مشاركت مردمی, گلوله جادویی ارتقای سلامت

اگرچه همه از اهمیت مشاركت مردم در برنامه های بهداشتی و توسعه دم می زنند اما هنوز اجماعی درباره تعریف این واژه وجود ندارد

در طول ۵۰ سال گذشته، مشاركت مردمی یكی از مفاهیم ثابت در گفتمان توسعه و دهه‌های ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰، مشاركت عنصر اساسی تحقق توسعه پایدار و عدالت، به ویژه برای كاهش فقر بوده است. در كنفرانس آلما‌آتای سازمان جهانی بهداشت، مشاركت به عنوان بخش اساسی سیاست‌های بهداشتی شناخته شد و اهمیت درگیری آگاهانه تمامی ذی‌نفعان به ویژه مردم را در طراحی و اجرای خدمات و برنامه‌های بهداشتی به رسمیت شناختند.

● چرا مشاركت

▪ درباره ضرورت پذیرش مشاركت مردمی در برنامه‌های، ارتقای سلامت ، استدلال‌های گوناگونی وجود دارد:

▪ استدلال خدمات بهداشتی: بسیاری از خدمات تامین شده بدون استفاده مانده یا به درستی استفاده نمی‌شوند زیرا كسانی كه خدمات برای آنها طراحی شده، در طراحی و توسعه آن درگیر نبوده‌‌اند.

▪ استدلال اقتصادی: هر جامعه‌ای برخوردار از منابع اقتصادی، تجهیزاتی و انسانی است كه می‌تواند و باید آنها را برای بهبود سلامت محلی و ملی و شرایط محیطی بسیج كند.

▪ استدلال ارتقای سلامت: بیشترین بهبود سلامت مردم نتیجه‌ای است از آنچه آنها می‌توانند برای خودشان انجام دهند و ناشی از مداخلات پزشكی نیست.

▪ استدلال عدالت اجتماعی: همه مردم به ویژه فقرا و محرومان، دارای حق و وظیفه‌اند كه در تصمیمات موثر بر زندگی روزانه‌شان، درگیر شوند.

● دلایل مشاركت مردمی در برنامه‌های محلی

۱) مردم هر منطقه برخوردار از تجارب بالا و بینش صحیح درباره انتخاب آنچه باید انجام شود و چرای انجام آن هستند.

۲) مشاركت مردم در هر پروژه‌ای، تعهد آنها نسبت به آن پروژه را افزایش می‌دهد.

۳) مشاركت مردم در برنامه‌ها موجب توسعه توان و مهارت فنی و مدیریتی وافزایش فرصت‌های ایجاد اشتغال برای آنان می‌شود.

۴) مشاركت مردم، منابع در دسترس برنامه‌ را افزایش می‌‌دهد.

۵) مشاركت مردمی، موجب توسعه یادگیری اجتماعی هم برای طراحان برنامه و هم برای ذی‌نفعان آن می‌‌شود.

● دلایل بخش سلامت برای مشاركت مردمی

۱) مردم با خدماتی كه به آنها ارائه می‌شود آشنا می‌شوند. از سوی دیگر، در بسیاری موارد مراقبان بهداشتی برای ارتقای كیفیت خدمات خود نیازمند آموختن از مردم هستند.

۲) سرمایه، نیروی انسانی، اطلاعات و تجهیزات مردم در اختیار برنامه‌ها قرار می‌گیرد.

۳) مهارت‌ها، دانش‌ها و تجارب آموخته شده از سوی مردم در بهبود برنامه‌های بعدی بسیار مفید است.

● و اما مشاركت

اگرچه همه از اهمیت مشاركت مردم در برنامه‌های بهداشتی و توسعه دم می‌زنند اما هنوز اجماعی درباره تعریف این واژه وجود ندارد. برای مثال، برخی مشاركت را به صورت‌های زیر تعریف می‌كنند:

▪ همكاری داوطلبانه مردم در برنامه‌های عمومی بدون ایفای نقش در طراحی آن برنامه‌ها.

▪ درگیری مردم در طراحی، اجرا و ارزشیابی برنامه‌ها و بهره‌برداری از منافع آن.

▪ فرآیندی فعال كه در آن ذی‌نفعانی فهیم و مصمم، بر نتیجه برنامه‌ تاثیر می‌گذارند و به رشد فردی و اجتماعی می‌رسند.

در كل، تعاریفی كه از مشاركت می‌شود، در برگیرنده طیفی از دریافت انفعالی خدمات بهداشتی تا تصمیم‌گیری فعال درباره سیاست‌ها و فعالیت‌های بهداشتی و برخورداری از منافع آن است.

● رویكردهای مشاركت مردمی در ارتقای سلامت

۱) رویكرد پزشكی كه سلامت را به معنای نبود بیماری می‌داند و مشاركت مردم را رعایت دستور پزشكان تعریف می‌كند.

۲) رویكرد برنامه‌ریزی بهداشتی كه سلامت را علاوه بر نبود بیماری، رفاه جسمی، روانی و اجتماعی افراد تعریف می‌كند و مشاركت مردمی را، همكاری برای دریافت یك خدمت بهداشتی می‌داند.

۳) رویكرد توسعه اجتماعی كه سلامت را شرایط انسانی تعریف و مشاركت مردمی را درگیری فعال آنها در تصمیم‌گیری و پاسخ‌گویی برنامه‌ها قلمداد می‌كند.

در رویكرد پزشكی، مشاركت مردم ناچیز است و بر اساس مدل اجابت خواسته‌های پزشكان تفسیر می‌شود. در رویكرد برنامه‌ریزی بهداشتی، مشاركت مردم اساسی است و از مدل‌ همكاری و تعاون در اجرای خدمات تبعیت می‌كند. در رویكرد توسعه اجتماعی، مشاركت مردم بنیادین است و از مدل كنترل اجتماعی تبعیت می‌كند. اگر این سه رویكرد را به دنبال هم قرار دهیم، مشاركت مردمی به صورت فرآیندی دیده می‌شود كه از اجرای دستور پزشكان تا مشورت و همكاری در تامین خدمات و سرانجام توانمندسازی مردم در جریان است.

● توانمندسازی مردم، بهترین نوع مشاركت

توانمندسازی مردم به معنای ایجاد فرصت‌ها و تجاربی است كه اجازه می‌دهد مردم به طور فعال در تصمیم‌گیری یك برنامه بهداشتی درگیر شوند. این حالت، عالی‌ترین شكل مشاركت مردم در سلامت است.

● عنكبوت مشاركت

به طور سنتی مشاركت مردمی با سوالاتی مثل اینكه <چند نفر آمدند> یا <چند نفر در یك فعالیت شریك هستند>، سنجیده می‌شود اما چنین برهانی، نشان‌دهنده مشاركت نیست. مردم می‌توانند بیایند اما هیچ تعهدی یا دركی از آنچه رخ می‌دهد، نداشته باشند. برای نشان دادن مشاركت مردمی می‌توان از یك نمونه فضایی استفاده كرد. به این ترتیب كه در پنج امتداد جداگانه نقطه‌هایی را رسم می‌كنیم. هر یك از نقطه‌ها نشان‌دهنده یكی از شاخص‌های مشاركت كامل مردمی است كه شامل مشاركت در تعیین نیازها، رهبری، سازمان‌دهی، مدیریت و بسیج منابع است. بعد، از این نقطه‌های پیرامونی به مركز آنها خطوطی رسم و هر خط از یك تا پنج شماره‌گذاری می‌شود.

اگر در هر برنامه به میزان درگیری مردم در تعیین نیازها، رهبری، سازمان‌ دهی، مدیریت و بسیج منابع نمره دهیم و نمره‌ها را به هم وصل كنیم، نمودار عنكبوتی مشاركت رسم می‌شود. بزرگتر این نمودار، نشان‌دهنده كیفیت مشاركت مردمی در یك برنامه است.

دكتر ژاله معارف دوست