معلمی به نام «تاریخ»

روز سه شنبه پنجم دی ماه دانشگاه قرآن و حدیث پردیس تهران همایشی را برگزار کرد با عنوان نگاهی به شخصیت علمی, اخلاقی و سیاسی استاد علی دوانی ره در این مراسم ابتدا فیلم کوتاهی از زندگی وی به نمایش درآمد و در ادامه فرزند وی دکتر محمدحسین رجبی دوانی به ایراد سخنرانی پرداخت که بخش هایی از این سخنرانی پیش روی شماست

روز سه‌شنبه پنجم دی‌ماه دانشگاه قرآن و حدیث پردیس تهران همایشی را برگزار کرد با عنوان نگاهی به شخصیت علمی، اخلاقی و سیاسی استاد علی دوانی(ره). در این مراسم ابتدا فیلم کوتاهی از زندگی وی به نمایش درآمد و در ادامه فرزند وی دکتر محمدحسین رجبی دوانی به ایراد سخنرانی پرداخت که بخش‌هایی از این سخنرانی پیش روی شماست.

ما اینجا جمع شده‌ایم که از علم تجلیل کنیم و یک الگو را برای دانشجویان و طلاب معرفی کنیم. این در حالی است که استاد دوانی یک روستازاده خود ساخته بود و بدون داشتن معلم و الگویی در پی کسب فضیلت برآمد خصوصا در محیط شهر آبادان که در آن زمان با توجه به حضور انگلیسی‌ها یک شهر غربی بود و شعائر اسلامی در آن کمرنگ‌تر از سایر شهرها بود.

استاد دوانی در ۱۴ سالگی در عین فقر و نداشتن پشتوانه مالی راهی نجف‌ شد. بعدها تعریف می‌کردند که چگونه ۴۰ شب پیاده از مسجد نجف به مسجد سهله می‌رفت و گاهی پیش می‌آمد که به علت بیماری این رشته گسسته می‌شد و ایشان از اول شروع می‌کرد.

وی بعدها به قم برگشت و از محضر علمای بزرگی همچون آیت‌الله بروجردی، امام خمینی، علامه طباطبایی و آیت‌الله شریعتمداری کسب فیض کرد.

گاهی سوال پیش می‌آمد که چرا ایشان تحصیلات و تلاش خود را در فقه و اصول ادامه نداد و پاسخ این بود که جامعه اسلامی کمبودی نسبت به مراجع بزرگ ندارد و خواستند در سایر عرصه‌ها خدمت کنند و آن عرصه نشر معارف اسلامی به وسیله بیان و قلم بود.

بنابراین در عرصه بیان کار خود را با سفرهای زیاد تبلیغی شروع کرد؛ سفرهای تبلیغی به شهرهای بزرگ و کوچک ایران و حتی کویت.

در عرصه قلم نیز از همان آغاز جوانی با نوشتن مقاله و کتاب کار خود را آغاز کرد. ایشان کتاب تاریخ فلسفه جلال‌الدین دوانی مربوط به قرن ۹ و ۱۰ را در ۲۵ سالگی به تحریر درآورد که مورد توجه شخصیت‌های بزرگ علمی و مذهبی همچون هانری کربن و... قرارگرفت و بارها بر آن تقریر نوشتند.

دومین اثر ایشان شرح زندگانی استاد کل وحید بهبهانی است که بحث مقدماتی اول کتاب تاریخ جامعی است از تاریخ فقه و فقاهت که مورد توجه آیت‌الله بروجردی و حضرت امام قرار گرفت. آیت‌الله بروجردی فرموده بود که کتاب را خواندم و استفاده کردم و حضرت امام نیز فرموده بود از اول تا آخر کتاب را خواندم. بعدها که کتاب مفاخر اسلام ایشان کتاب برتر شناخته شد ایشان می‌گفت هیچ یک از این جوایزی که تاکنون گرفته،‌ به اندازه تشویق آیت‌الله بروجردی، ارزش نداشته ‌است.

مجموعه آثار ایشان ۱۱۰ جلد کتاب می‌شود. در اوایل انقلاب آیت‌الله بهشتی از ایشان دعوت کردند کاندیدای مجلس و مجلس خبرگان شود، اما ایشان در پاسخ اعلام کرد بهتر است در عرصه علمی به جمهوری اسلامی خدمت کند، بنابراین بیشتر آثار ایشان نیز بعد از انقلاب اسلامی نوشته شد.

● ویژگی‌های شخصیتی استاد دوانی

استاد دوانی علم را نه برای علامه شدن بلکه برای خدمت به دین تحصیل می‌کرد، غیرت دینی فوق‌العاده‌ای داشت و برای دفاع وارد عرصه می‌شد.

اساس کار وی بر این بود که مکتب اهل بیت را بخوبی تبیین کند، خصوصا حضرت ولی‌عصر. ایشان شش کتاب در مورد امام عصر و کارهای دیگری که مربوط به نایبان آن حضرت می‌شد به رشته تحریر درآورد.

بخش دیگر کار وی علم رجال و معرفی علماست. ایشان آنها را از دو بعد معرفی می‌کرد، بعد علمی که منتهی شد به کتاب مفاخر اسلام و بعد سیاسی که کتاب نهضت روحانیون از آن منتج شد.

محمدحسین رحیمی دوانی: توجه استاد دوانی به تاریخ اسلام به این جهت بود که تاریخ اسلام و شرایط زندگی امامان در حوزه تدریس نمی‌شد و مورد توجه قرار نمی‌گرفت. وی اعتقاد داشت آگاهی از شرایط زمانی و مکانی احکام صادر شده توسط امامان می‌تواند علما و مراجع را به جهت درک صحیح‌تر این احکام و دادن فتواهای جدید یاری رساند

در حال حاضر در سالگرد ۵۰ سالگی نوشتن کتاب نهضت روحانیون هستیم.

استاد دوانی به فاصله ۴۲ روز پس از وقایع ۱۵ خرداد ۴۲ این کتاب را منتشر کرد که در آن برای اولین بار تاریخ مبارزات روحانیون از ابتدا تا زمان مشروطه و نهضت ملی شدن صنعت نفت را ثبت و ضبط کرد، زیرا تا قبل از این روحانیون به علت این‌که قصد تشکیل حکومت را نداشتند، مبارزات خود را ثبت نکرده‌ بودند.

برای اولین بار ایشان در این کتاب چهره پاک شیخ فضل‌الله نوری را معرفی کرد آن هم با توجه به همان منابع موجود مانند تاریخ مشروطه کسروی و....

بعد از انتشار این کتاب، ایشان بازداشت شد و کتاب نیز توقیف شد و تا زمان انقلاب جزو کتاب‌های ممنوعه بود. بعدها در سالهای ۵۶ و ۵۷ کتاب را ادامه داد و وقایع سال‌های ۴۲ تا ۵۷ را تحت پوشش قرار داد و نهایت در قالب دوجلد به رشته تحریر درآورد تا مردم بیشتر با سیمای روحانیت آشنا شوند.

در اولویت‌های بعدی، ایشان هرکجا عرصه را خالی می‌دیدند، وارد می‌شدند مثلا زمانی که جوانان مورد توجه نبودند و هیپی‌گری و فرهنگ غرب رواج پیدا کرده بود، ایشان کتاب سیمای جوانان در قرآن را نوشت و تلاش کرد الگویی برای جوانان معرفی کند.

● داستان‌نویسی مذهبی و تاریخ اسلام

برای اولین بار داستان‌نویسی مذهبی را آقای دوانی شروع کرد. نوشتن داستان‌های اسلامی از دیگر فعالیت‌های وی بود که بعدا مورد توجه شهید مطهری قرار گرفت.

کتاب «داستان‌های ما کتاب زندگی ما مسلمانان است» با قلمی شیوا و روان نگاشته شده است که می‌تواند مبنای بسیاری از فیلم‌ها شود. زمانی که زنان در محافل دینی مورد توجه نبودند، کتاب زن در قرآن را منتشر کرد.

استاد دوانی علاوه بر این با ترغیب بانوان علاقه‌مند به نوشتن، مجموعه مقالات فروغ ایمان را با کمک جمعی از بانوان منتشر کرد.

مقوله دیگر عزت اسلامی بود. ایشان در واکنش به جنگ شش روزه اعراب با اسرائیل و شکست پیش آمده علت را فاصله گرفتن جوامع اسلامی از اسلام و نزدیک شدن به ملی‌گرایی‌هایی همچون پان عربیسم و پان ترکیسم می‌دانستند و کتاب فتوحات مسلمانان در اروپا را برای احیای مجدد اعتماد به نفس مسلمین منتشر کرد.

توجه استاد دوانی به تاریخ اسلام به این سبب بود که تاریخ اسلام و شرایط زندگی امامان در حوزه تدریس نمی‌شد و مورد توجه قرار نمی‌گرفت.

وی اعتقاد داشت آگاهی از شرایط زمانی و مکانی احکام صادر شده توسط امامان می‌تواند علما و مراجع را به جهت درک صحیح‌تر این احکام و دادن فتواهای جدید یاری رساند. بنابراین ایشان در تلاش بودند زوایای تاریک تاریخ اسلام را روشن سازند.

از ویژگی‌های شخصیتی ایشان می‌توان به توکل و علاقه ایشان به ائمه اطهار اشاره کرد، خصوصا حضرت علی(ع). ساده‌زیستی و صداقت ایشان قابل توجه بود و بشدت از ریاکاران پرهیز می‌کرد.

اهل خودنمایی نبود، نماز خود را سریع می‌خواند و گاهی پیش می‌آمد که در جایی به ایشان اقتدا می‌کردند، می‌گفتند من نماز خودم را می‌خوانم.

برخلاف ظاهر که ایشان را فردی غیرسیاسی می‌دانند، باید بگوییم ایشان شعار نمی‌دادند اما فعالیت‌هایشان از طرف ساواک بسیار خطرناک ارزیابی شده بود و ایشان را ممنوع الخروج کرده بودند. بارها استاد دوانی در زمان طاغوت در سخنرانی‌هایش با اشاره به مساله فلسطین و تشبیه رژیم پهلوی به نظام یزیدی توسط ساواک تحت فشار قرار گرفته بود.

● استاد دوانی وسیاست

درست است که استاد دوانی هیچ پست سیاسی‌ای نداشت، اما عشق زیادی به ولایت فقیه خصوصا حضرت امام و حضرت آقا داشت. ایشان اعتقاد راسخ به جایگاه علما داشت و ذره‌ای نسبت به نظام ولایی تردید پیدا نکرد. در همه سخنرانی‌ها برای سلامت و طول عمر امام دعا می‌کرد و همین حالت را نسبت به آقا هم داشت.

برای من همیشه این سوال مطرح بود چرا عمر ایشان صرف معرفی علمای شیعه و تاریخ اسلام شد. استاد دوانی در یکی از مصاحبه‌هایش به نکته عجیبی اشاره کرد و گفت بنای او انتقاد و نصیحت نبوده، بلکه با معرفی این الگوها، پیشنهادهای اصلاحی برای حوزه‌های علمیه داشته است. او عالمانی را انتخاب می‌کرد که نمونه ایده‌آل زمان خود و یادگاران امام زمان و پیغمبر بودند.

به عنوان مثال مرحوم آیت‌الله وحید بهبهانی به علت ضعیفی چشم و سنگینی گوش در حالی که ۶۰ سال بیشتر از عمر مبارکشان نمی‌گذشت طی نامه‌ای اعلام می‌کنند که من به حواس خود شک کرده‌ام و از این به بعد مسلمانان نباید از من تقلید کنند و به جای خود ۹ نفر دیگر از علما و شاگردهایشان را به عنوان مرجع معرفی می‌کند. خب این کار قابل تکرار است.

فرید میرموسوی