رحم جایگزین

بارداری را جایگزین می کنیم یا مادر را, آن را چه بنامیم

● تاریخچه

واژه surrogate از واژه لاتین surrogatusآمده است که شکل اسم مفعول است و به معنی " انتخاب برای جای گرفتن به جای چیزی یا کسی است، جایگزین شدن، از واژه sub- + rogare به معنی جای+ گزینش گرفته شده است. که می شود جا گزیده شده یا جایگزین!

فعل متعدی(کنان) است. الف: تعیین شدن، در جای (فرد یا چیز) دیگری قرار گرفتن،انتخاب و جایگزین شدن به جای دیگری.

صفت مفعولی جایگزین برای انتخاب کردن و به جای دیگری قرار گرفتن است، جانشینی، از ریشه معنی جای + گزینش ـ واژه جایگزینی(surrogacy) در زبان انگلیسی، نخستین بار در سال ۱۵۳۳ به کار رفت(شناخته شده) و نخستین کاربرد این واژه در علوم پزشکی در سال۱۹۸۲ میلادی بوده است.

پیشینه ی این که زنی، فرزندی را برای زوجی دیگر بدنیا آورد، به عهد باستان (پیش از قرون وسطی بر می گردد).

در سال ۱۹۸۷مورد« جایگزینی» با مطرح شدن نوزاد Baby M مورد توجه عمومی قرار گرفت(در بخش نام های کاربردی دیگر کشورها توضیحات کامل تری را بخوانید).

در سال ۱۹۹۰انجمن قانوندانان امریکا، پیش نویس دو روش قانونی به عنوان الگو برای موارد "جایگزینی" را نوشتند.

در سال ۱۹۹۶ دادگاه دیوان عالی کالیفرنیای آمریکا، قراردادهای "جایگزنی" را در این ایالت، قانونی اعلام کرد.

نخستین ساروگیسی هماهنگ شده ی شناخته شده، در حقیقت اغلب این جایگزینی‌ها در درون خانواده اتفاق می‌افتاد و بنابراین فرایندی عکس فرایند امروزی داشت. به طوری که اگر امروز زوج سلول لقاح‌ یافته خود را در رحم شخص ثالث نگهداری می‌کنند، دو هزار سال قبل یک خانواده بر اساس توافق قبلی فرزندی به دنیا می‌آورد و در لحظه تولد آن را به خانواده‌ای بدون فرزند می‌داد.

سال ۱۹۷۶ یک وکیل حقوقی در آمریکا به نام نوئل کین نخستین توافقنامه رسمی میان یک زوج و مادر جایگزین را تنظیم کرد و از آن زمان بازاریابی "جایگزین" به عنوان یک راه حل مهم در درمان نازایی زنان به کار گرفته شد. مانند هر بازاریابی دیگری، در این مورد نیز دلالان و واسطه‌ها وارد صحنه شدند و با شناسایی زنان مایل به اجاره رحم، آن ها را از راه مصنوعی با اسپرم مردی که همسرش نابارور بود باردار می‌کردند.

تا سال ۱۹۸۰ که فناوری این عرصه پیشرفت کرد و تکنیک‌های جدید به کار گرفته شد، استفاده از بارداری جایگزین افزایش یافت. در حقیقت از ین زمان از تکنیک بارداری جایگزین که بر اساس آن تخمک و اسپرم یک زوج لقاح می‌یابد و سپس به رحم جایگزین منتقل می‌شود، مورد استفاده قرار گرفت و روش "جایگزینی سنتی" کنار گذاشته شد.

از سال ۷۶ میلادی تا ۸۸ در حدود ۶۰۰ کودک با این روش در آمریکا بدنیا آمدند. از دهه ۸۰ آمار آن افزایش یافته است و از سال ۹۷ تا ۹۲ میلادی، ۵۰۰۰ کودک در آمریکا با این روش بدنیا آمده اند.

● پیش گفتار

هماهنگی و ترتیب دادن برنامه ای است که از رحم یک زن برای کاشتن و نگهداری رویان و بدنیا آوردن نوزاد از فرد یا زوجی دیگر، کمک می گیرند. در آمریکا دو نوع جایگزین سنتی traditional surrogacy)) و بارداری جایگزین Gestational surrogacy)) وجود دارد. اگر زن، مادر ژنتیک فرزندی باشد که به دنیا می آورد، دراین حالت به آن "جایگزینی سنتی" می گویند اما اگر این زن، تنها نگه دارنده "بار آبستنی"، پس از انتقال رویان به زهدانش، باشد و هیچ گونه رابطه ی ژنتیکی با این فرزند نداشته باشد، به این روش "جایگزین بارداری" می گویند.

این رفتار می تواند هدف مالی (commercial surrogacy) داشته باشد و یا به انگیزه ی انسان دوستانه و کمک انجام پذیرد. بیشتر موارد اقوام زوج ها هستند که با این نیت، جایگزینی را انجام می دهند. altruistic surrogacy) ).

● نام های کاربردی در دیگر کشورها

gestational surrogate, gestational surrogate mother, "surrogate mother" or "gestational carrier, mothering by proxy, surrogate mother, mother substitute , …

در امریکا، مساله "جایگزینی" با مادر بیولوژیک و جایگزین ملیسا استرن ((Baby M که در سال ۱۹۸۶ بدنیا آمد مورد توجه عموم گرفت. با وجود اینکه توافق نامه ای امضاکرده بودند، جایگزین حاضر به واگذاری نوزاد به زوج نشده بود. دادگاه تشخیص داد که خانم وایت هد «جایگزین» مادر قانونی فرزند است و قرارداد «جایگزینی» فاقد اعتبار است اما از دیگر سو صلاح دانست که برای کودک بهتر است که تحت سرپرست پدر بیولوژیک و همسرش (زوج درخواست کننده) باشد!!!

● نام های به کار رفته در ایران

مادر سفارشی، "رحم اجاره ای"، "مادر اجاره ای "، مادر جایگزین، " رحم میانجی"، "مادر میانجی"، "دایگی پیش ازتولد"،"حامل بارداری"، "بارداری میانجی" ، "رحم جایگزین" و ... نام هایی اند که در ایران به کار گرفته شده اند.

● بررسی نام های کاربردی در ایران

کاربرد واژه اجاره یا کرایه: معنایی تجاری و نه چندان خوشایند در قبال چنین رفتار نیکی را تداعی می کند و .... در فرهنگ شرقی پسندیده نیست، مفهوم آن فراگیر نیست و با پذیرش چندانی هم روبرو نشده است.

▪ کاربرد واژه میانجی: ریشه ای پارسی ولی ترکیبی با عربی یا ترکی است که فراگیری واژه جایگزین را نیز ندارد و از نظر معنی واژه ای نه تنها کامل نیست که در مقایسه با واژه جایگزین که معنی دقیق تری است، قابل حذف می شود.

▪ کاربرد واژه مادر: نقش و اثری که این نام بر دیگران دارد، ژرف است و این دیگران از زوج نابارور گرفته تا گروه پزشکی و مدد کاری و خود زوج ها و ... را در بر می گیرد. به دلیل بار عاطفی آن توصیه نمی شود. پیامدهای حقوقی آن ناشناخته است و سبب چالش های آتی می گردد. آیا می توانیم عوارض اجتماعی آن را نادیده بگیریم؟ کاربرد واژه مادر در غرب، بر اساس تفاوت روش های موجود در کشورها است و پرداختن به مسایل و عوارض پیش آمده در غرب نباید از یادمان ببرد که برای آن چه در کشور ما قانونی و عملی است، واژه های رحم جایگزین و بارداری جایگزین پاسخ گوی نیازهای کنونی ماست و شاید بهتر باشد با بکارگیری واژه های غیردقیق، دردسری را برای آینده ی درازمدت زمینه سازی نکنیم.

▪ کاربرد واژه جایگزین یا جانشین : جایگزین، برگردانی دقیق تر و فراگیرتر است که با ریشه لاتین و انگلیسی واژه هم خوانی بیشتری دارد. نکته جالب، در گنجاندن واژه انتخاب در مفهوم آن است که جایگزین را نامزدی مناسب تری نسبت به جانشین می کند و در بخش تاریخچه به آن پرداخته ایم.

● سخن پایانی

این روش به برخی کمک می‌کند تا بتوانند فرزند بیولوژیک خود را داشته باشند و یادمان باشد از هر چهار زوج نابارور، یک زوج دچار افسردگی و از هر شش زوج نابارور یک زوج مبتلا به اضطراب است. اکنون که در کشور ما، شیوه ای ویژه و یگانه برای هماهنگی های قانونی و مذهبی یافت شده است و بر خلاف وضعیت موجود در دیگر کشورهای اسلامی مانند مالزی* دریچه ای تازه گشوده شده است، پسندیده است از یاری یکدیگر برای دست یابی به بهترین نتیجه کمک بگیریم. پرداختن به مسایل و نابسامانی های موجود،یکی از راه کارهای پیشگیری از عوارض ناخوشایند است. چنین به نظر می رسد که نیاز به کارهای فرهنگی در این زمینه وجود دارد تا بتوان این روش را شفاف و روشن ، معرفی و اجرا نمود. به هر روی فراموش نکنیم در کنار آن پایه های علمی آن باید نگهداری شود.

در پایان پیشنهاد می کنیم از اصطلاحات زیر به صورت یک پارچه استفاده کنیم:

● "رحم جایگزین":

نکته ای اساسی و مهم که به دلیل اختلاف در فرهنگ ها و قوانین مدنی کم تر به آن پرداخته ایم این است که اساسا واژه مادر به دلیل بخش اهدای تخمک از طرف زن "جایگزین وارد روزمره شده است. در هنگامی که فرد جایگزین را تنها برای نگهداری کردن از بارداری نیاز داریم، بکارگیری عبارت "رحم جایگزین" پسندیده تر و درست تر است.

● بارداری جایگزین:

در شرایطی که فرد جایگزین، هم اهداکننده تخمک و هم نگه داری کننده از بارداری است، بکارگیری واژه"بارداری جایگزین" را پیشنهاد می نماییم. اگر چه این مورد درایران اجرا نمی شود و حتا در صورت اهدای تخمک، تخمک از فرد دیگری بجز جایگزین گرفته می شود و باز هم در این حالت نام "بارداری جایگزین" درست تر و دقیق تر به نظر می رسد.

بن نوشت:

* :(یکی از مقام های مذهبی مالزی (مت جاییز) گفته است: بر اساس فتوا جایگزینی در اسلام حرام است. زیرا در اسلام از زهدان زن به نام رحیم نام برده شده است که یکی ازصفات خداوندی است. جالب این که اسم خداوند را به آن اطلاق کرده اند.

شاید دلیل این امر، آشکارسازی لطف و رحمت خداوند به انسان ها است که نشان می دهد لطف خداوند به انسان حتا از همان زمان که در زهدان تاریک مادر قرار گرفت، آغاز می شود. در اسلام بحث زایش تنها زایش بر اساس ازدواج تحت قوانین اسلامی، درست است و جایگزینی مورد قبول نیست).

نویسندگان:

نرجس شیرآقایی کوتنایی، کارشناس مامایی

لاله فانی صابری،کارشناس ارشد، عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی مازندران و دانشجوی دکترای دانشگاه پوترای مالزی