می خواهی بااخلاق شوی

وقتی ما به خطبه ها, نامه ها و حکمت های متعدد نهج البلاغه نگاه می کنیم, می بینیم که این کتاب عظیم, بخش بزرگی از اخلاق را بیان کرده است برای این که مدعایمان را ثابت کنم جملاتی از نهج البلاغه را به حضورتان عرضه می دارم با توجه به آنچه راجع به علم اخلاق و راجع به مسائل اخلاق گفته شد, یکی از امّهات مسائل اخلاق را عنوان می کنیم و ببینیم در نهج البلاغه راجع به این موضوع چه سخنی گفته شده است

وقتی ما به خطبه‏ ها، نامه‏ ها و حکمت‏های متعدد نهج البلاغه نگاه می‏کنیم، می‏بینیم که این کتاب عظیم، بخش بزرگی از اخلاق را بیان کرده است. برای این که مدعایمان را ثابت کنم جملاتی از نهج البلاغه را به حضورتان عرضه می‏دارم. با توجه به آنچه راجع به علم اخلاق و راجع به مسائل اخلاق گفته شد، یکی از امّهات مسائل اخلاق را عنوان می‌کنیم و ببینیم در نهج البلاغه راجع به این موضوع چه سخنی گفته شده است. در علم «اخلاق» این مطلب هست که انسان اگر بخواهد زحمت بکشد و ملکات فاضله‏ای را که برای روح انسانی تصور می‏شود، تحصیل کند و ملکات رذیله را از خود دور کند، نیازمند است به این که از حظوظ و لذتهای بدن خودش چشم پوشی کند تا روحش کمال پیدا کند.توضیح مطلب این است: شما اگر بخواهید یک صفت فاضله را پیدا کنید، صفت شجاعت پیدا کنید، صفت عدالت پیدا کنید، صفت سخاوت پیدا کنید باید مدتها نفستان را در فشار صبر و تزکیه قرار بدهید، از شهوات خودداری کنید و از حظوظ و راحتیها و لذتها بکاهید تا یک صفت فاضله‏ای را در روحتان ایجاد کنید و همچنین باید تا می‏توانید از هواها و لذتهای نفسانی خود بکاهید تا یک صفت رذیله‏ای را از خود دور کنید.

اصولا پیدا کردن هر یک از صفات فاضله، موقوف است به این که شما از هواهای خودتان و از لذتهای خودتان کسر کنید. به دست آوردن کمالات نفسانی، کمال روح و تکامل روح شما توقف دارد به این که از حظوظ بدن و از لذتهای بدن کسر کنید و هر چه از این بیشتر کسر کنید، به کمال روحتان بیشتر افزوده‏اید و اسلام برای این امر، برنامه خاصی درست کرده است. امام علی علیه‌السلام این مطلب عظیم را در دو جمله بیان فرموده است. آن حضرت در ضمن خطبه ۱۸۳ با یک عبارت رسا و قلیل اللفظ ولی پرمحتوی، این معنا را روشن کرده و می ‏فرماید: خذوا من اجسادکم فجودوا بها علی انفسکم. از اجسادتان بگیرید، از اجسادتان کسر کنید و به روحتان و بر نفستان منت بگذارید و آن را به کمال برسانید. این جمله رسای امام علی علیه‌السلام عبارت از یک موضوع کلی علم اخلاق است: ای انسانی که می‏خواهی تعالی پیدا کنی: یا أَیُّهَا الْإِنْسانُ إِنَّکَ کادِحٌ إِلی‏ رَبِّکَ کَدْحاً و خذوُا مِنْ اجْسادِکُم:راه تعالی و تکامل روح این است. باید از جسد بگیرید و به روان بیفزائید. این، خود، یکی از مهمترین مسائل اخلاق است که امام علی علیه‌السلام با یک جمله بیان کرده است.

مسئله دیگر این است که گفته‏اند: اگر انسان بخواهد که روحش ترقی پیدا کند، باید به بدن سختی بدهد، به بدن فشار وارد کند. مثال می‏آورند که روح و بدن انسانی مانند دو کفه ترازو هستند. اگر این کفه پایین بیاید، آن کفه بالا می‏رود. شدت و فشار بر بدن، تکامل روح می‏آورد. راحتی بر بدن تنزل روح می‏آورد، چه انسان مذهبی باشد و چه انسان غیر مذهبی. شما برنامه کار مرتاضین هند را ملاحظه کنید. آنها به بدن ریاضت می‏دهند تا روحشان قوی می ‏شود. البته اسلام این نوع ریاضت‏ها را تجویز نمی ‏کند. اسلام اعمال و ریاضتهای خاصی را وسیله تزکیه و تکامل نفس انسان می‏شناسد و می ‏فرماید: وَ انَّما هِیَ نَفْسی اروُضُها بِالتَّقْوی‏ این نفس من است که آن را با تقوی ریاضت می‏دهم.

یعنی همه ریاضتها و تحمل سختی و فشار برای تکمیل روح، در اسلام امضا نشده است. بلکه آنچه امضا شده است، ریاضتهای خاصی است. انجام واجبات، ریاضت است؛ ترک محرمات، ریاضت است یک قدم بالاتر انجام مستحبات، ریاضت است؛ ترک مکروهات، ریاضت است. امام علی علیه‌السلام می‏فرماید: با تقوی باید بدن و نفس را ریاضت داد تا انسان، مقام کمال مطلوب را پیدا کند. اینها خصوصیاتی از امّهات مسائل اخلاقی است. امام علی علیه‌السلام در نهج البلاغه، از «صبر»، «رحمت»، «رجاء» و غیره صحبت کرده و نیز از صفات «کبر»، «حسد»، «بخل»، «جرم» و غیر آن صحبت فرموده است. خداوند به ما توفیق تخلّق به اخلاق الهی را عطا فرماید.