افسردگی و اعتیاد كاربرد مقیاس SCL۹۰درسنجش میزان افسردگی معتادان خود معرف به مراكز ترك اعتیاد و بازپروری

مقاله‌ حاضر با استعانت‌ از مباحث‌ نظری‌ و اطلاعات‌ تجربی‌ به‌ دست‌ آمده‌ از بررسی‌ تأثیرات‌ اختلالات‌ همراه‌ (كوموربیدیتی‌)، نظیرافسردگی ‌و برخی متغیرهای‌زمینه‌ای‌ بر رفتار اعتیادی وتمایلات ‌به‌ سوء مصرف‌ مواد در معتادان‌ خود معرف‌ به‌ مراكز ترك‌ اعتیاد و بازپروری‌ تهران‌، می‌كوشد ضمن‌ آزمون‌ (تست‌) تجربی‌ مدل‌ نظری‌ ارایه‌ شده‌ از سوی‌برخی‌ از صاحب‌ نظران‌ معاصر (گلانتز ۱۹۹۶ ، هارتل‌ ۱۹۹۶، كسلر ۱۹۹۳ ، سودنسن ‌ ۱۹۹۶ ، نلسون‌ ۱۹۹۶، ساندرز و فیلیپس ‌ ۱۹۹۴ و دیگران) در خصوص‌ نقش‌ اختلالات‌ همراه (‌ Comorbidity)، نظیر اضطراب‌، افسردگی‌، اختلال‌ دو قطبی‌، اختلال‌ سلوك‌ و اختلال‌ شخصیت‌ ضد اجتماعی‌ و نظایر آن‌ در رفتار اعتیادی‌ و آمادگی‌ جهت‌ سوء مصرف‌، به‌طور اخص‌ به‌ سنجش‌ میزان‌ افسردگی‌ از طریق‌ كاربرد آزمون‌ SCL۹۰ در نمونه‌ای‌ از معتادان‌ خود معرف‌ به‌ مراكز ترك‌ اعتیاد و بازپروری‌ در تهران‌ در دو مقطع‌ زمانی‌ قرنطینه‌ و مرحله‌ اصلی‌ بازپروری‌ بپردازد و میزان‌ تمایل‌ به‌ سوءمصرف‌ را براساس‌ آزمون ‌ APSدر آنان‌ در دو مقطع‌ زمانی‌ فوق‌ بسنجد.

با كاربردروش‌ پیمایشی‌ و با استفاده‌ از تكنیك‌ پرسشنامه‌ و مصاحبه‌ از ۱۵۳ معتاد نگهداری‌شده‌ در مراكز بازپروری‌ وترك‌ اعتیاد در تهران‌ - كه‌ به‌ طریق‌ نمونه‌گیری‌ طبقه‌ای (‌ (Stratified با دقت‌ احتمالی‌ مطلوب‌(d=۰/۰۵) و ضریب‌اطمینان ‌%۹۵ ( t=۱/۹۶%) انتخاب‌ شده‌ بودند - اطلاعات‌ مورد نیاز جمع‌آوری‌ شد.

براساس‌ نتایج‌ به‌ دست‌ آمده‌ به‌ رغم‌ كاهش‌ نسبی‌ در میزان‌ افسردگی‌ و رفتار اعتیادی‌ آزمودنی‌ها در مرحلهٔ اصلی‌ بازپروری نسبت به مرحله قرنطینه‌، میزان‌ بیماری‌ افسردگی‌ و تمایلات‌ به‌ سوء مصرف‌ مواد (آمادگی‌ به‌ اعتیاد) همچنان در آنان‌ بالا بوده‌ است‌.

از طرفی‌، بر اساس‌ نتایج‌ به‌ دست‌ آمده‌،از كاربرد الگوی‌ تبیینی‌ تحلیلی‌ و استفاده‌ از رگرسیون‌ چند متغیره‌ و تحلیل‌مسیر، می‌توان‌ استدلال‌ كرد كه‌ میل‌ به‌ مصرف‌ مواد مخدر در معتادان‌ خود معرف‌ به‌ مراكز ترك‌، متأثر از عوامل‌ متعددی‌ است‌ كه‌ در شبكه‌ای‌ از روابط علی‌ با یكدیگر به‌ سر می‌برند و كل‌ تغییرات‌ آن‌ را مجموع‌ متغیرهایی‌ كه‌ علت‌ در نظر گرفته‌ شده‌اند نشان‌ می‌دهند. در این‌ الگو سندروم‌ افسردگی‌، سابقه‌ اعتیاد، نوع‌ ماده‌ مخدر مصرفی‌، SES و سابقه‌ ترك‌ اعتیاد برتمایلات‌ فرد به‌ سوء مصرف‌ و رفتار اعتیادی‌ تاثیر می‌گذارد. این‌ یافته‌ ضمن‌ تائید مدل‌ هایی‌ كه‌ بر تاثیرات‌ اختلالات‌ روانی‌ در گرایش‌ به‌ سوء مصرف‌ تاكید می‌كنند، ضرورت‌ توجه‌ به‌ آزمون‌ مدل‌های‌ آلترناتیو را توصیه‌ می‌كند.

اعتیاد به‌ مواد مخدر و الكل [۱] بیماری‌ دوره‌ای‌ یا مزمنی‌ است‌ كه‌ توسط سایقی‌ نابهنجار و ممتدبرای‌ برخی‌ نوروتروپها مشخص‌ می‌شود . اگر سوژه‌ از ماده‌ مخدر كه‌ به‌ آن‌ معتاد شده‌ محروم‌ گردد،حالت‌ نیاز در او رو به‌ تزاید خواهد گذارد. سندرم‌ ابستیننس‌ یا پرهیز [۲] كه‌ در اثر محرومیت‌ سوژه‌ از ماده‌مخدر حادث‌ می‌شود غالبا با اختلالات‌ جسمی‌ و روحی‌ همراه‌ است‌ (كوركینا [۳]، تسیومیكو [۴]، كوسودا [۵]، ۱۱۵:۱۹۸۹) مثلا الكلیسم‌ مزمن‌ (اتیلیزم‌) با نیاز غیرقابل‌ مقاومت‌ در برابر الكل‌ و با ظهور وابستگی‌روانی‌ و جسمانی‌ نسبت‌ به‌ الكل‌ و براساس‌ سیندروم‌ پرهیز نمایان‌ می‌گردد.

برخی‌ از مواد مخدرها، اعتیادهای‌ خاصی‌ ایجاد می‌كنند كه‌ با توسعه‌ و گسترش‌ داروسازی (فارماكولوژی‌)، بر مقدار این‌ مواد افزوده‌ می‌شود؛ اما در این‌ میان‌، بیش‌ از همه‌ می‌توان‌ به‌ مواد افیونی‌ نظیر تریاك‌، مرفین‌، دیامرفین‌ یا هروئین‌، پانتوپون‌ یا انوپون‌، كد ئین‌ یا متیل‌ مرفین‌ و همچنین‌ به‌ مشتقات‌ مرفین‌ نظیر تری‌مه‌ پریدین‌ یا پرومدول‌ اشاره‌ كرد. داروهای‌ خواب‌آور نیز می‌توانند ایجاد اعتیادكنند مثلا باربیتوریك‌ها و برخی‌ مواد تحریك‌ كننده‌ نظیر كافئین‌، آمفتامین‌ یا فنامین‌، متامفتامین‌ یاپروتئین‌ خصلت‌ وابسته‌ كننده‌ و اعتیادآور در مصرف‌ كننده‌ دارند. (ال‌. اس‌. دی‌ L.S.D ۲۵)، كه‌ سابقا به‌صورت‌ داروی‌ محرك‌ استعمال‌ می‌شد، اینك‌ به‌ عنوان‌ ماده‌ مخدر مورد مصرف‌ پیدا كرده‌ است‌. این ‌ماده‌ كه‌ تأثیری‌ نشاط آور دارد، اعتیادآور است‌ و مصرف‌ آن‌، چون‌ سایر مواد توهم‌زا، به‌ ایجاد حالت‌ روان‌ پریشی‌، حالات‌ اوهامی‌، خطای‌ بصری‌ و ایده‌های‌ هذیانی‌ منجر می‌شود این‌ اختلالات‌ اغلب‌ ممكن‌ است‌ خصلتی‌ قطعی‌ و برگشت‌ ناپذیر پیدا كنند.

در صورتی‌ كه‌ فرد معتاد از ماده‌ مخدری‌ كه‌ مصرف‌ می‌كند دور شود دچار عوارض‌ روحی‌ وجسمی‌ گوناگون‌ همراه‌ با سردرد، ضعف‌ و علایم‌ عصبی‌ ـ نباتی‌ می‌شود و در نقاط مختلف‌ بدن‌ احساس‌ درد می‌كند، یا دلش‌ می‌خواهد بدون‌ علت‌ به‌ زیر گریه‌ بزند. در مواردی‌ نیز حالت‌ تهوع‌، اسهال‌، افسردگی‌و تحریك‌پذیری‌ در فرد ظاهر می‌گردد در این‌ حالت‌ است‌ كه‌ فرد معتاد زمین‌ و زمان‌ را به‌ هم‌ می‌زند تامواد یا ماده‌ مورد نیاز را به‌ دست‌ آورد او، در این‌ احوال‌، قادر به‌ انجام‌ هر كاری‌ می‌شود و حتی‌ ممكن‌ است‌ دست‌ به‌ جنایت‌ هم‌ بزند واكنش‌ های‌ افسردگی‌ اغلب‌ با بیقراری‌ و دلهره‌ همراه‌ است‌ و، درمواردی‌ نیز، تمایل‌ به‌ خودكشی‌ و آرزوی‌ مرگ‌ در معتاد فزونی‌ می‌گیرد. خطاها و اشتباهات‌ بصری‌ ـ حسی‌ همراه‌ با توهم‌ و تیرگی‌ شعور در فرد آشكار می‌شود كه‌، به‌ زعم‌ برخی‌ از روانپزشكان‌، این‌ موارد رادر درمان‌ معتادان‌ به‌ مواد مخدر حتما باید مد نظر داشت (كوركینا، تیومیكو، كوسووا، ۱۹۸۹ :۱۲۰ـ۱۲۱)

● طرح‌ و بیان‌ مسأله‌:

كوموربیدیتی [‌۶] یا اختلال‌های‌ همراه‌ در مطالعات‌ همه‌گیر شناختی [‌۷] وسبب‌شناختی [۸]‌ اعتیاد و سوءمصرف‌ مواد بیش‌ از پیش‌ مورد توجه‌ محققان‌ و صاحب‌نظران‌ مسایل‌ اعتیاد قرار گرفته‌ است‌.

این‌ تحقیقات‌ نشان‌ داده‌اند كه‌ اختلال‌های‌ مصرف‌ مواد مخدر در اغلب‌ موارد بر اساس‌ مشاهدات‌ بالینی [‌۹] با برخی‌ از اختلالات‌ روانی‌، نابهنجاری‌ ها و نابسامانی‌ های‌ روحی‌، عاطفی‌، خلقی‌ و رفتاری‌، نظیر اختلال‌ سلوك‌ و اختلال‌ شخصیت‌ ضد اجتماعی [‌۱۰]، اختلال‌ دو قطبی [‌۱۱] ، اختلالات‌ افسردگی [‌۱۲]، اختلالات‌اضطراب [‌۱۳]، ضربه‌ و اختلال‌ فشار روانی‌ پس‌ از آسیبی [‌۱۴]، احساس‌ از خود بیگانگی [‌۱۵]، احساس‌ بی‌قدرتی [‌۱۶] و نظایر آن‌ همبستگی‌ و همخوانی‌ دارند ( بروین [‌۱۷] ۱۹۹۲ ، وین‌استاین [‌۱۸] ۱۹۹۳، برونر [۱۹] ۱۹۹۶، كیدروف [‌۲۰] ۱۹۹۶، كوهن [‌۲۱] ۱۹۹۱، كسلر [۲۲] ۱۹۹۶ ، نلسون [‌۲۳] ۱۹۹۶، گلاسنی‌ و كامینر [۲۴] ۱۹۹۲،سوندسن [‌۲۵] ۱۹۹۸، كلارك‌ و هجندوس [‌۲۶] ۱۹۹۷).

یكی‌ از اختلال‌های‌ همراه‌ كه‌ در اعتیاد و اختلال‌های‌ مربوط به‌ سوءمصرف‌ مواد مخدر،روان‌گردان‌ها و الكل‌ دیده‌ می‌شود، اختلالات‌ مربوط به‌ افسردگی‌ است. گرچه‌ در اغلب‌ تحقیقات‌، افسردگی‌ به‌ عنوان‌ شایع‌ترین‌ اختلال‌ همراه‌ در اعتیاد مطرح‌ است‌، برخی‌ از محققان‌ و صاحب‌نظران‌ (هیل [‌۲۷] ۱۹۹۱، ساندرز [۲۸] ۱۹۹۴ و فیلیپس [‌۲۹] ۱۹۹۶ و (افسردگی‌ را هم‌ یكی‌ از علت‌های [‌۳۰] گرایش‌ به‌سوءمصرف‌ و هم‌ معلول‌ و یكی‌ از پیامدها و آثار [۳۱] سوءمصرف‌ عنوان‌ نموده‌اند.

مطالعات‌ و تحقیقات‌ همه‌گیرشناسی‌ این‌ ملاحظات‌ بالینی‌ را به‌ اثبات‌ رسانده‌اند كه‌ اختلال‌های‌مصرف‌ مواد مخدر معمولا با اختلال‌ افسردگی‌ هم‌ در نوجوانی‌ و هم‌ در بزرگسالی‌ همراه‌ است ) گرین‌بام [‌۳۲] ۱۹۹۶ ، كسلر ۱۹۹۴ ، اندروز [۳۳] ۱۹۹۳ و دیگران).

از طرفی‌، كیدروف ( ‌ ۱۹۹۶) و نلسون ( ‌ ۱۹۹۶) عنوان‌ كرده‌اند كه‌ وجود یك‌ نوع‌ اختلال‌، نظیرافسردگی‌، در معتادان‌ به‌ الكل‌ و مواد مخدر ملاك‌ تشخیصی‌ مهمی‌ برای‌ انواع‌ اختلالات‌ دیگر خواهد بود. از این‌ رو، شیوع‌ گسترده‌ این‌ همبودی‌ تلویحات‌ ضمنی‌ بسیاری‌ دارد و افراد معتاد در عمل‌، علاوه‌ براعتیاد، با بیماری‌ های‌ همراه‌ مواجهه‌ بوده‌اند، و لذا نیازمند درمان‌های‌ بیشتر و مراقبت‌های‌ بالینی‌ وپزشكی‌ دقیق‌تر و طولانی‌تری‌ هستند كه‌ نه‌ تنها سیر بالینی‌ آنان‌ را وخیم‌، حاد و بد جلوه‌ می‌دهد، بلكه‌دوره‌ درمان‌ را طولانی‌تر می‌سازد (اشمیت [‌۳۴] و بیگلو [۳۵] ۱۹۹۶).

گرچه‌ پیوند و همراهی‌ اختلالات‌ همراه‌ (كوموربیدیتی‌) ، نظیر افسردگی‌ با اعتیاد [۳۶]، از لحاظ تجربی‌ و بالینی‌ به‌ اثبات‌ رسیده‌ است‌، اما دلیل‌ آن‌ همانطور كه‌ برخی‌ محققان‌ (كسلر ۱۹۹۵ ،خانتزیان [‌۳۷] ۱۹۹۷ و ) متذكر گردیده‌اند روشن‌ نیست‌.

در متون‌ جدید، مربوط به‌ سوء مصرف‌ و اختلالات‌ روانی ( ‌ Meyer, Glantz, Hartel, ۲۰۰۲)امروزه‌ سه‌ الگو در خصوص‌ پیوستگی‌ میان‌ اعتیاد و اختلال‌های‌ همراه‌ مطرح‌ است‌:

الف‌ ـ اختلال‌های‌ روانی‌ كه‌ به‌ سوء مصرف‌ مواد منجر می‌گردند؛

ب‌ ـ سوءمصرف‌ مواد (اعتیاد ) كه‌ به‌ پیدایش‌ اختلال‌های‌ روانی‌ می‌انجامد؛

ج‌ ـ عوامل‌ خطرساز مشتركی‌ كه‌ منجر به‌ هر دو می‌گردند.

مطالعات‌ و تحقیقات‌ انجام‌ شده‌ نشان‌ دهنده‌ نوعی‌ حمایت‌ از هریك‌ از الگوهای‌ فوق‌الذكر است‌. به‌ هرحال‌، اغلب‌ محققان‌ بر این‌ اصل‌ تاكید می‌كنند كه‌ ارتباط میان‌ اختلال‌ مصرف‌ موادمخدر و اختلال‌های‌ روانی‌، نظیر افسردگی‌، نسبت‌ به‌ آنچه‌ كه‌ در هریك‌ از این‌ الگوها مطرح‌ شده‌ است‌پیچیده‌تر، تبادلی‌تر و چندعاملی‌تر است‌.

اخیرا گلانتز [۳۸]، واینبرگ [‌۳۹] و مینر [۴۰] (۲۰۰۲) از الگوی‌ چهارمی‌ سخن‌ رانده‌اند كه‌ سه‌ الگوی‌ پیشین‌ رابه‌ یكدیگر پیوند می‌دهد و برای‌ هریك‌ از موارد بروز بیماری‌ های‌ همراه‌ توضیحی‌ و تفسیری‌ دارد.بنابراین‌ الگو، در برخی‌ از افراد، سوء مصرف‌ مواد و آسیب‌ روانی‌ خاص‌ همراه‌ یكدیگر رشد می‌كنند. ازطرفی‌، هریك‌ گام‌های‌ سبب‌ شناختی‌ دیگری‌ را از طریق‌ تعامل‌های‌ چندگانه‌ تشدید می‌كند، احتمال‌تداوم‌ هر دو را افزایش‌ می‌دهد و پیامد و عواقب‌ هر دو را وخیم‌تر می‌سازند (Glantz, Weinberg Miner, ۲۰۰۲: ۱۴-۱۶). با وجود آنكه‌ همبستگی‌ های‌ میان‌ مصرف‌ مواد مخدر و دیگر اختلال‌های‌روانی‌، نظیر افسردگی‌ بسیار قوی‌ هستند، معهذا باید در استنباطات‌ علی‌ خود در این‌ خصوص‌ محتاطبود. یك‌ دلیل‌ آن‌ این‌ است‌ كه‌ متغیرهای‌ مشخص‌، بویژه‌ عوامل‌ ژنتیكی‌، و سایر عوامل‌ زیست‌شناختی‌ در بسیاری‌ از مطالعات‌ و تحقیقات‌ تجربی‌ مورد سنجش‌ و اندازه‌گیری‌ قرار نگرفته‌اند. بسیاری‌ از تحقیقات‌ و مطالعات‌ بر گزارش‌های ‌ گذشته‌نگر در باب‌ شروع‌ زمانی‌ اختلال‌ها تكیه‌ می‌كنند كه‌ می‌تواند سوگیرانه‌ و غیردقیق‌ باشد مضافا آنكه‌ نشانگان‌ و پیش‌نشانه‌هایی‌ كه‌ برای‌ تشخیص‌ اختلالات‌ بالینی‌لازم‌ هستند بروز می‌كنند از طرفی‌، هم‌ گرایش‌ به سوء مصرف‌ مواد مخدر و هم‌ حالت‌های‌ مخصوص‌ به‌ترك‌ مواد توأماً اختلال‌های‌ روانی‌ خاصی‌ را بروز می‌دهند كه‌ به‌ پیچیدگی‌ امر خصوصا در فرایندهای‌ درمان‌ و مداخلات‌ بالینی‌ می‌افزاید.

مقاله‌ حاضر در پرتو نتایج‌ یك‌ تحقیق‌ پیمایشی [۴۱] بر روی‌ معتادان‌ خود معرف‌ و دستگیر شده‌ درمراكز ترك‌ اعتیاد و بازپروری‌ تهران‌ و با هدف‌ سنجش‌ میزان‌ افسردگی‌ در آنان‌ به‌ عنوان‌ یك‌ اختلال ‌همراه‌ تحریر و تنظیم‌ گردیده‌ است‌ (محسنی‌ تبریزی‌، وثوقی‌، بررسی‌ وضعیت‌ معتادین‌ در مراكزبازپروری‌ تهران‌، ۱۳۷۶).

دكتر علیرضا محسنی‌ تبریزی‌

دانشیار گروه‌ جامعه‌شناسی‌ دانشكده‌ علوم‌ اجتماعی‌ دانشگاه‌ تهران‌

منابع‌

- كوركینا، تسیویلكو، كوسووا؛ روانكاوی‌، روان‌ درمانی‌؛ ترجمه‌ رزم‌ آزما،تهران‌، نشر نی‌،۱۳۶۸.

ـ محسنی‌ تبریزی‌، علیرضا؛ خودكشی‌ در استان‌ ایلام‌؛ موسسه‌ مطالعات‌ و تحقیقات‌ اجتماعی‌ دانشگاه‌تهران‌، ۱۳۷۲.

ـ محسنی‌ تبریزی‌، علیرضا، وثوقی‌، منصور؛ بررسی‌ و ارزیابی‌ وضعیت‌ معتادان‌ در مراكز بازپروری‌،مورد مركز بازپروری‌ قرچك‌؛ تهران‌، ۱۳۷۶.

- Clark, D. B., Leshick, L., Hegedus, A.M, (۱۹۹۷); "Traumas and other adverse life eventsin adolescents with alcohol abuse and dependence"; Journal of the American Acdademyof Child and Adolescent Psychiatry, ۳۶(۱۲), ۱۷۴۴-۱۷۵۱.

- Cohen, P.(۱۹۹۳); "An Epidemiological Study of Disorders in Late Childhood andAdolesence"; journal of Child Psyohology and Psychiatry, ۳۴(G), ۸۵۱-۸۶۷.

.- Diskstra, Rene;(۱۹۸۵). Suicide in Adolescence; MA, Hingham

- Glantz, M, Hartel, C.,(۲۰۰۲) Drug Abuse, Origins and Interventions; AmericanPsychological Association, W.D.

- Green, R.W. (۱۹۹۷); "Comorbidity of Eating Disorders and Substance Abuse ReviewLiterature"; International journal of Eating Disorders, ۱۶(۱), ۱-۳۴.

.- Kessler, R., (۱۹۹۵); Epidemiology of Psychiatric Comorbidity; New York: Wiley-Liss

- Kessler, R., Nelson, C.B., McGonagle, K.A. (۱۹۹۶); the Epide Miolog of CoocuringAddictive and Mental Disorders; American journal of Orthopsychiatry, ۶۶(۱), ۱۷-۳۱.

- Swendsen, J.D. (۱۹۹۸); "The Comorbidity of Alcoholism with Anxity and DepressiveDisorders in four Geographic Communities"; Comprehensive Psychiary, ۳۹(۴), ۱۷۶-۱۸۴.

۱-Toxicomanie

۲- Abstinence

۳- Kourkina

۴- Tessiomikoo

۵- Koussoda

۶- Comorbidity

۷- Epidemioligical

۸- Etiological

۹- Clinical

۱۰- Conduct Disorder and Antisocial Personality Disorder

۱۱-Bipolar Disorder

۱۲- Depreesive Disorders