوامل گوناگونی می‌توانند در بروز آن دخالت داشته باشند كه مواجهه با پرتوهای فرابنفش یكی از آنهاست. آب‌مروارید یكی از اصلی‌ترین علل كوری و اختلال بینایی در سراسر دنیاست.

▪ تخریب بلندمدت شبكیه: دانشمندان توانسته‌اند در تحقیقات آزمایشگاهی خود نشان دهند كه مواجهه طولانی مدت یا پرتو‌های فرابنفش می‌تواند در بلندمدت روند پیری شبكیه را تشدید كند.

▪ ناخنك چشم: تشكیل نوعی بافت اضافه روی سفیدی چشم است كه می‌تواند تا قرنیه امتداد پیدا كند و باعث از بین رفتن دید شود. بیشتر در افرادی دیده می‌شود كه در محیط بیرون و در زیر نور آفتاب و یا در باد كار می‌كنند. این بیماری با پرتو‌های فرابنفش در ارتباط مستقیم است. اگرچه می‌توان این ضایعه را با جراحی برداشت ولی احتمال عود آن زیاد است و علاوه بر مشكلات زیبایی باعث مشكلات دید هم می‌شود.

▪ انواع بدخیمی: مواجهه مستمر و طولانی مدت با پرتو‌های فرابنفش می‌تواند منجر به بروز سرطان پوست در نواحی‌ای از بدن بشود كه در معرض نور خورشید قرار دارد. از جمله این نواحی می‌توان به چشم، پوست اطراف چشم و پلك‌ها اشاره كرد.

▪ فتوكراتیت: نوعی سوختگی موقت قرنیه است كه در اثر مواجهه شدید با پرتو‌های فرابنفش نوع "ب" ایجاد می‌شود. كسانی كه مدت زیادی را در ساحل دریا یا در میان برف بدون عینك سپری می‌كنند به آن دچار می‌شوند. می‌تواند بسیار دردناك باشد و حتی باعث سلب موقت بینایی شود. تحقیقات نشان داده كه مواجهه طولانی مدت با پرتو‌های فرابنفش نوع "ب" می‌تواند باعث تغییرات تخریبی در قرنیه شود.

● جنس عدسی در عینك‌های آفتابی

عدسی‌ می‌تواند پلاستیكی باشد یا شیشه‌ای. انواع پلاستیكی سبك‌ترند، بر اثر ضربه خرد نمی‌شوند و به چشم آسیب نمی‌رسانند اما نسبت به انواع شیشه‌ای، بیشتر خش‌ می‌افتند. عدسی‌های شیشه‌ای بادوامند، وضوح خوبی دارند و كمتر خش می‌افتند اما گران‌ترند، در اثر ضربه می‌شكنند، خرد می‌شوند و وزن بیشتری دارند.

▪ عدسی‌های پلاستیكی به سه دسته تقسیم می‌شوند:

۱) عدسی‌ پلی‌كربنات:

سبك‌ترین عدسی موجود در بازار است. مقاومت بسیار بالایی دارد اما وضوح و خاصیت ضدخش آن كمتر از بقیه است.

۲) عدسی سی.آر ۳۹:

رایج‌ترین عدسی به كار رفته در عینك‌های آفتابی است. سبك و تا حد زیادی ضدخش است و محافظت زیادی در برابر پرتوهای فرابنفش و مادون قرمز ایجاد می‌كند.

۳) عدسی آكریلیك:

پلاستیك به كاررفته در آن چندان گران نیست. به همین خاطر در ساخت عینك‌های آفتابی ارزان‌قیمت، زیاد از آن استفاده می‌شود. وضوح و دوام كمی دارد و تصاویر را هم دچار تغییر می‌كند.

● خطر، چه كسانی را بیشتر تهدید می‌كند

چون همه در زیر نور خورشید زندگی می‌كنیم پس چشم همه ما در معرض خطر است اما هر عاملی كه باعث شود مدت زمان بیشتری در معرض پرتو‌های فرابنفش قرار بگیریم ، خطر را تشدید می‌كند. كسانی‌ كه كار یا تفریح‌شان طوری است كه مدت زمان زیادی را در آفتاب می‌گذرانند بیشتر در خطرند. از آنجایی كه پرتو‌های فرابنفش از سطح آب، ماسه، شن، برف و مانند آنها بازتاب پیدا می‌كند، این خطر در ساحل و در كوه بیشتر است.

شدت نور در ساعات میانی روز ‌(از ۱۰ صبح تا ۳ بعدازظهر) و در ماه‌های تابستان بسیار زیادتر است كه در نتیجه، خطر بیشتر می‌شود. میزان پرتو‌های فرابنفش در نزدیكی خط استوا و در ارتفاعات بیشتر از دیگر مناطق است چون عدسی انسان پرتو‌های فرابنفش را جذب می‌كند كسانی كه عمل جراحی آب‌مروارید انجام داده‌اند بیشتر در خطر آسیب شبكیه قرار دارند، مگر اینكه یك عدسی داخل چشمی جاذب‌ فرابنفش برای آنها كار گذاشته شده باشد. كسانی كه دچار بیماری‌های مزمن شبكیه هستند به میزان معمول پرتو‌های فرابنفش حساس‌ترند و در نتیجه بیشتر از دیگران در خطرند. بچه‌ها هم چون بخش زیادی از روز را در بیرون منزل و در زیر آفتاب می‌گذراند در معرض خطر زیادتری قرار دارند.

دكتر رضا كیاسالار

---