ایران در مسیر پیشرفت علم و فناوری

در۳۰ سالی که از انقلاب اسلامی می گذرد, کشور در زمینه شاخص های علمی در رتبه های قابل توجه جهانی قرار گرفته و از لحاظ نیروی انسانی متخصص و ظرفیت های بالقوه و بالفعل علمی نیز به پیشرفت های دور از انتظاری دست یافته است

در۳۰ سالی که از انقلاب اسلامی می‌گذرد، کشور در زمینه شاخص‌های علمی در رتبه‌های قابل توجه جهانی قرار گرفته و از لحاظ نیروی انسانی متخصص و ظرفیت‌های بالقوه و بالفعل علمی نیز به پیشرفت‌های دور از انتظاری دست یافته است.

علم و پژوهش از دیرباز در کشور ما جایگاه عمیقی داشته است. اما متاسفانه در طی سالیان گذشته به دلیل هجمه استعمار، علمای کشور ما نتوانستند فضای لازم را برای رشد پیدا کنند وحتی اگر حرکتی را انجام می‌دادند با بن بست‌ها و ورود ممنوع‌ها مواجه می‌شدند اما با انقلاب اسلامی این بن‌بست‌ها شکست و زمینه لازم برای حرکت جوانان کشور ایجاد شد به طوری که در حال حاضر کشور در حال بازگشت به جایگاه علمی خوب گذشته است.

توجه ویژه به علم و پیشرفت‌های محسوس در این حوزه در شرایطی در کشور ایجاد شده است که فاصله علمی و فناوری‌های نوین جهان پیشرفته و کشورهای در حال توسعه و جهان سوم، روز به روز عمیق‌تر می‌شود.

این روند سبب شده است که اگر در قرن بیستم سخن از جهان پیشرفته و جهان در حال توسعه بود، امروز این مفهوم در قالب جهان فوق پیشرفته و برخوردار از علوم HIGH TECH نمود یافته و به عنوان یک واقعیت در جهان، خود نمایی می‌کند.

تلاش برای رفع فاصله بین پیشرفت‌های علمی جهان سوم و کشورهای توسعه یافته، موضوعی است که رهبر معظم انقلاب اسلامی همواره بر آن تاکید کرده‌اند. حقیقت این است که با اراده و تلاش و خودباوری می‌توان انحصارهای علمی و فناوری را در هم شکست و در این تلاش به موفقیت‌های چشمگیر نیز دست یافت.

در۳۰ سالی که از انقلاب اسلامی می‌گذرد، کشور در زمینه شاخص‌های علمی در رتبه‌های قابل توجه جهانی قرار گرفته و از لحاظ نیروی انسانی متخصص و ظرفیت‌های بالقوه و بالفعل علمی نیز به پیشرفت‌های دور از انتظاری دست یافته، پیشرفت‌های حاصل شده را می‌توان حاصل دو موج آموزش و پژوهش دانست که مرهون پیروزی انقلاب اسلامی و تلاش برای جبران کاستی‌های پیش از انقلاب بوده است.

پس از پیروزی انقلاب به علت عقب ماندگی‌های شدیدی در بخش‌های مختلف از جمله آموزش عالی، با کمبود شدید نیروی انسانی تحصیلکرده و متخصص مواجه بودیم به طوری که حتی تا شش، هفت سال پس از پیروزی انقلاب اسلامی به لحاظ کمبود شدیدی که در زمینه نیروی پزشکی وجود داشت هنوز در شهرهای متوسط کشور نیز پزشکان خارجی از بعضی کشورهای جهان سوم مشغول کار بودند.

خوشبختانه در نیمه‌های دهه ۶۰ بود که برنامه‌ریزی‌های صورت گرفته در ستاد انقلاب فرهنگی به تدریج به مرحله اجرا در آمد و کمبود شدید نیروی انسانی تقریبا در عرض یک دهه به نحو محسوسی برطرف شد و به وضعیتی رسیدیم که تقریبا در تمامی رشته‌ها توانستیم نیروی انسانی مورد نیاز را تامین کنیم و امروز با چیزی حدود سه میلیون و ۳۰۰ هزار دانشجو در رشته‌های مختلف در همه کشور و در مقاطع مختلف تحصیلی مواجهیم و این موج اولی بود که انقلاب موفق شد آن را به راه بیاندازد و از ثمرات آن بهره‌مند شود.

اما موج دوم که موج پژوهش بود تقریبا از اواسط دهه ۷۰ با چرخش بیش از پیش آموزش عالی به سمت دوره‌های تحصیلات تکمیلی آغاز شد. با ایجاد و توسعه دوره‌های تحصیلات تکمیلی، پژوهش کشور جان گرفت و موسسات پژوهشی به تدریج در کشور تاسیس شدند به نحوی که امروز تولید علم در ایران از رشد فوق‌العاده‌ای در مقایسه با تمام کشورهای دنیا برخوردار است بنابراین تربیت نیروی انسانی و پرداختن به پژوهش و تولید علم دو موجی بوده که به طور موفق در کشور به راه افتاد و ما امروز با دستاوردهای این دو موج و البته با مشکلات و کمبودهایی مواجهیم.

بطور کلی مقایسه حرکت کشور با گذشته نشان می‌دهد که وضعیت امیدبخش و رضایتبخش است. کمااین‌که شاید در آن سال‌ها گمان نمی‌رفت که کمبود نیروی متخصص کاملا مرتفع شود تا تولید علم به این شکل و با این رشد و شتاب در کشور به راه بیافتد اما اینها همه محقق شده است.

در این میان نباید فراموش کرد که کشورهای دیگر هم هدف‌های بسیار بلندپروازانه‌ای را برای خودشان تنظیم کرده‌اند و بعضا با مشکلات کمتری نسبت به جمهوری اسلامی ایران مواجه بوده‌اند، جنگی بر آنها تحمیل نشده و منابع آنها محصور نشده شد بنابراین شاید از جهاتی آمادگی بهتری را هم برای حرکت سریع داشته باشند اما نکته اساسی این است که امکانات بالقوه کشور ما تقریبا استثنایی است، یعنی نیروی اصلی و آماده برای علمی که ما داریم در کمتر کشوری وجود دارد.

در حال حاضر سالانه حدود نیم میلیون نفر فارغ‌التحصیل دانشگاهی داریم که از این تعداد نزدیک به ۴۰ هزار نفر فارغ‌التحصیل تحصیلات تکمیلی هستند که بالقوه آماده کار پژوهشی هستند. بیش از سه هزار نفر از آنها هم فارغ‌التحصیلان دوره‌های دکتری هستند بنابراین این آمادگی وجود دارد که با برنامه‌ریزی درست و با استفاده بهینه از منابع و با هماهنگ کردن دستاوردهای زیادی که در کشور در حال رخ دادن است بتوانیم با حرکتی پرشتاب از بقیه رقبا حتی از آنهایی که در شرایط موجود جلوتر از ما هستند پیشی بگیریم.

ضمن آنکه با معیارهای جزئی باید موقعیت کشور را سنجید و یک ارزیابی تام و تمام که از همه جهت بتواند وضعیت علمی و فناوری ما را در صحنه بین‌المللی به دست بدهد وجود ندارد اما همین شاخص‌های جزئی می‌تواند راهنمای خوبی باشد. مثلا اگر تولید علم را با انتشارات علمی بین‌المللی کشور بسنجیم که معیاری خوب اما ناقص است ما در رتبه سی‌ام دنیا قرار می‌گیریم.

در بعضی از مقایسه‌های بین‌المللی که انجام شده، رتبه جهانی ایران در فناوری چیزی بین ۴۰ و ۵۰ برآورد کرده‌اند، اما در بعضی از حوزه‌های علمی و فناوری بسیار جلوتر هستیم. مثلا در فناوری نانو، بین ۲۰ کشور اول دنیا هستیم و در رشته شیمی وضعیت خیلی خوبی داریم حتی در بعضی رشته‌های محدود رتبه ما در دنیا تک رقمی است.

البته در ارزیابی‌هایی که در خصوص فناوری ایران انجام شده دستاوردهای حجیمی که در بعضی از زمینه‌های فناوری در کشور حاصل شده، در نظر گرفته نشده‌اند مثل فناوری هسته‌ای، نانو و فناوری سلول‌های بنیادی و از این قبیل که به صورت خاص دیده نشده‌اند.

این که کشور ما از نظر فناوری در چه موقعیتی است به این بستگی دارد که در چند رشته از رشته‌های مطرح و دارای مزیت جزو رتبه‌های بالاست بنابراین به نظر می‌رسد که ارزیابی‌ها کمی کمتر از واقعی را نشان می‌دهند و رتبه فناوری کشور بالاتر از برآوردهاست

در چنین شرایطی اگر شرکت‌های دانش بنیان راهشان را در کشور پیدا کنند ایران یک کشور توسعه یافته خواهد بود البته مطمئنا نقش دولت در این میان بسیار حائز اهمیت است چراکه می‌تواند با برداشتن موانع از سر راه این شرکت‌ها زمینه را برای رشد و پیشرفت آنها فراهم کند.

بخش‌های مختلف وزارتخانه‌ها و منابع مالی در کشور نیز باید برای رشد شرکت‌های دانش بنیان کمک کنند تا شاهد جهشی سریع در حوزه فناوری و نوآوری باشیم.

فراموش نکنیم در شرایط فعلی که از لحاظ تامین نیروی متخصص و دانش فنی موفق بوده‌ایم بحث مهم دیگری در پیش روی ما قرار دارد. فناوری مقوله مهمی است که هم با علم و هم صنعت در ارتباط است و دارای هویت مستقلی است که متاسفانه کمتر به آن توجه شده است.

نوآوری هم بیشتر به مفهوم کالا یا خدماتی اطلاق می‌شود که در بازار مصرف ارائه می‌شود، به طور کلی نوآوری نتیجه تجاری شدن علم و فناوری است ومطمئنا باید برای ارتباط این زنجیره‌ها راهکاری اندیشیده شود.

در واقع در دنیایی که دانـش و دسـتـاوردهـای عـلـمـی و فـنـاورانـه، اصـلـی‌تـریـن زیرساخت‌های قدرت و اقتدار ملّی کشورهای جهان را تشکیل می‌دهد ضرورت تقویت نهادهایی که در عرصه تولید علم، بویژه در مرزهای دانش بشری حرکت می‌کنند اولویتی دوچندان دارد.

ضمن آنکه تاکنون درخصوص فناوری‌های راهبردی در کشور کارهای خوبی صورت گرفته اما تمام آنها به صورت پراکنده است که نیاز به جمع بندی، بررسی و نتیجه‌گیری دارند و در واقع اگر مجموع دانسته‌های خود را جمع‌بندی کنیم آمار قابل توجهی از اطلاعات به دست خواهد آمد که می‌توانیم از آنان برای پیشبرد اهداف خود استفاده کنیم. از این رو ضرورت تشکیل معاون فناوری و نوآوری زیر نظر ریاست جمهوری احساس ‌شد.

یکی از دلایل اصلی تشکیل این معاونت برقراری ارتباط بـیـن صـنـعـت و دانـشـگاه بود، چراکه باید در این راستا برنامه‌ریزی اصولی صورت گیرد. معاونت علمی در واقع برای حمایت بهتر از پژوهشگران و نخبگان در ریاست جـمـهــوری ایـجــاد شــده اســت.

ایــن مـعــاونــت زیـر نـظـر ریاست‌جمهوری است و مسوولیت‌های ان به چهار بخش عمده جمع‌بندی فناوری‌های راهبردی، برقراری ارتباط بین دانشگاه و صنعت، اولویت‌بندی طرح‌های کلان ملی و شرکت‌های دانش بنیان تقسیم می‌شود.

تـشکیل معاونت علمی را می‌توان یکی از بزرگترین دستاوردهای انقلاب دانست که اگرچه از زمان تشکیل آن تاکنون زمان زیادی نمی‌گذرد اما در همین مدت کوتاه هم شاهد اقدامات بنیادین از طرف این نهاد بوده‌ایم که از جمله آنها می‌توان به برگزاری اولین جشنواره ملی و نواوری اشاره کرد.

چرا که در این ۳۰ سال هر ساله ما جشن انقلاب گرفته‌ایم و در دهه فجر جشنواره‌های متعددی از جمله جشنواره ‌های ورزشی و هنری برگزار کرده‌ایم اما در کنار این جشنواره‌ها، جشنواره ملی و نواوری نیز می‌تواند جایگاه ممتازی در فعالیت‌های دهه فجر پیدا کند و این مساله را باید به فال نیک گرفت.

معنای این اقدام آن است که ما در سالگرد پیروزی انقلاب به علم توجه و به عالم احترام می‌گذاریم و در واقع نگاه ما به علم به عنوان یکی از آرمان‌های انقلاب است.

این جشنواره که در آن تمام دستاوردهای علمی انقلاب در قالب ستاد‌های سلول‌های بنیادی، زیست فناوری، گیاهان دارویی و طب سنتی، میکروالکترونیک،نانو، انرژی‌های نو وهوا ـ‌ فضا زیر یـک سقف گرد آمده‌اند روشن می‌کند که ابعاد افتخار جمهوری اسلامی ایران در زمینه پیشرفت علمی تا چه اندازه اسـت و مـقدمه خوبی را برای حرکت‌های تصاعدی و پیشرفت‌هایی که در آینده ایجاد می‌شود، پایه‌ریزی می‌کند.

● دستاوردهای مهم کشور با بهره‌گیری از سلول‌های بنیادی

تولید، تکثیر و انجماد سلول‌های بنیادی دستاورد عظیم علمی و جلوه‌‌ای از ظرفیت بی‌‌پایان استعداد ملت ایران است چـراکـه تـولـیـد سـلـول‌های بنیادی، یکی از پیشرفته‌ترین عرصه‌های علوم پزشکی و آزمایشگاهی است. این فناوری، انقلاب بزرگی را در دهه اخیر در عرصه پیشرفت‌های پزشکی و ترمیم بافت‌های ازبین رفته اعضای بدن و همچنین در پـیـونـد اعـضـاء ایـجـاد کـرده است. سلول‌های بنیادی جنینی (STEM CELL) سلول‌های اولیه‌ای هستند که توانایی تبدیل به انواع مختلف سلول‌ها را دارند.

تحقیقات بالینی نشان داده است که این سلول‌ها می‌توانند به درون بافت‌های آسیب دیده، پیوند زده شوند و با تبدیل‌شدن به سلول‌های خاص آن بافت، از آنها می‌توان در تولید سلول‌ها و نهایتاً بافت‌های مختلف در بدن انسان استفاده کرد. سلول‌های بنیادی از نوع سلول‌های پرتوان هستند که در مراحل تکثیر و کشت‌های مختلف، قابلیت‌های زیستی خود را حفظ می‌کنند.

در واقع سلول‌های بنیادی هم اکنون به عنوان یکی از منابع تـولـیـد ثـروت در پـزشـکی کشورها مورد توجه است و شرکت‌های دارویی مهم‌ترین حمایت‌کننده تحقیقات در این زمینه هستند. سلول‌های بنیادی به عنوان انقلاب دوم در پزشکی بحث تازه‌ای است و مزیت کشور ما در این بحث همپایی و همترازی با دنیا است و درحال حاضر ایران در مسیری پرشتاب برای رسیدن به موفقیت‌های بزرگتر در تـکـمـیـل ایـن فـنـاوری عـرصـه پزشکی قرار گرفته است.

سـلـول‌هـای بـنـیـادی جـنـیـنـی در زیست شناسی تکوینی، داروسازی، طب پیوند و توسعه درمان‌های جدید بسیار حیاتی به شمار می‌روند.این سلول‌ها که در کشور تولید، تکثیر و منجمد شده است بعنوان سلول‌های پر توان ، توانایی تقسیم، تمایز و تبدیل به همه سلول‌های انسانی از قبیل عضله قلبی، عصب، عضله و دیگر سلول‌ها را دارا هستند و در مطالعات تکمیلی این سلول‌ها به سلول‌های عضلانی قلبی تبدیل شده‌اند و البته تحقیقات محققان کشورمان در زمینه کاربردهای مختلف این سلول‌های بنیادی ادامه دارد.

بطورکلی علم بیولوژی تکوینی بنیاخته‌ها انقلابی است که در سال‌های آینده عرصه جدیدی را در علم پزشکی پیش روی مردم جهان قرار خواهد داد و طب نوینی را برای جوامع ایجاد می‌کند که امیدهای زیادی را در پی دارد دستیابی به این علم در سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی از جمله دستاوردهای محققان ایرانی است که به همت محققان پژوهشکده رویان در موارد متعدد به نتایج رضایت‌بخشی رسیده است.

پژوهشکده رویان که از سال ۷۰ با هدف ارائه خدمات درمانی و آموزشی در زمینه باروری و ناباروری تاسیس شده است این مرکز یکی از پژوهشکده‌های جهاد دانشگاهی است که ۶ گروه پژوهشی با عنوان باروری زنان، باروری مردان، جنین شناسی ژنتیک، اپیدمیولوژی و بهداشت باروری و سلول‌های بنیادی در آن مشغول فعالیت هستند.

اولین ، رده سلول‌های بنیادی جنینی انسانی از طرف این پــژوهشکده و به نام ایران به عنوان دهمین کشور دنیا ثبت شد وتا به امروز نزدیک به ۷ مورد انسانی و ۶ لاین موشی ایجاد شده و این تحقیقات همچنان ادامه دارد. محققان کشورمان به دنبال آن هستند که این سلول‌ها را به سایر سلول‌های بدن از جمله سلول‌های قلبی، سلول‌های مولد انسولین، سلول‌های عصبی و سلول‌های کبدی و... تمایز بدهند.

در حال حاضر پژوهشگران رویان فعالیت خود را برای استفاده از سلول‌های بنیادی بزرگسالی و سلول‌های بنیادی بند ناف متمرکز کرده‌اند. این سلول‌ها در مغز استخوان، چشم، پوست و سایر نقاط بدن یافت می‌شوند و در حال حـاضـر طرح‌های زیادی در زمینه قلب، چشم، عصب، سلول‌های مولد انسولین از سوی محققان ما در حال انجام است.

ضمن انکه تاکنون طرح قلب و چشم با موفقیت‌های بسیار خوبی مواجه شده، طرح استخوانی مرحله حیوانی خود را می‌گذراند و مهندسی بافت و طرح غضروفی نیز هنوز در مرحله آزمایشگاهی است.

همچنین هم اکنون بانک بندناف در کشور تشکیل شده است تشکیل این بانک به پدران و مادرانی که فرزندی در راه دارند این اجازه را می‌دهد تا با مراجعه و تشکیل پرونده، پس از تولد نوزاد، خون بند ناف فرزندشان را نگهداری و به مراکز مربوطه انتقال دهند و سپس سلول‌های بنیادی بندناف استخراج و ذخیره شود.

این کار تماما توسط محققان ما انجام می‌شود و در سال‌های آتی می‌توان از همین سلول‌های بنیادی استخراج شده از بند ناف برای درمان بسیاری از بیماری‌های همان فرد استفاده کرد. به این ترتیب و به شیوه‌ای که در تمامی مراکزی که زایمانی صورت می‌گیرد این خون‌ها دور ریخته نشوند بلکه جمع‌آوری شده و پس از آن که (HLA) آنها مشخص شد ذخیره و در موارد ضروری برای درمان بیماری‌های افراد مورد استفاده قرارداد و درکل حدود ۷۰ بیماری از طریق این سلول‌ها قابل درمان هستند.

شکل‌گیری پژوهشکده رویان و انجام درمانهای کنونی در این مرکز رامی توان از جمله دستاوردهایی برشمرد که پس از پیروزی انقلاب اسلامی در کشور به دست آمده است.

زمانی که ما در کشور کار بر روی سلول‌های بنیادی را آغاز کردیم ایران جزء ۱۰ کشور دارنده این توانمندی بود اما پس از آن کشورهای دیگری نیز به گروه سلول‌های بنیادی پیوسته اندودر حال حاضر بیش از ۱۴ کشور به این توانایی دست پیدا کرده‌اند.

به عنوان نمونه کشور ترکیه پس از ایران صاحب این فن‌آوری شده و پژوهشگران کشور ترکیه پس از آموزش در پژوهشکده رویان و گذراندن کارگاه‌های متعدد در ایران به این توانمندی دست پیدا کرده و رده سلولی را به ثبت رساندند.

در این میان نباید فراموش کرد که بحث سلول‌های بنیادی بحثی علمی است و نمی‌توان براحتی برای یک کشور رتبه یا رده‌ای را تعیین کرد وآنچه مهم است این است که ایران در حال حاضر هم سطح کشورهای دیگر در بخش بالینی حرکت کرده و در مرحله انتقال تجربه از مراحل تحقیقاتی به درمان قرار دارد.

● حضوری پر رنگ در عرصه‌های نوین علم

مـیـکـروالـکـترونیک شاخه‌ای از دانش نوین آن هم با قابلیت‌های مافوق تصور است و بی شک به دلیل همین خصوصیت ویژه بوده است که از دوران پس از انقلاب توجه خاصی بر روی آن اعمال شده است. نتیجه این توجه دو دهه‌ای که البته در کوران جنگ تحمیلی علیه کشور، توقف در آن خــلا‡هـای تـحـقـیـقـاتـی نـیـز بـه وجـود آورده، پـرورش استعدادهای درخشان و مغزهای متفکری بوده است که ریز سامانه‌های الکترونیکی و روباتکی برای سازه‌های مختلف الـکـتـرونیکی را به عنوان یکی از موفقیت‌های علمی و تحقیقاتی کشور ارائه نموده‌اند. تنوع و گستره باز این عرصه از دانش‌های نوین موجب شده است تا هر از چندگاهی، دستاوردی نوین از سوی محققان داخی ارائه شود.

طراحی و ساخت رباتِ دستیار جراح بود، تولید داروی جدید برای بیمارانMS ، تولید سیمکارت چند منظوره نسل جدید تلفن همراه با قابلیت استفاده در کارت‌های هوشمند مـخـتـلــف، طــراحــی و ســاخـت مـدولاتـور بـا کـاربـرد در فرستنده‌های پخش دیجیتال تلویزیونی، دستگاه جراحی الکتریکی فرکانس بالا، زیردریایی بدون سرنشین هدایت از راه دور به منظور شناسایی، تصویربرداری، اعمال مکانیکی و نمونه برداری در اعماق آب، اسکنر سه بعدی و تراش سه محور، دارای کاربرد در صنعت قطعه‌سازی و طراحی و ساخت ups onlin صنعتی از جمله طرح‌ها و پروژه‌هایی است که طی سال‌های اخیر از سوی محققان داخلی در عرصه میکرو الکترونیک ارائه شده است. البته باید اذعان کرد که پروژه‌های تاریخی ملی نظیر پرتاب موفقیت آمیز راکت کاوش ۲ که پای ایران اسلامی را رسما به مرزهای فضا باز کرد، عمدتا به لطف توسعه دانش میکروالکترونیک در بطن مؤسسات و مراکز تحقیقاتی داخلی تحقق یافته‌اند.

از سوی دیگر یکی از جالب توجه ترین و البته کاربردی ترین این دستاوردها تولید سیمکارت‌های نسل جدید تلفن همراه بوده است. اخیرا محققان پژوهشکده میکروالکترونیک ایران موفق به تولید سیمکارت‌های نسل جدید تلفن‌های همراه در قالب یک کارت هوشمند با قابلیت‌های متنوع شدند که به زودی بـرای اسـتـفـاده کـاربـران ایـرانـی عـرضه خواهند شد.

این سیمکارت که بیش از هشت سال زمان صرف تحقیق و تولید آن شده در واقع یک کارت هوشمند است که کاربری به عنوان سیمکارت یکی از موارد استفاده آن است. کار بر روی این محصول چه از نظر سخت‌افزاری و چه نرم‌افزاری از ابتدا تا پایان تنها به دست توانای پژوهشگران ایرانی انجام شده است.

استفاده از دانش میکروالکترونیک در بخش تراشه سازی نیز در دو دهه گذشته خیز قابل توجهی پیدا کرده است. در این راستا پژوهشگران میکروالکترونیک ایران پس از ۳ سال و نیم تلاش موفق به تولید تراشه‌های گیت وی باند وسیع امن شدند که در صنایع مخابرات و شبکه‌های باند وسیع به عنوان گـذرگـاه ارتـباطی ایمن برای انتقال اطلاعات و تجارت الکترونیک، ارتباطات صوتی و تصویری و تلویزیون‌های مبتنی بر اینترنت، مغز اصلی رایانه‌های نسل آینده خودروها و سامانه‌های پیشرفته مدیریت و ناوبری کاربرد دارد.

نگاهی به کارنامه درخشان محققان داخلی در زمینه میکروالکترونیک و فناوری‌های مرتبط طی دو دهه گذشته به خوبی نشان می‌دهد که موفقیت دانشجویان و محققان جوان ایرانی در مسابقات مختلفی نظیر روبوکاپ و همچنین طراحی و ساخت طیف وسیعی از روبات‌های امدادرسان و تعمیرکار نویدبخش آینده‌ای روشن برای ایران اسلامی است.

طراحی و ساخت روباتی با قابلیت گذر از لوله‌های نفت و گاز و ترمیم خرابی‌های احتمالی به همت پژوهشگران ایرانی آن هم به دست محققان داخلی قطره‌ای از دریای بزرگ دستاوردهای داخلی در عرصه میکروالکترونیک بوده است.

این روبات که به جهت توسعه زیرساختارهای نفتی و پالایشگاهی در کشور از اهمیت خاصی برخوردار است، در مونیتورینگ خطوط لوله نفت و گاز و فاضلاب با قطر حدود ۲۵ تا ۵۰ سانتیمتر کاربرد دارد و قادر است خرابی‌های احتمالی را از طریق جوشکاری برطرف کرده و یا در صورت وارد شدن ریشه درختان در داخل لوله‌های فاضلاب آنها را قطع کند. همچنین روبات‌هایی نظیر روبات امدادگر دانشگاه صنعتی خواجه نصیرالدین طوسی نیز موفقیتی چشمگیر در زمینه توسعه دانش میکروالکترونیک در چند سال اخیر به شمار می‌آید.

این روبات با ابعاد مناسب برای استفاده در مکان‌های غیر قابل عبور ناشی از آوار، زلزله و موارد مشابه طراحی شده است. همچنین این روبات طوری طراحی شده که وارد تونل شده و در مکان‌هایی که کارگران در حال اکتشاف هستند حرکت می‌کند و به طور کلی این روبات برای استفاده در مکان‌های بحرانی طرحی شده است.

از سوی دیگر حضور قدرتمند محققان و دانشجویان جوان کشور در مسابقات روباتیکی خارج از کشور همواره با مدال‌آوری و کسب موفقیت‌های شایان همراه بوده است. در کل به نظر می‌رسد توان بالای محققان داخلی در عرصه میکروالکترونیک در سال‌های بعد از انقلاب و پس از جنگ تحمیلی، با توجه به نیازهای بالقوه کشور و خلا‡هایی که احساس می‌شد، با سرعت قابل توجهی شـکـوفـا شـد کـه ثـمـره آن چـیـزی نبود جز توسعه سایر فناوری‌های نوپای داخلی و باز شدن پای کشورمان به باشگاه‌های بزرگ و جدید فناوری‌های برتر.

● بهره‌برداری از انرژی‌های تجدید پذیر

امروزه رشد مصرف انرژی در جوامع مدرن صنعتی علاوه بـر خـطر اتمام سریع منابع فسیلی، جهان را با تغییرات برگشت‌ناپذیر و تهدید آمیز زیست محیطی مواجه نموده است لذا در برنامه‌ها و سیاست‌های بین‌المللی در راستای توسعه پایدار جهانی، نقش ویژه‌ای به منابع تجدیدپذیر انرژی محول شده است.

سامانه‌های جدید انرژی که در آن منابع انرژی‌های بدون کربن مانند انرژی خورشیدی، انرژی باد، دریا، زمین گرمایی، نیروگاه‌های آبی و کربن خنثی مانند بیوماس (زیست توده) مـورد اسـتـفـاده قـرار مـی‌گـیـرد، سـیـستم انرژی‌های نو یا تجدیدشونده نامیده می‌شود. الیته از هیدروژن نیز که در پیل‌های هیدروژنی قادر به ذخیره انرژی است، هم به عنوان انـرژی نـو نـام بـرده مـی‌شـود.

ایـن نـوع انرژی‌ها معایب سوخت‌های فسیلی مانند افزایش غلظتCo ۲و در نتیجه افزایش دمای کره زمین و تغییرات آب و هوایی و آلودگی زیست محیطی را ندارد علاوه بر این منابع تولید آن تمام ناشدنی و بدون محدودیت است.

حرکت به سوی استفاده از انرژی‌های نو در کشورمان از چند دهه تجاوز نمی‌کند و در طول این مدت در بحث انرژی‌های بادی و خورشیدی به ویژه در مراکز دانشگاهی گام‌هایی برداشته شده که بعضاً آهسته و کند ادامه یافته و به همین دلیل نتایج کلانی از دستاوردهای عملی آن محسوس نیست.

با این همه نمی‌توان پذیرفت که در این مقوله مطالعات و پژوهش‌های دانشگاهی اندک بوده است. دست کم در یک مورد، و در ارتباط با نیروگاه‌های خورشیدی، موفقیت تا بدان پایه رسیده که دانشگاهیان نسبت به بومی شدن فناوری انرژی خورشیدی در کشور تاکید می‌ورزند.

امـا ضـرورت تـوجه ویژه به این حوزه و لزوم انجام هماهنگی و اجرای طرح‌های مربوط به انرژی‌های نو باعث شد تا سازمان انرژی‌های نو ایران در اسفند ماه ۱۳۷۸ تشکیل شود و بوجود آمدن این سازمان نخستین گام رسمی برای ایجاد و گسترش انرژی‌های نو در کشور بود. البته پیش از آن و در سال ۱۳۷۴ معاونت انرژی وزارت نیرو نیز گام‌هایی را در ایـن راسـتا برداشته بود که بعد فعالیت‌های خود را در چارچوب سازمان انرژی‌های نو ایران تداوم بخشید.

در حال حاضر ما نیز همانند کشورهای پیشرفته استفاده از انرژی‌های نو را به عنوان یک اولویت در دستور کار خود قرار داده‌ایم. باتوجه به این که کشور ما دارای منابع سرشار سوخت فسیلی است، صنایع تبدیل سوخت فسیلی به انرژی الکتریکی توسعه زیادی یافته است اما منابع سوخت فسیلی محدود است و نیازما به تولید برق به دلیل افزایش جمعیت و توسعه صنایع در حال افزایش می‌باشد بنابراین یکی از سیاست‌های مهمی که در دستور کار دولت قرار دارد، ایجاد تنوع در صنایع تولید انرژی به ویژه انرژی الکتریکی در کشور است چون هم باعث امنیت منابع تولید انرژی و هم کاهش آلودگی محیط زیست می‌شود.

ما باید تا پایان برنامه چهارم توسعه بتوانیم یک درصد از برق مورد نیاز کشور را از طریق منابع تجدیدپذیر و انرژی‌های نو تولید کنیم که خوشبختانه در حال حاضر با کمک بخش خـصـوصـی و دولـتـی به این هدف رسیده‌ایم و چنانچه حمایت‌های مالی و بودجه‌های تحقیقاتی مورد نیاز از سوی دولت و معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری تامین شود، کشور قادر است از منابع تجدیدپذیر چند برابر رقم پیش بینی شده در برنامه چهارم، برق تولید کند.

در حال حاضر برای شناسایی قابلیت‌های کشور در بخش منابع تجدیدپذیر پروژه‌هایی در دست اجراست؛ از جمله اطلس‌هایی در حال تهیه است که به شناسایی این منابع در کشور کمک زیادی می‌کند، هدف سازمان انرژی‌های نو، دستیابی به فناوری‌هایی است که به تولید انرژی از منابع تجدیدپذیر می‌انجامد که خوشبختانه در این زمینه به موفقیت‌های بزرگی دست یافته‌ایم؛ از جمله اولین کشور خاورمیانه و سومین کشور دنیا در دستیابی به فناوری ساخت نیروگاه حرارتی خورشیدی سهموی خطی هستیم که در حال حاضر در شیراز راه اندازی و ایـن مـوفـقـیت باعث مطرح شدن نام ایران در عرصه بین‌المللی شده است.

از آنجایی که ایران یکی از کشورهای توانمند دنیا به لحاظ برخورداری از انرژی قابل بهره‌برداری از باد و خورشید است بنابراین با اختصاص بودجه مناسب و استفاده از توان نیروهای دانشگاهی می‌توانیم تحقیقات انجام شده در این بخش را کاربردی کنیم. یکی از برنامه‌ها و اولویت‌های بسیار مهم، بهره‌وری از پیل‌های سوختی و هیدروژن به عنوان سوخت جایگزین است که در حال حاضر نقشه راه این پیل‌ها به تصویب هیات دولت رسیده و وزارت نیرو متولی آن شده است.بر همین اساس یک برنامه ۱۵ ساله در کشور تدوین شده که اجرایی شدن آن نیازمند حمایت مالی دولت است.

هـمـچنین در بخش برق رسانی به روستاها از طریق فتوولتائیک جزو کشورهای برتر هستیم. در این روش از تابش مستقیم اشعه خورشید به سلول‌های فتوولتائیک برای تبدیل آن به انرژی الکتریکی استفاده می‌شود.

در ضمن در حال حاضر اطلس باد، خورشید، ژئوترمال (زمین گرمایی) و زیست توده در حال تهیه است که به زودی تکمیل می‌شود. چراکه براساس مطالعات انجام شده، توان بالقوه ایران در بهره‌برداری از انرژی باد معادل بیش از ۱۰ هزار مگاوات انرژی است و کشورمان با داشتن ۳۰۰ روز آفتابی و متوسط انرژی تابش روزانه ۵ کیلو وات ساعت بر مترمربع یکی از مناسب ترین و بهترین کـشــورهــای جـهــان بــرای بـهــره بــرداری از انــرژی خــورشـیـد است.

تحقیقات و مطالعات نشان داده است که ۱۴ منطقه در کشور دارای ظرفیت بالقوه برای تولید برق از انرژی گرمایی زمین است که از این میان فقط در یکی از این نقاط در سبلان ۳ میدان شناسایی و در یک میدان کار اکتشاف و حفاری انجام شده است که ظرفیت نیروگاهی آن توان تولید ۲۵۰ مگاوات برق را خواهد داشت بنابراین اگر بتوانیم در ۱۴ نقطه موجود در کشور عملیات اکتشاف و حفاری را انجام دهیم، به ظرفیت لازم برای تولید برق از منابع ژئوترمال دست خواهیم یافت.در مورد منبع زیست توده نیز مطالعاتی انجام و تحقیقات وسیعی روی یکی از منابع زیست توده یعنی زباله‌های شهری آغاز شده است؛ در این زمینه در شهرهایی که بالای ۲۵۰ هزار نفر جمعیت دارند، مطالعات ظرفیت سنجی در حال انجام است که نتایج آن به‌زودی منتشر خواهد شد.

● دستیابی به انرژی هسته‌ای

امادر کنار این دستاوردها دستیابی کشور مان به سوخت هسته‌ای به عنوان منبعی همیشگی و مطمئن جلوه‌ای ویژه دارد. دستیابی به این مرحله از فناوری هسته‌ای، جمهوری اسلامی ایران را به یک کشور قدرتمند اسلامی و از آن مهمتر به یک ابر قدرت علمی در جهان تبدیل خواهد کرد.

دانشمندان جوان ایرانی در حالی به این اقتدار دست پیدا کردند که کشوردر بدترین شرایط تحریم‌های اقتصادی و سیاسی به سرمی برد، جوانان ایرانی در پاسخ به اینگونه تحریم‌ها نشان دادند هرگونه تحریمی آنان را از فعالیت باز نمی‌دارد. وسعت کاربرد این دانش در صنعت، کشاورزی، پزشکی، محیط زیست و نیرو به گونه‌ای است که دستیابی به اهداف بلند اقتصادی و اجتماعی کشور بدون آن امکان پذیر نیست.

ایران با دستیابی به این تکنولوژی از اتکا خود به کشورهای خارجی برای دستیابی به سوخت هسته‌ای برای نیروگاه‌های خود کاست و از سوی دیگر به دنیا ثابت کرد که به سوخت‌های فسیلی که روزی به اتمام خواهند رسید وابسته نیست. دستیابی به سوخت‌های فسیلی این اطمینان را به ایران می‌دهد که دیگر روزی بدون انرژی نمی‌ماند و می‌تواند از تبدیل‌های مختلف انرژی استفاده کند.

● مولودی مبارک از خیزش علمی کشور

بیوتکنولوژی (زیست فناوری) نوین و مهندسی ژنتیک که شاخه‌ای از زیست فناوری است در چند دهه اخیر، انقلاب عظیمی را در جامعه بشری ایجاد کرده وبه اعتقاد صاحبنظران این ظرفیت را دارد که بیش از سایر علوم شناخته شده بشری در زندگی انسان تاثیرگذار و تحول آفرین باشد.

در جهانی که با رشد انفجاری جمعیت روبروست، علمی همچون زیست فناوری می‌تواند نقش موثری در تامین غذای نسل حاضر و آینده کشورها داشته باشد. اگر خواهان وجود امنیت غذایی سالم، ارزان و کافی باشیم و نگران خرابی منابع غذایی از طریق خشکسالی، سیل، سرمای زودرس، بیماری‌ها و غیره هستیم و همچنین اگر خواستار همگامی بخش کشاورزی با رشد جمعیت کنونی هستیم درحالی که اغلب زمین‌های کشاورزی و تقریبا همه آب‌های مورد مصرف کشاورزی در حال استفاده می‌باشند، زیست فناوری به کمک مـا مـی‌آید چرا که متخصصان این عرصه از فناوری‌ای می‌گویند با وجود آن می‌توان راهکارهایی را برای نگهداری منابع غذایی، حذف آلودگی‌های زیست محیطی، افزایش و بهبود تولیدات کشاورزی، کاهش وابستگی به مواد شیمیایی کشاورزی، ارائه بهترین روند تولید مواد غذایی، کاهش هزینه‌ها، تولید مواد غذایی سالم، بهداشتی، کافی و ارزان و با کیفیت تغذیه‌ای بالا پیدا کرد.

در ایران دانش زیست فناوری در زمره فناوری‌های نوپایی قرار گرفته است که به لطف توجه دولتمردان داخلی طی ۱۰ سال گذشته رشد قابل رقابتی با رقـبـای خـارجـی داشـتـه اسـت. زیـسـت فناوری از جمله عرصه‌های نوین علمی است که می‌توان آن را به جرات یکی از مولودهای مبارک خیزش علمی کشور پس از انقلاب باشکوه اسلامی قلمداد نمود.

در ایران نهادهایی همچون پژوهشکده‌های وابسته به نهادهای دولتی و دانشگاهی از جمله جهاد دانشگاهی برای ارتقای سطح این دانش در داخل فعال هستند و تاکنون فعالیت‌های قابل قبولی نیز در این زمینه اجرا شده به گونه‌ای کـه بـا جـلـب تـوجـه سـازمـان بـهـداشـت جهانی، اجلاس کـشـورهـای تحت پوشش منطقه مدیترانه شرقی موسوم به EMRO در زمینه تحقیقات وتولیدات ژنومیکس (یکی از شاخه‌های زیست فناوری) در سال ۱۳۸۳ در تهران برگزار شد.

طی سال‌های پس از انقلاب پژوهشگران مرکز تحقیقات ژنتیک با همکاری محققان جهاد دانشگاهی، به فناوری تولید کود زیستی با استفاده از باکتری‌های طبیعی خاک دست یافتند. این کود در قالب پروژه <کود زیستی فسفاته بارور ۲> و در پی انجام تحقیقات پنج ساله بدست آمده و باعث جذب بهتر فسفر خاک می‌شود.

همچنین در سال‌های اخیر و به همت محققان پژوهشکده زیست فناوری کشاورزی وزارت جهاد کشاورزی، ژن‌های دخیل در ایجاد مقاومت به شوری و خشکی در گیاهان زراعی و وحشی به روش پروتئومیکس شناسایی شدند. هدف اصلی از این یافته مهم بررسی مکانیسم پاسخ در گیاهان مختلف با دیدی بهتر در زمینه مکانیسم‌های مشابه و متفاوت مقاومت است تا در آینده بتوان از ژن‌های شناخته شده دخیل در مقاومت در برنامه‌های اصلاح نباتات از طریق هرم سازی ژنی استفاده نمود.

طرح تولید فرآورده‌های دارویی زیست فناوری مرکز رشد واحدهای فناوری دانشگاه علوم پزشکی تهران نیز از جمله دستاوردهای علمی ایران پس از انقلاب اسلامی و توسعه زیرساختارهای دانش‌های نوین به شمار می‌آید.

در قالب این طرح کشور به دانش ۱۰۰ درصد بومی زیست فناوری دارویی و تولیدات قابل رقابت با انواع اروپایی آنها رسیده است. این علم که تحول در زمینه تولید داروهای حیاتی بیماران ایجاد کرده است، پس از ۲۰ سال انحصار آمریکا، همچنان ۸۰ درصد در اختیار این کشور و ۲۰ درصد آن توسط برخی از کشورهای اروپایی (فرانسه، انگلیس، ایتالیا و آلمان) و یک کشور آسیایی (ژاپن) به کار گرفته می‌شود.

با این حال محققان ایرانی از سال ۷۵ با توجه به این‌که باور داشتند هیچ شرکت تراز اول جهانی تکنولوژی برتر ساخت دارو را به ایران نمی‌دهد، کار تحقیقات و پژوهش برای انتقال این علم با صد در صد توانایی خود را آغاز کردند و فقط با تبادل برخی اطلاعات از مرکز علمی تحقیقاتی ICGEB در ایتالیا، در سال ۸۰ موفق به ساخت اولین محصول با استفاده از این دانش شدند. در سال ۱۳۸۴ رئیس مرکز بیوتکنولوژی خلیج فارس نیز از ثبت جهانی علم <ژئوبیوتکنولوژی> به پیشنهاد ایران در یونسکو خبر داد.

ژئوبیوتکنولوژی علم نوینی در جهان است که ‌ایجاد آن ‌از سوی ایران و این مرکز به یونسکو پیشنهاد شد و مورد موافقت قرار گرفت. این زمینه علمی چندرشته‌ای ترکیبی از علوم مختلف از جمله فیزیک، شیمی، دیرینه شـنـاسـی، زمـین‌شناسی و نجوم است که به منظور حل معضلات زمین از دیدگاه زیست‌فناوری پیشنهاد شد.

طی بیش از دو دهه گذشته دانش زیست فناوری داخلی مرزهای بین‌المللی را نیز در هم شکسته و بر اعتبار علمی کشور در محافل بین‌المللی افزوده است. در این راستا جایزه Innoation Award ۵۰۰۲ Biotechnology Asia به پژوهشگران شرکت <سیناژن> ـ‌ تولید کننده محصولات بیوتکنولوژیک دارویی و تشخیصی ـ‌ اعطا شد.

این شرکت با سابقه ۱۰ ساله در تحقیق و تولید محصولات زیست‌فناوری به عنوان یک واحد تولیدی تحقیقاتی ایرانی تلاش دارد ضمن رقابت با تولیدکنندگان خارجی، فناوری‌های جدید زیست‌فناوری را به کشور منتقل کند و تولیدات آن که حاصل تلاش متخصصان داخلی است به بیش از بیست و پنج کشور جهان صادر می‌شود.

همچنین با بهره‌گیری از علم بیوتکنولوژی، تولید هورمون رشد انسان برای اولین بار در کشور آغاز و کشور از ورود این هورمون بی‌نیاز شد. این خبر بسیار امیدوارکننده‌ای برای دانش نوپای زیست فناوری داخلی به شمار می‌آمد. این واحد با ۱ میلیون و ۱۸۰ هزار دلار سرمایه‌گذاری به بهره‌برداری رسید و با توجه به ظرفیت ماشین‌آلات نصب شده، قادر است ضمن تامین کل نیاز کشور به این محصول سایر فرآورده‌های مشابه را نیز تولید و به بازار عرضه کند.

طی بیش از ۱۵ سال گذشته برگزاری همایش‌های ملی و بـیــن‌الـمـلـلــی و هـمـچـنـیــن نـمــایـشـگــاه‌هــایــی کـه آخـریـن توانمندی‌های داخلی در زمینه زیست فناوری را به تصویر کشیده‌اند، از جمله تلاش‌های صورت گرفته در زمینه رشد دانش زیست فناوری پس از انقلاب اسلامی به شمار می‌آید با این حال اوج خواست ملی برای توسعه دانش زیست فناوری را باید ارائه <سند ملی زیست فناوری> کشور تحت عنوان ایران سبز در سال ۱۳۸۲ عنوان کرد. این سند با تلاش دو ساله نـزدیـک بـه ۲۰۰ نـفـر از مـتخصصان و مدیران مرتبط در چهارچوب پروژه تدوین استراتژی ملی زیست فناوری در مرکز ملی تحقیقات مهندسی ژنتیک و تکنولوژی زیستی تهیه شده است.

● جایگاه برترایران در حوزه نانو

علوم و فناوری نانو، توانایی به دست گرفتن کنترل ماده در ابعاد نانومتری (میلیاردم متر) و بهره‌برداری از خواص و پدیده‌های فیزیکی، شیمیایی و زیستی این مقیاس در مواد، ابزارها و سیستم‌های جدید است. به همین دلیل امروزه نانو در سطح دنیا از اهمیت فراوانی برخوردار شده است. در واقع، هر چند که فهم بخشی از پدیده‌های مقیاس نانو از ده‌ها سال قبل مطرح بوده، اما شناخت عمومی روندها، مفاهیم پایه و حوزه‌های تأثیرگذاری فناوری نانو در دهه اخیر صورت گرفته و از ابتدای قرن جدید میلادی (قرن ۲۱) به عنوان فناوری اساسی و کلیدی آینده و محرک موج جدید نوآوری‌های فناورانه، در مجامع جهانی شناخته شد و مورد توجه دولت‌ها قرار گرفت.

برخورد کشورهای پیشرو در علم و فناوری، با این پارادایم جدید، عمدتاً با هدف پیشتازی جهانی و خیز برداشتن برای منافع اقتصادی بزرگ، همراه بوده است. امروز فناوری نانو در همه کشورهای جهان به عنوان یک فناوری نوظهور مورد توجه قرار دارد،: ایران به موقع با فناوری نانو همراه شد و امروز فناوری دیگری را سراغ نداریم که با منشاء بومی به این درجه از پیشرفت رسیده باشد که به کشورهای پیشرفته خارجی صادرات داشته باشد.

فناوری نانو، فرصت بزرگی برای کشورهای در حال توسعه بویژه جمهوری اسلامی ایران تلقی می‌شود تا شکاف خود را از لحاظ علم و فناوری با کشورهای پیشرفته کاهش دهـنــد و از مــزایــای مـخـتـلــف ایـن فـنـاوری در راسـتـای توانمندی‌سازی صنایع موجود و نیز عرضه محصولات جدید به بازار استفاده کنند. خوشبختانه با توجه به نگاه مثبت مسوولان نظام و اسناد مهم نظام جمهوری اسلامی از جمله چشم‌انداز ۲۰ ساله کشور، سیاست‌های کلی نظام و قانون برنامه چهارم، بستر لازم برای رشد جهشی در زمینه این فناوری فراهم شده است.

در ایران طی هفت سال گذشته پیشرفت‌های قابل توجه‌ای در حوزه فناوری نانو داشته‌ایم و این کشور موفق شده‌ایم تا در میان کشورهای منطقه جایگاه برتر را در این حوزه از علم، به خود اختصاص دهیم.

ایران در سال‌های اخیر به پیشرفت‌های قابل توجهی در حوزه نانو دست یافته است که این پیشرفت‌ها در منطقه کاملا برجسته است و کشورهایی مانند برزیل و آفریقای جنوبی هم ایران را جزو شرکای استراتژیک خود می‌دانند. در زمینه تولید و تجاری سازی محصولات نانویی هم ایران اکنون در نقطه‌ای قرار دارد که ۷۰ شرکت آمادگی دارند محصولات خود را در جشنواره به نمایش بگذارند و ۲۰ شرکت از میان آنها تولید تجاری دارند.

در این راستا و به منظور پیشبرد اهداف ستاد فناوری نانو در ۷ حوزه ترویج و آموزش عمومی،‌ توسعه منابع انسانی، زیرساخت‌های توسعه فناوری نانو، انتقال فناوری از دانشگاه به صنعت، ارتباطات بین‌المللی، حمایت از شرکت‌های سرمایه‌گذار، ارزیابی برنامه‌ها، نهادها و دستگاه‌های اجرایی عضو ستاد نانو و تهیه و تصویب برنامه‌های کوتاه مدت در چارچوب برنامه ۱۰ ساله فعالیت می‌کند.

ایده فناوری نانو در ایران از سال ۱۳۵۹ مطرح بوده است، اما عملیاتی شدن آن به عنوان یک نگرش جدید و یک یافته جدید از ۱۰ سال پیش شروع شد. طی یک دوره هفت ساله با ۳۵ پله صعود در زمینه علوم و فناوری نانو، به جایگاه بیست و پنجم جهان دست یافته است. ایران در سال ۲۰۰۰ در زمینه علوم و فناوری نانو در رتبه ۶۰ جهانی قرار داشت و در بین کشورهای اسلامی رتبه ششم را داشت، اما در سال ۲۰۰۷ رتبه ایران در زمینه علوم و فناوری نانو در سطح جهانی به رتبه ۲۵ و در بین کشورهای اسلامی به رتبه اول رسید. در مجموع اگر کشورهای جهان را به تناسب میزان پیشرفت در زمینه فناوری نانو از شماره ۱ تا ۶۰ رتبه بندی کنیم ایران در سال ۲۰۰۰ در رتبه ۶۰ یعنی در نقطه شروع قرار داشت. در چنین شرایطی و در حالیکه در چشم انداز توسعه <نانو فناوری ایران> هدف‌گذاری شده است که این کشور تا سال ۱۳۹۴ به جمع ۱۵ کشور برتر جهان در حوزه فناوری نانو بپیوندد به اعتقاد کارشناسان کشور ما تا سال آینده به این هدف خواهد رسید.

امروز به جرات می‌توان ادعا کرد ایران در عرصه فناوری نانو نه تنها عقب نیست، بلکه در برخی عرصه‌ها نسبت به بعضی کشورها پیشرفت نیز کرده است. اما متاسفانه همگام با این پیشرفت‌ها ایران در کسب ثروت از فناوری نانو وضع خوبی ندارد که البته هیچ کشوری نمی‌تواند مدعی پیشرو بودن در این زمینه باشد.

بنابراین و با توجه به ناشناخته بودن فناوری نانو باید دولتمردان کشورمان مستقیما در این زمینه سرمایه‌گذاری کـنـنـد چـرا کـه در حـال حـاضـر بـخـش خـصـوصی برای سرمایه‌گذاری در این بخش توجیه نشده است. این در حالی اسـت کـه بـدون سـرمایه‌گذاری در پژوهش‌های بنیادین نمی‌توان بودجه‌ای در اختیار صنعتگران قرار داد.

در حال حاضر کشور ما دچار یک پارادوکس شده است چرا که از یک طرف پتانسیل دانشمندان ایرانی در زمینه نانو بسیار بالا است و از طرف دیگر سرمایه‌گذاری‌های نانو در کشورمان سیر نزولی داشته است.

در چنین شرایطی مسوولان باید ضمن ایجاد تعادل در سرمایه‌گذاری از این مزیت نسبی علمی حداکثر استفاده را ببرند.

● خودکفایی علمی در عرصه طب اسلامی

با وجود گذشت نزدیک به کمتر از ۲۰۰ سال از طب تجربی یا طب متکی به آزمایش و تجهیزات، هنوز بیماری‌های بسیاری لاعلاج مانده و هر از چند گاهی بیماری ناشناخته ی دیگر مثل ایدز، بیماری‌های ناشی از موبایل، بیماری‌های ترافیک و انواع ناراحتی‌های متنوع ناشی از آلودگی هوا، بیماری‌های ناشی از ذرات بمب‌های اتمی و شیمیایی و همچنین بیماری‌های ایاتروژنیک که از کارهای پزشکی و درمان و داروهای شیمیایی ناشی می‌شود بروز می‌کند و طب مدرن را به چالشی عظیم وا می‌دارد.

این در حالی است که طب سنتی ایران یاTIM قدمت بسیار طولانی دارد و اگر شناخت خوبی از آن داشته باشیم ، می تواند جوابگوی نه همه مشکلات، بلکه اکثر مشکلات پزشکی و بهداشتی ما باشد.

طرفداران طب سنتی ایران ویژگی‌های فراوانی را برای این مکتب پزشکی قائل می‌شوند که از آن جمله می‌توان به سهل‌الوصول بودن، تطابق با فرهنگ بومی و دینی و... اشاره کرد. اما یکی از ویژگی‌هایی که اکثر صاحب نظران بر آن وحدت نظر دارند، ملی بودن این دانش و هویت صددرصد ایرانی آن است.

بسیاری از کارشناسان معتقدند اگر ایران بتواند با احیای این مکتب علمی ـ‌ اسلامی و برآورده ساختن نیازهای بی جواب مانده بشر در بخش پزشکی، دست به تحولی در این زمینه بزند، این پیروزی علمی به مثابه یک دستاورد بزرگ ملی در عرصه خودکفایی به حساب خواهد آمد. چراکه ما با توجه به ذخایر غنی علمی که در خصوص طب سنتی و داروهای طبیعی داریم، می‌توانیم در این بخش به تولید دانش فنی برسیم.

ضمن آنکه ما در طب رایج به هر دستاورد علمی و یافته جدیدی که برسیم، علیرغم پربها بودن آن، بر پایه علوم غربی و وارداتی خواهد بود و مبنای آن دانش خارجی است اما در طب سنتی ما برای تحول نیازی به دانش وارداتی نداریم و تمام مواد خام این مکتب علمی، داخلی است.

شرط پیشرو بودن هم این است که طب سنتی را به عنوان یک تفکر علمی بپذیریم و نه یکسری دستورالعمل قدیمی، باید با تحقیق و پژوهش، این دانش کهن به روز شود و مطابق با معیارهای علم نوین در اختیار جوامع قرار گیرد.

در طی سه دهه پس از انقلاب، علوم وفناوری این حوزه که عجین با گنجینه‌های علمی و تاریخی ایران اسلامی و منطبق با تنوع گسترده آب وهوایی این سرزمین بوده است. شاهد تحولات چشمگیری بوده است. در ابعاد نیروی انسانی در حالی که متخصص رشته‌های مرتبط با علوم این حوزه در کشور به ۲۰ نفر نمی‌رسید اکنون و در پرتو انقلاب و سه دهه تلاش، نیروی انسانی خبره ومتخصص رشته‌های مرتبط با این حوزه بیش از ۲۰۰۰ نفر است.

همچنین تعداد اندکی نیروی انسانی متخصص در قبل از انقلاب تربیت شده در کشورهای خارجی بودند و عمدتا در داخل کشور مانند بسیاری از رشته‌ها امکان تربیت نیروی متخصص نبود اما اکنون در دانشگاه‌های علوم پزشکی متعددی موضوع تربیت نیروهای متخصص در رشته‌های مرتبط با گیاهان دارویی وطب ایرانی اجرا می‌شود و این پدیده از زمان دولت نهم با توسعه چشم گیر روبرو شد.

چنانچه چندین رشته جدید براساس مبانی علمی و معتبر راه‌اندازی شد و چهار دانشکده طب سنتی و علوم گیاهی دارویی و۱۴ مرکز تحقیقات مرتبط با این حوزه علوم وفناوری ودو مرکز رشد صنایع گیاهان دارویی و طب ایرانی در مهم‌ترین دانشگاه‌های کشور تاسیس شد.

صنایع نیز طی ۳۰ سال پس از انقلاب پیشرفت شگرفی داشتند واکنون بیش از ۷۰ لابراتوار و کارخانه در زمینه تولید داروها و فرآورده‌های گیاهی و طبیعی فعالیت دارند.در حالی که در ۳۰ سال گذشته هیچ کارخانه در این زمینه فعالیت نمی‌کرد. همچنین در صنایع بسته‌بندی فرآورده‌های سلامت طبیعی و گیاهی و تهیه عصاره‌ها آمار خوب نشانگر تحول وجود دارد.

در بخش خدمات طب ایرانی، فراگیر و مکمل و توزیع و بخش محصولات مرتبط توقعات بطور هماهنگ با سایر موضوعات برآورده شده است و انتظار می‌رود که با فعالیت ستاد فناوری راهبردی و حمایت مردم و مسوولان شاهد تحولات چشمگیر و موثری در این زمینه باشیم.

موافقت شورای گسترش آموزش عالی با راه اندازی رشته طب سنتی در مقطع کارشناسی ارشد، تشکیل شورای آموزش طب سنتی و مکمل در وزارت بهداشت، تشکیل شورای بررسی و تبیین داروهای طبیعی و مواردی از این دست جزو اقـدامـات جـدیدی هستند که دولت در راستای سرعت بخشیدن به جان گرفتن طب ایرانی انجام داده است.

بنا بر آمار وزارت بهداشت در حال حاضر ۲۲۶ قلم داروی گیاهی پروانه ساخت از این وزارتخانه دریافت کرده‌اند که براساس آمار، این میزان صدور پروانه در ۱۸ ماه گذشته معادل ۷۰ درصد تعداد پروانه‌هایی بوده که در ۲۵ سال اخیر صادر شده‌اند اما با این همه بسیاری از پزشکان و محققان معتقدند این اقدامات، بسیار ابتدایی تر از اقدام اساسی است که برای دسترسی به تولید دانش بومی در این زمینه باید صورت بگیرد. چرا که می‌توان چنین استنباط کرد که طب ایرانی، فرصتی مناسب برای ورود ایران به بازار تولید دانش در جهان است. بازاری که امروزه میزان حضور در آن، مقیاسی برای ارزیابی قدرت کشورها و توانمندی نخبگان آن است.

● پیشرفت‌های ملموس کشور در حوزه هوا ـ‌ فضا

هوا ـ‌ فضا را می‌توان به حق شجاعانه‌ترین و در عین حال بلندپروازانه‌ترین سدشکنی دانشمندان و محققان داخلی در دوران پس از انقلاب اسلامی دانست که به جهت انحصار فناورهای‌های مرتبط با آن از سوی تنها چند کشور بسیار محدود، از هر جهت قابل ستایش و حتی الگویی مناسب برای سایر کشورهای منطقه و جهان به حساب می‌آید. طرحهای اولیه وآزمایشگاهی محققان داخلی در سال‌های پس از انقلاب و جنگ خیلی از زودتر از آنچه که تصور می‌شد به واقعیت پیوست تا آنجا که ایران اسلامی هم اکنون در ردیف کشورهای صاحب قدرت و فناوری در عرصه علوم هوا و فضا به شمار آمده و حتی دانشمندان آن در نظر دارند تا پس از موفقیت‌های متعدد در زمینه پرتاب ماهواره‌ها و موشک‌های تحقیقاتی، با ارسال نمونه‌های حیوانی به فضا، مقدمات پرتاب انسان به مدار زمین را نیز فراهم کنند.

پرتاب ماهواره <سینا ـ‌ ۱> ـ‌ نخستین ماهواره ایرانی را می‌توان آغازی خیره کننده برای توسعه برنامه‌های علمی فضایی کشور برشمرد. این ماهواره به همراه یک ماهواره آموزشی روسیه و شش مینی ماهواره خارجی دیگر به وسیله یـــک فـــرونــد مــوشــک حــامــلKosmos ـM۳ ‌ از پــایـگــاه فضاییPlisetsk روسیه با موفقیت به فضا پرتاب شد تا با پرتاب موفقیت‌آمیز آن، جمهوری اسلامی ایران چهل و سومین کشور صاحب ماهواره در جهان لقب بگیرد.

ماهواره <سینا ـ ۴> (ZS۱) ‌، نخستین ماهواره ایرانی که با مشارکت شرکت‌های روسی ساخته شد، ماهواره‌ای مطالعاتی تحقیقاتی است که در بررسی منابع زیرزمینی و عواقب ناشی از حوادث غیرمترقبه به کار می‌رود. پروژه ساخت ماهواره <سینا ـ‌ ۱> طی قراردادی با موسسه هواپیمایی روسیه، با همکاری شــرکــت‌هــای روســی <پــالـیـوت> و <آپـتـک> و مـشـارکـت کارشناسانی از شرکت صنایع الکترونیک ایران (صاایران)، وزارت عـلـوم تـحـقـیـقـات و فـنـاوری و موسسه مهندسی نقشه‌برداری انجام شده است. عمر مفید ماهواره سینا ـ‌ ۱ که در مدار دایره‌ای (خورشید آهنگ) در ارتفاع ۷۰۰ کیلومتری زمین قرار گرفته است، سه سال اعلام شده است. اما در این زمینه خبر خوشحال کننده‌ای نیز منتشر شد که برای بسیاری از علاقمندان به علوم فضایی در داخل کشور امیدواری‌های زیادی را به همراه داشته است: تصویب سند ملی توسعه فضا در هیات دولت. ‌این سند با هدف مشخص کردن مسیرهای توسعه حضور در فضا برای کل کاربرانی که باید از عرصه فضا برای انجام وظایف و ماموریتشان در کشور استفاده کنند تصویب شده است.

سند یاد شده انتقال صوت و تصویر و اطلاعات با استفاده از ظرفیت فضا از طریق وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات و سازمان صدا و سیما، کاربردهای سنجش از راه دور، ‌هواشناسی و سایر زمینه‌های استفاده از فضا را در دستور کار دارد.

در سال ۱۳۸۵ که به حق نقطه عطف برنامه‌های فضایی ایران بوده است، رئیس پژوهشگاه هوافضا از پـرتـاب مـوفـقـیـت‌آمـیـز اولـیـن مـحـمـوله کاوش ساخت پژوهشگاه توسط یک راکت ساخت پژوهشگران ایرانی به فضا خبر داد. ‌این محموله در پی توافق بین دو وزارتخانه دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح و علوم، تحقیقات و فناوری در قالب طرحی فراسازمانی با کارفرمایی موسسه آموزشی و تحقیقاتی صنایع دفاعی طراحی و ساخته شده و با راکت پژوهشکده مهندسی جهاد کشاورزی به فضا پرتاب شد.

نکته مهم در این خصوص این است که تمامی آزمایش‌های لازم در واحدهای صـنـعـتـی کـشور طبق استانداردهای مربوطه انجام شد و یکپارچه‌سازی محموله و راکت با همکاری متخصصان پژوهشگاه و پژوهشکده مهندسی جهاد کشاورزی صورت گرفت. تنها یک سال بعد یعنی در سال ۱۳۸۶ طراحی و ساخت ریـزمـاهـواره دانـشـجـویـیAUT SAT در دانـشـگـاه امیرکبیر نویدبخش ادامه این فرآیند جذاب اعلام شد.

این پروژه در قالب یک طرح ماهواره دانشجویی از سوی دانشجویان دانشگاه امیرکبیر به سازمان فضایی ایران پیشنهاد شد که آنها نیز با گذشت زمان طرح را تکمیل کردند. ریز ماهوارهAUT SAT در حدود ۷۰، ۸۰ کیلوگرم وزن دارد. قابلیت این ریز ماهواره مشاهده زمین و ارزیابی محصولات کشاورزی است که با همکاری چهار دانشکده هوافضا، ‌مکانیک، برق، کامپیوتر با حمایت سازمان فضایی ایران در دانشگاه صنعتی امیرکبیر انجام می‌شود. اما می‌توان تمامی این تلاش‌ها را مقدمه‌ای بر پرتاب غرورآفرین راکت فضایی کاوشگر ۲ دانست.

در راستای تحقق اهداف چشم‌انداز بیست ساله کشور و برنامه راهبردی فضایی جمهوری اسلامی ایران و به منظور ایجاد بستر توسعه علمی و فناوری در حوزه فضا، به همت متخصصان و کارشناسان پژوهشگاه هوافضا، راکت کاوش ۲ با موفقیت به فضا پرتاب و با انجام ماموریت خود به وسیله چتر مخصوص به زمین بازگشت.

پرتاب این راکت کاوش با اهداف ثبت و ارسال صحیح داده‌های محیطی، ارسال صحیح و به موقع فرامین، انجام جدایش موتور و محموله و عملکرد صحیح سیستم بازیابی صورت پذیرفت که نتایج حاصله در طول مدت حضور در فضا با اهداف مورد نظر منطبق بود. راکت کاوش ۲ دارای سه بخش عمده شامل؛ مجموعه حامل، مجموعه آزمایشگاه فضایی و مجموعه بازیابی است.

در جریان این رویداد تاریخی نخستین عکس یک پروژه ایرانی از فضا تهیه شد و به گفته رئیس پژوهشگاه هوا فضا، در مراحل بـعــدی ایــن پــروژه مـحـمــولــه راکـت‌هـای کـاوش حـامـل دوربین‌هایی برای تهیه عکس از زمین و آسمان خواهد بود.

این موفقیت تاریخی کافی بود تا معاون پژوهشی پژوهشگاه هوا و فضا از برنامه‌های آتی برای پرتاب راکت‌های کاوش ۳، ۴ و راکت‌های دیگر و پیگیری اعزام موجودات زنده از قبیل حیوانات کوچک مثل موش برای آزمایش‌های علمی و همچنین انجام تست‌های نجومی و تست تجهیزات پیشرفته ساخت داخل خبر دهد.

اما به موازات برنامه‌های فضایی ایران در خارج از مرزهای آسمان کشور، محققان داخلی تلاش‌های چندین ساله‌ای را برای مکان‌یابی و در ادامه ساخت نخستین رصدخانه ملی کشور ادامه داده‌اند و در نهایت پس از سال‌ها تلاش و پیگیری محققان ایرانی در پروژه مکان‌یابی رصدخانه ملی، سرانجام قله <دینوا> در ارتفاعات جنوب قم به عنوان مکان نهایی احداث رصدخانه ملی ایران تعیین شد تا پس از گذشت سده‌ها از افول دوران طلایی نجوم در ایران، از بلندای آن طلوع دوباره این دانش را در کشور به نظاره بنشینیم.

نکته مهم این است که با پایان گرفتن برنامه هشت ساله مکانیابی رصـدخـانـه کـه چـهـار سال آن هم با تحققات میدانی و داده‌گیری‌های محیطی همراه بوده، کشور ما به فناوری و دانش پیشرفته‌ای از مکان‌یابی دست یافته است و از این پس می‌تواند این دانسته‌ها و مهارت‌ها را به کشورهای دیگر منتقل کند. این نخستین دانش پایه و فناوری پیشرفته‌ای است که طرح رصدخانه ملی ایران برای ایرانیان به ارمغان آورده است و مسلما پا به پای تکمیل مراحل بعدی باز هم خواهد آورد.

دانشمندان ایرانی قرن‌ها قبل در رشته‌های مختلف علمی همچون نجوم، پزشکی و ریاضیات سرآمد بوده‌اند و ملتی که ۹۰۰ سال قبل ابن سینا و ابوریحان تربیت کرده، امروز نیز به طور قطع خواهد توانست قله‌های افتخار را فتح کند.

هرچند که از سال‌های قبل از انقلاب، به جهت نفوذ قدرت‌های استعماری، حرکت علمی ما دچار خدشه شد اما با پیروزی انقلاب اسلامی مجددا موتور حرکت علمی کشور به راه افتاده ودر حال حاضر انقلاب اسلامی فضایی را ایجاد کرده است که شاهد حرکت جوشان و روزافزون علمی در کشور هستیم و به همین دلیل هم یکی از مهم‌ترین دستاوردهای انقلاب را می‌توان جهش علمی دانشمندان ایرانی و پیشرفت آنها در زمینه‌های مختلف دانست.

نویسنده: بهاره صفوی