آخرت جهان واپسین, عالم پس از دنیا

آخرت برگرفته از ریشه «ا ـ خ ـ ر» و مؤنث «آخر» در برابر اوّل است و همان گونه که از این جهان به «اولی» تعبیر شده, از جهان پس از دنیا نیز به «آخِر» و «آخرت» تعبیر می شود منشأ ایمان به آخرت, بیش از هر چیز, وحی الهی است که به وسیله پیامبران به بشر ابلاغ شده است ۲۱ و قرآن نیز با شیوه های گوناگونی به اثبات معاد پرداخته و به شبهات منکران آن پاسخ گفته است

آخرت برگرفته از ریشه «ا‌ـ خ ـ ر» و مؤنث «آخر» در برابر اوّل است و همان‌گونه که از این جهان به «اولی» تعبیر شده، از جهان پس از دنیا نیز به «آخِر» و «آخرت» تعبیر می‌شود. منشأ ایمان به آخرت، بیش از هر چیز، وحی الهی است که به وسیله پیامبران به بشر ابلاغ شده است[۲۱] و قرآن نیز با شیوه‌های گوناگونی به اثبات معاد پرداخته و به شبهات منکران آن پاسخ گفته است؛ ولی وجود چنین جهانی از طریق عقل و فطرت نیز اثبات می‌شود؛ زیرا عقل انسان، پس از شناختن خداوند و عدالت وی، درمی‌یابد که باید جهانی پس ازدنیا وجود داشته باشد تادر آن، هرکس به جزای اعمال خویش برسد.[۲۲]چنان که وجود نداشتن آخرت به این معنا است که آفرینش آسمان‌ها و زمین و دیگر موجوادت بیهوده است و این با حکمت خداوند منافات دارد.

فطرتِ نامحدودطلبی و عشق به جاودانگی که در محبّت فرزند و علاقه به جاودانگی در خاطره‌ها و‌... ظهور می‌یابد نیز انسان را به اندیشه در جهانی‌دیگر سوق می‌دهد.[۲۳] تحقیقات باستان‌شناسی درباره انسان‌های نخستین، نشان می‌دهد که آن‌ها نیز به نوعی حیات غیر آشکار برای مردگان اعتقاد داشتند؛ لذا همراه آن‌ها غذا و سلاح دفن‌می‌کردند.[۲۴]

طبق آیات قرآن، ایمان به آخرت از آموزه‌های اصلی همه ادیان الهی بوده که تمام پیامبران درباره آن تأکید ویژه‌ای داشته‌اند. (اعلی/ ۸۷‌، ۱۷‌ـ‌۱۹) امّا در کتاب‌های آسمانی مربوط به ادیان گذشته که اکنون در دست ما قرار دارد، توجّه چندانی به آخرت نشده است. از میان ادیان بزرگ شناخته شده، شاید اوستا نخستین کتابی باشد که با صراحت از جهانی در پایان دنیا یاد، و‌درباره حالات آن، حتّی بیش‌تر از کتاب مقدّس بحث کرده است.[۲۵] هندوان و بوداییان نیز به جهان سعادت‌مندی معتقدند که بی‌درنگ پس از مرگ یا پس از تناسخ‌های مکرّر به آن می‌پیوندند.[۲۶] در تورات کنونی به ندرت ذکری از آخرت به میان آمده؛[۲۷] حتّی برخی از دانش‌مندان یهودی با صراحت وجود آن را انکار کرده‌اند.[۲۸] در انجیل کنونی، توجّه بیش‌تری به مباحث آخرت شده؛ امّا باز هم به آخرت‌شناسی اهمّیّت کمی داده شده است؛[۲۹] در صورتی که دین اسلام برای آخرت اهمیّت خاصّی قائل شده و اعتقاد به آن را در کنار اعتقاد به توحید، شرط مسلمانی دانسته است.[۳۰] آیات فراوانی از قرآن، به بحث درباره آن جهان پرداخته، به طوری‌که گفته شده، حدود یک سوم[۳۱] قرآن، آیات مربوط به جهان آخرت است. در حقیقت، آخرت مکمّل و معنابخش دیگر اصول دین بوده، بدون آن نمی‌توان به خداوند و صفاتش مانند عدل و حکمت و فلسفه نبوّت و به تبع آن امامت اعتقاد کامل یافت؛[۳۲] به عبارت دیگر، بدون آخرت، دعوت دینی و تبلیغ پیامبران بی‌اثر خواهد بود؛ زیرا پذیرفتن دین و پیروی از مقرّرات شرع، خالی از کلفت و سلب آزادی نیست و در صورتی که متابعت آن، اثری در بر نداشته باشد، هرگز مردم زیر بار آن نرفته، از آزادی طبیعی دست بر نخواهند داشت.[۳۳]

موضوع آخرت را در قرآن کریم، از واژه‌های فراوانی مانند برزخ، بعث، حشر*، نشر، صراط، قیامت*، میزان*، یوم‌الدین، یوم‌الفرقان، یوم‌الحسرة، یوم‌الحساب و ده‌ها واژه دیگر می‌توان استفاده کرد؛ ولی با توجّه به تحلیل واژه «آخرت» که در آن تقابل با جهان نخستین (دنیا) نهفته، مناسب‌تر است در مقاله مربوط به آن، به مسائل کلّی مربوط به آن جهان پرداخته شود و از آن جا که این گونه مباحث در قرآن بیش‌تر با دو واژه «آخرت» و «یوم الآخر» بیان شده، دراین مقاله نیز از واژه‌های دیگر جزدر عنوان «شباهت‌ها و تفاوت‌های دنیا و آخرت» که در جهت تبیین حقیقت آخرت است، کم‌تر استفاده می‌شود و اغلب به آیاتی پرداخته می‌شود که دربردارنده یکی از دو واژه مزبور باشند؛ ضمن آن که مبحث آخرت، مبحثی گسترده بوده، هریک از واژه‌های دیگر، خود نیزبه طور مستقل مدخل قرار می‌گیرند.

واژه «آخرت» ۱۱۳ بار به همین معنادر قرآن به کار رفته است.[۳۴] در نُه مورد با کلمه «دار» آمده که صفت‌یامضافٌ الیه «دار» است: «وَإنَّ الدَّارَ الأخِرةَ لَهِیَ الحَیَوانُ» (عنکبوت/۲۹،۶۴)، «وَ‌لَدارُ الأخِرَةِ خَیرٌ.» (یوسف/۱۲،۱۰۹) دریک جا صفت برای «النشأة» است: «یُنشِیءُ النَّشأَةَ الأخِرَةَ.» (عنکبوت/۲۹،۲۰) درپنج مورد در برابر واژه «الاولی» و در ۴۸ مورد، برابر «الدنیا»: «رَبَّنا ءَاتِنا فِی الدُّنیا حَسَنةً وَ فِی الأخِرَةِ حَسَنةً» (بقره/۲،۲۰۱) به کار رفته است. لفظ ألاخِر در ۲۶ مورد صفت «یوم» قرار گرفته: «ءَامَنّا بِاللّهِ وَبِالیَومِ الأَخِرِ.» (بقره/۲،۸)[۳۵] در مواردی که واژه «آخرت» به تنهایی به کار رفته، موصوف آن یکی از واژه‌های «دار» «الکَرَّة»[۳۶] «النَّشأة»[۳۷] یا «الحیاة»[۳۸] در تقدیر است. درباره این که برزخ* از مراحل کدام جهان به شمار می‌آید، سه نظر وجود دارد: ۱. برزخ، جزئی از دنیا و تتمه آن است و آخرت پس از پایان برزخ آغاز می‌شود؛[۳۹] ۲. برزخ، جزء آخرت است و انسان با مرگ وارد آخرت می‌شود؛[۴۰] ۳. برزخ عالمی مستقل بین دنیا* و آخرت است که نه کاملاً ویژگی‌های دنیا را دارد و نه کاملاً ویژگی‌های آخرت را؛[۴۱] ولی گویا که آخرت، همه مراحل پس از زندگی دنیا از جمله قبر و برزخ را دربرمی‌گیرد؛[۴۲] بنابراین، مراحل جهان آخرت با مرگ آغاز شده[۴۳] و انسان در عالم قبر* جای می‌گیرد: «ثُمَّ أَماتَهُ فأَقبَرهُ» (عبس/ ۸۰‌، ۲۱) و تا قیامت در برزخ مانده: «و‌مِن وَرائِهم بَرزخٌ إِلی یَومِ یُبعَثونَ» «مؤمنون/ ۲۳، ۱۰۰) در بهشت یا جهنّمِ* برزخی به سر خواهد برد و در آن، هر صبح و شام متنعّم یا معذّب است: «جنّـتِ عدن ... * و لَهُم رِزقُهم فِیها بُکْرةً و عَشِیًّا» (مریم/۱۹،۶۱ و ۶۲)، «النَّارُ یُعرَضُونَ عَلیها غُدوًّا و عَشِیًّا و یَومَ تَقومُ السَّاعةُ أَدخِلُوا ءَالَ فرعونَ أَشدَّ العَذابِ.» (غافر/ ۴۰، ۴۶) بر اساس روایتی با توجّه به آیه«لاَیَرونَ فیهَا شَمسًا و لاَزَمهَریرًا» (انسان/۷۶،۱۳) در بهشت جاوید، صبح و شام وجود ندارد.[۴۴] دوره برزخ با نفخ صور و فنای همه موجودات به پایان می‌رسد: «و‌نُفخَ فِی الصُّورِ فصَعِقَ مَن فِی السَّمـوتِ و مَن فِی‌الأَرضِ» (زمر/۳۹، ۶۸) سپس قیامت با نفخ صور دیگری آغاز می‌شود: «ثُمَّ نُفخَ فِیهِ أُخری فإِذا هُم قِیامٌ یَنظُرُونَ.» (زمر/ ۳۹، ۶۸)

متکلّمان آخرت را در آینده زمانی و در عرض دنیا می‌دانند؛[۴۵] ولی فلاسفه برآنند که آخرت درآینده زمانی نیست؛ بلکه باید آن را در مراتب عالی سلسله طولی وجود جُست.[۴۶] اینان با استدلال به آیاتی چون: «إِنَّ جَهنّمَ لَمُحِیطةٌ بِالکـفِرینَ» (توبه/۹، ۴۹) معتقدند که آخرت بر دنیا احاطه داشته؛ چنان‌که روز بر ساعات آن احاطه دارد.[۴۷] حکیمان اسلامی همه تفاوت‌های دنیا و آخرت را در چگونگی وجود آن دو دانسته‌اند[۴۸]:«یَومَ تُبدَّلُ الأَرضُ غَیرَالأَرضِ وَالسَّمـوتُ‌...» (ابراهیم/۱۴،۴۸) و آن‌ها را در چند تفاوت بنیادین خلاصه می‌کنند.[۴۹]

● شباهت‌ها و تفاوت‌های دنیا و آخرت:

برای شناخت بهتر آخرت، لازم است به بررسی شباهت‌ها و تفاوت‌های دنیا و آخرت بپردازیم؛ زیرا دنیا و آخرت دو مفهوم متضایف هستند که شناخت هر یک بدون شناخت دیگری ممکن نیست.[۵۰]

الف) شباهت‌ها:

▪ انسان در هر دو جهان به خود و متعلّقاتش آگاهی کامل داشته و از شخصیّتی واحد برخوردار است: «یـلَیْتَنی کُنتُ مَعَهُم» (نساء/ ۴، ۷۳) و نیز کهف/ ۱۸، ۴۲؛ حاقه/۶۹‌،۲۵؛ فجر/ ۸۹‌، ۲۲۴. ۲.انسان در هر دو جهان، غرایز انسانی و حیوانی دارد[۵۱]:«و‌فـکِهَة مِمّا یَتخَیَّرُونَ * وَ لَحمِ طیر مِمّا یَشْتَهُونَ * وَ حُورٌ عِینٌ * ... لا یَسمَعوُنَ فِیها لَغوًا و لا تَأثِیمًا * إلاّ قِیلاً سَلَـمًا سلـمًا» (واقعه/ ۵۶‌، ۲۰ـ ۲۶) و با آلام و لذّت‌های عقلی و حسّی مواجه است[۵۲]:«و‌لا یُکَلِّمُهمُ اللّهُ و لاَ یَنظُرُ إِلیهِم یَومَ القِیـمةِ و لاَ یُزکّیهِم و لَهُم عَذابٌ ألیمٌ» (آل‌عمران/ ۳، ۷۷) و «ارجِعِی إلی رَبِّکِ رَاضِیةً مَرضِیَّةً * فَادخُلی فِی عِبـدِی * وَادخُلِی جَنَّتِی» (فجر/ ۸۹‌، ۲۸‌ـ‌۳۰) و رنج‌ها و لذّت‌های جسمی، در هر دو جهان از طریق جسم برای روح*، حاصل می‌شود: «کُلَّما نَضِجَت جُلُودُهم بَدّلنـهُم جُلودًا‌...‌.» (نساء/ ۴، ۵۶) ۳. خداوند در هر دو جهان قابل رؤیت حسّی نیست[۵۳]:«لا‌تُدرکُه الأبصـرُ» (انعام/ ۶‌، ۱۰۳) گرچه در آخرت، حق به طور کامل آشکار شده، انسان‌ها به وجود پروردگار یقین می‌یابند[۵۴]:«...‌و‌یَعلمُون أنّ اللّه هو الحَقُّ المُبینُ.» (نور/ ۲۴، ۲۵) ۴. از آن جا که خداوند، افعال و اعمال انسان‌ها را در بهشت و جهنّم به خودشان نسبت می‌دهد: «فشـرِبونَ شُربَ الهیم» (واقعه/ ۵۶‌، ۵۵) «یَشربوُنَ من کَأس‌...» (انسان/ ۷۶، ۵)، آشکار می‌شود که انسان‌ها در آن جهان نیز اراده و اختیار دارند؛[۵۵] امّا هر کس در محدوده دارایی‌ها و توانایی‌هایش می‌تواند آن را اجرا کند و آن نیز به میزانی است که انسان خود را در این دنیا در اختیار خدا و رسول قرار داده و از خود سلب اراده کرده باشد. (احزاب/ ۳۳، ۳۶)[۵۶]

ب) تفاوت‌ها:

۱) آخرت بر خلاف دنیا، از تغییر، فساد و فنا مصون بوده: «...‌فِیهَا أَنهـرٌ مِن ماء غَیرِ ءَاسِن و أَنهرٌ مِن لَبن لَم‌یَتغیَّر طَعمُهُ‌...» (محمد/۴۷،۱۵) جهان بقا و ثبات است:[۵۷]«...‌إِنَّما هـذهِ الحَیوةُ الدُّنیا مَتعٌ و إِنَّ الأَخِرةَ هِیَ دارُالقَرارِ» (غافر/۴۰،۳۹) و عوارضی مانند پیری و مرگ در آن وجود ندارد[۵۸]:«لاَیُقضی عَلیهِم فَیَمُوتوا‌...‌.» (فاطر/۳۵،۳۶) علاّمه طباطبایی پس از ذکر آیاتی که بیان‌گر انقراض این دنیا است، در تبیین آخرت می‌گوید: این مطلب از ملاحظه کتاب و سنّت، به طور قطع و ضرور استفاده می‌شود که در آخرت، نظام زندگی در تمام شؤون آن با نظام زندگی در دنیامغایرت دارد. آخرت‌ابدی‌است وبرای ساکنان آن، یا سعادت محض به شمار می‌رود که همه چیز برایشان مهیّا است و یا شقاوت محض است که جز آن چه را ناخوش می‌دارند، برای آن‌ها نیست.[۵۹]

۲) دنیا، جهان عمل و تکلیف و آزمایش (کهف/۱۸،۷) و آخرت، جهان نتیجه و جزا و پاداش* است[۶۰]:«...‌و‌لا‌تَعتِذرُوا الیَومَ إنّما تُجزَونَ ما کُنتُم تَعملُون» (تحریم/ ۶۶‌، ۷) لذا مهلت‌ها در آن جهان به پایان می‌رسد[۶۱]:«... و لاَ هُم یُنظَرونَ.» (بقره/۲،۱۶۲) از هنگامی که انسان مرگ را با چشم دیده و در حال احتضار* و جان کندن است، راه توبه وبازگشت بسته می‌شود. (مؤمنون/۲۳، ۹۹و۱۰۰) البتّه در برزخ دست انسان از عمل کوتاه است؛ ولی بر پایه برخی روایات از سه ناحیه ممکن است بهره‌مند شود: بنای خیری که از خود به یادگار گذاشته است و دیگران از آن استفاده می‌کنند و اثر علمی که پویندگان علم از آن بهره می‌برند و فرزندان صالح و با ایمانی که برای او آمرزش می‌طلبند.[۶۲]

۳) جهان آخرت دارای حیات بوده: «...‌وَ‌إِنَّ الدَّارَ الأَخِرةَ لَهِیَ الحَیَوانَ‌...» (عنکبوت/۲۹،۶۴) تمام موجودات آن از علم شعور و نطق برخوردارند[۶۳]:«و‌قَالوا لِجُلودِهم لِمَ شَهِدتُّم عَلینَا قَالوا أَنطقَنَا اللّهُ الَّذِی أَنطَقَ کُلَّ شَیء‌...» (فصلت/۴۱،۲۱) و اعمال انسان‌ها با صورت‌های زیبا و لذّت‌بخش یا زشت و وحشت‌زا تجسّم می‌یابد[۶۴]:«... و وَجَدوا مَاعَمِلوا حَاضِراً‌...» (کهف/ ۱۸، ۴۹) و «... هَل تُجزَونَ إِلاَّ ماکُنتُم تَعملونَ» (نمل/۲۷،۹۰) به همین سبب، در آخرت، تمام حقایق آشکار و تمام پنهانی‌ها ظاهر می‌شوند[۶۵]:«یَومَ تُبلَی‌السَّرائِرُ.» (طارق/۸۶‌،۹) طبری در تفسیر «لَهی الحَیَوان» می‌گوید: در سرای آخرت، زندگی جاودانه و زوال‌ناپذیری است که مرگی با آن نیست و در تأیید این نظر، به کلام ابن‌عبّاس و مجاهد و قتاده استناد کرده است.[۶۶]

۴) روابط موقّت و بی‌بنیاد دنیایی و ضوابط حاکم در آن، مانند سفارش، خویشاوندی و دوستی‌های غیر الهی، در آن جهان از بین می‌رود و فقط روابط و ضوابط تکوینی و واقعی برقرار می‌ماند[۶۷]:«... لاَتَجزِی نَفسٌ عَن نَفس شَیئاً و لاَیُقبلُ مِنهَا شَفـعَةٌ...» (بقره/۲،۴۸)، «...‌فلا‌أنسابَ بینَهم یومئذ...» (مؤمنون/۲۳، ۱۰۱)، «... و تَقطَّعَت بِهِمُ الأَسبَابُ» (بقره/۲، ۱۶۶) لذا در آخرت، فقط امتیازهای حقیقی و واقعی پذیرفته می‌شود، نه امتیازهای ظاهری و صوری[۶۸]:«... إِنَّ أَکرمَکُم عِندَ اللّهِ أَتقَـکُم...» (حجرات/۴۹،۱۳) ضمن آن که در آخرت، هیچ نوع ستمی وجود نداشته، به قدر رشته هسته خرمایی به انسان‌ها ستم نمی‌شود: «... و لاَتُظلَمونَ فَتیلاً.» (نساء/۴،۷۷) در آخرت، زندگی اجتماعی به صورت تعاون و همکاری بین انسان‌ها وجود ندارد؛ بلکه سرنوشت هر شخص را عقاید و اعمال وی تعیین می‌کنند: «لِکُلّ امرِی مِنهُم یَومَئِذ شَأنٌ یُغنِیه» (عبس/ ۸۰‌، ۳۷) البتّه روابط معنویی که در این جهان بین انسان‌ها وجود دارد، در آن جهان صورت عینی و ملکوتی می‌یابد؛ بنابر این اگر کسی سبب هدایت شخصی شود، در رستاخیز شخص هادی به صورت امام و شخص هدایت یافته به صورت مأموم ظاهر می‌شود و این همان شفاعت درست و پذیرفته شده است. در گمراه کردن نیز همین گونه است؛ چنان که فرعون در آخرت، پیشاپیش قومش بوده، آنان را وارد آتش می‌کند: «و‌یَقدُمُ قَومَه یَوم القِیـمة فأورَدَهُم النّار.» (هود/ ۱۱، ۹۸)

۵‌) نعمت‌ها و عذاب‌ها در آخرت تفاوت بسیاری با دنیا دارند.[۶۹] نعمت‌های آخرت، بسیار شریف و غیر قابل تصوّرند: «فَلاَتَعلمُ نَفسٌ مَا أُخفِیَ لَهُم مِن قُرَّةِ أَعیُن...» (سجده/ ۳۲، ۱۷)، «...ولَلأَخِرةُ أَکبرُ دَرجت و أَکبرُ تَفضِیلاً.» (اسراء/۱۷،۲۱) در آخرت برای مؤمنان درجات گوناگونی وجود دارد: «أولــئِک هم المؤمنون حقًّا لَهُم دَرَجـتٌ عند ربِّهم.» (انفال/ ۸‌، ۴) بر اساس روایات، برتری درجات به دلیل برتری عقول و اعمال بندگان و فاصله بالاترین و پایین‌ترین درجات بهشت، مانند فاصله زمین و آسمان است.[۷۰] عذاب‌های آخرت نیز بسیار شدید و دردناکند.[۷۱] قرآن سختی و دردناکی فوق‌العاده عذاب آخرتی را با اوصاف «عظیم» (بقره/۲،۱۱۴؛ مائده/۵‌،۳۳ و ۴۱)، «اکبر» (زمر/۳۹،۲۶)، «شدید» (حدید/۵۷‌، ۲۰)، «اَشدّ» (طه/۲۰،۱۲۷)، «اَشقّ» (دشوار) (رعد/۱۳،۳۴)، «أبقی» (ماندگارتر) (طه/۲۰،۱۲۷)، و‌«أخزی» (رسوا کننده‌تر) (فصّلت/۴۱،۱۶) تبیین کرده است. براساس روایتی، بخشی از آتش* آخرت، هفتاد بار با آب خاموش، سپس شعلهور شده تا به صورت آتش دنیا درآمده است.[۷۲] نکته دیگر این‌که انسان در صورت برخورد با مشکلات در دنیا، پس از مدّتی به آن‌ها عادت کرده، تحمل آن‌ها برایش آسان‌تر می‌شود؛ همان‌طور که از نعمت‌های یک‌نواخت نیز خسته و دل‌زده می‌گردد؛ امّا در آخرت، نه جهنّمیان به آتش خو می‌گیرند[۷۳]:«یُریدونَ أَن یَخرُجوا مِن النَّارِ و مَا هُم بِخرجِینَ مِنها...» (مائده/۵‌،۳۷) و نه بهشتیان از نعمت‌های آن دل‌زده و خسته می‌شوند[۷۴]:«...لاَ یَبغونَ عَنهَا حِوَلاً.» (کهف/ ۱۸، ۱۰۸)

۶‌) خیر و شرّ، سعادت و شقاوت، و‌مرگ و زندگی در دنیا به هم آمیخته‌اند: «... و نَبلوکُم بِالشَّرِّ والخَیرِ فِتنَةً...» (انبیاء/۲۱،۳۵) امّا این امور در آخرت، به طورکامل ازهم جدا می‌شوند[۷۵]:«إِنَّ یَومَ الفَصلِ‌کانَ مِیقتاً» (نبأ/۷۸،۱۷)چنان که دردنیا، صدق و کذب وحقّ و باطل به هم آمیخته‌اند؛ ولی آخرت روز جدایی حق‌ازباطل است. (مرسلات/۷۷، ۳۸) در آخرت، پرهیزگاران و تبه‌کاران از یک‌دیگر متمایز می‌شوند: «و‌امتَـزُوا الیومَ أیُّها المُجرِمُون.» (یس/ ۳۶، ۵۹‌؛ دخان/‌۴۴، ۴۰) در آن جا پلید و پاکیزه از هم جدا می‌شوند: «لِیَمیزَ اللّهُ الخَبیثَ من الطَّیّبِ» (انفال/‌۸‌، ۳۷) بنابر این در سرای آخرت جایی برای دروغ گفتن و کتمان حقیقت وجود ندارد. افزون بر این، در آن جهان گواهان و شاهدان متعدّدی وجود دارند که با وجود آن‌ها جایی برای پوشاندن حق باقی نمی‌ماند؛ مانند: پیامبران (نحل/ ۱۶، ۸۹)، امامان (بقره/ ۲، ۱۴۳)، فرشتگان (ق/۵۰‌، ۲۱)، زمین (زلزله/ ۹۹، ۴‌و ۵) و اعضا و جوارح. (نور/۲۴،۲۴)

۷) در آخرت تمام پراکندگی‌ها و انتشارهایی که در آسمان‌ها و زمین وجود دارند، به وحدت و تجمّع می‌گرایند[۷۶]:«و‌مِن ءَایـتهِ خَلقُ السَّمـوتِ والأَرضِ و ما بَثَّ فِیهما مِن دَابَّة و هو عَلی جَمعِهِم إِذَا یَشاءُ قَدِیرٌ» (شوری/۴۲،۲۹) و نیز تمام انسان‌ها در آن گرد آورده می‌شوند[۷۷]:«ذلکَ یَومٌ مَجموعٌ لَهُ النَّاسُ...» (هود/۱۱،۱۰۳) و «هـذا یوم الفصل جمعنـکم و الأوّلین.» (مرسلات/ ۷۷، ۳۸) به گفته خواجه نصیرالدّین طوسی، زمان، علّت تغیّر، و‌مکان علّت تکثّر است و تغیّر و تکثّر، علّت محجوب شدن برخی موجودات از برخی دیگر به شمار می‌رود و چون در قیامت، زمان و مکان مادّی مرتفع می‌شود، حجاب‌ها از بین می‌رود و خلق نخستین و واپسین مجتمع می‌شوند.[۷۸]

۸‌) در آخرت، مؤمنان به هر نوع خواسته‌ای که داشته باشند، رسیده، هیچ‌گاه ناکام نمی‌شوند[۷۹]: «... و فِیهَا ما تَشتَهیهِ الأَنفسُ و تَلَذُّ الأَعینُ...» (زخرف/۴۳،۷۱)، «... ولَکُم فِیهَا ما تَشتَهِی أَنفسُکُم و لَکُم فِیهَا ما تَدَّعُونَ» (فصلت/۴۱،۳۱) امّا کافران به هیچ یک از خواسته‌هایشان نخواهند رسید: «و‌حِیلَ بَینَهُم و بَینَ ما یَشتهونَ...‌.» (سبأ/۳۴،۵۴)

۹) در دنیا، غفلت، نادانی، مستی و فریب وجود‌دارد: «... و هُم فِی غَفلة مُعرِضونَ» (انبیاء/۲۱،۱)، «...و لـکِنَّ أَکثرَ النَّاسِ لاَیَعلمونَ» (نحل/۱۶،۳۸)، «لَعَمرُکَ إِنَّهُم لَفِی سَکرَتهِم یَعمَهونَ» (حجر/۱۵،۷۲)، «...مَا الحَیوةُ الدُّنیَا إِلاَّ مَتـعُ الغُرورِ» (آل‌عمران/۳،۱۸۵) ولی آخرت، عالم‌بینایی وعلم است[۸۰] و چون حجاب‌هاوپرده‌ها از جلو انسان‌ها برداشته می‌شود، انسان با بینشی درون‌گر، حقایق را درک می‌کند[۸۱]:«...فَکشَفنَا عَنکَ غِطاءَکَ فَبَصرُکَ الیَومَ حَدِیدٌ» (ق/۵۰‌،۲۲)، «... ویَعلمونَ أَنَّ اللّهَ هُوالحَقُّ‌المُبِینُ.» (نور/۲۴،۲۵)

۱۰) در آخرت، ابدان تابع نفوس است؛ بدین جهت کور دلان، از چشمان ظاهری نیز محروم خواهند بود: «و‌مَن أَعرَضَ عن ذِکرِی... و نَحشُرُه یومَ القیـمة أعمَی * قَال رَبِّ لِم حَشرتَنی أعَمی و قد کنتُ بَصیرًا...» (طه/ ۲۰، ۱۲۴ و ۱۲۵)[۸۲] و مشتهیات نیز به تبع شهوات آفریده می‌شوند، نه آن که خود برانگیزاننده شهوات باشند[۸۳]:«لهم ما یشاءون فیها» (ق‌/‌۵۰‌،‌۳۵) و «فیها ما تشتهیه الأنفُس» (زخرف/‌۴۳،‌۷۱).

۱۱) در آخرت، مقیاس‌های زمانی و مکانی که در دنیا وجود دارد، برچیده می‌شود: «... فی یوم کان مِقدارُه خمسینَ أَلفَ سَنة» (معارج/ ۷۰، ۴) و«جَنّة عَرضُها السّمـوتُ و الأرض.» (آل‌عمران/۳،۱۳۳)

● ایمان به آخرت در قرآن:

ایمان به آخرت، در کنار ایمان به خدا و ایمان به پیامبران قرار گرفته که نشان دهنده اهمّیّت آن است: «وَلـکِنَّ البِرَّ مَن ءَامَنَ بِاللّهِ وَ الیَومِ الأخِرِ وَالمَلـئِکَةِ والکِتـبِ وَالنَّبیِّینَ» (بقره/۲،۱۷۷) هم‌چنین به تصریح قرآن، ایمان* به آخرت، جزئی از دعوت سایر پیامبران نیز بوده؛[۸۴] چنان‌که در صحف ابراهیم و موسی(علیهما السلام)بر پایدار بودن آخرت تأکید شده (اعلی/۸۷‌،۱۷ـ۱۹) و شعیب(علیه السلام)قوم خود را به پرستش خدا و باور به آخرت ترغیب کرده است. (عنکبوت/۲۹،۳۶) یوسف(علیه السلام)از منکران خدا و آخرت دوری جسته، خود را در اعتقاد به مبدأ و آخرت، پیرو پدرانش ابراهیم و اسحاق و یعقوب می‌داند (یوسف/۱۲،۳۷ و ۳۸) هم‌چنین موسی(علیه السلام)قارون مال‌اندوز را به کار برای آخرت می‌خواند. (قصص/۲۸،۷۷) درباره جمعی از اهل کتاب، آمده است: از میان اهل کتاب، گروهی درست کردارند... به خدا و آخرت ایمان دارند. (آل‌عمران/ ۳، ۱۱۳ و ۱۱۴)

▪ آثار ایمان به آخرت:

ایمان و باور به سرای آخرت و اعتقاد به این که بین کردار انسان در دنیا و سرنوشت او در آخرت ارتباط وجود دارد، تأثیر بسیاری در روح و روان و نیز افعال اختیاری انسان دارد. برخی از آثاری که قرآن آن‌ها را ذکر کرده بدین شرح است: ۱.پای‌بندی به دستورهای الهی: ایمان به‌آخرت، موجب‌تسلیم شدن در برابر فرمان‌های خداوند، مانند جهاد (توبه/۹،۴۴)، انفاق در راه خدا (توبه/۹،۹۹)، مراقبت بر نماز (انعام/۶‌،۹۲)، تعمیر مساجد (توبه/۹،۱۸)، رعایت حقوق خانواده (بقره/۲،۲۲۸ و ۲۳۲) و شهادت به حق (طلاق/۶۵‌،۲) می‌شود. ۲.‌اطاعت از خدا و پیامبر و اولوا الامر: قرآن، لازمه ایمان به خدا و آخرت را اطاعت از خدا، پیامبر و اولیای امر می‌داند: «أَطِیعُوا اللّهَ و أَطِیعُوا الرَّسولَ و أُولِی الأَمرِ مِنکُم ... إِن کُنتُم تُؤمِنونَ بِاللّهِ و الیَومِ‌الأَخِرِ». (نساء/۴،۵۹) ۳.حق‌طلبی و ایمان به قرآن: کسانی که به آخرت ایمان می‌آورند، در مقابل حقیقت تسلیم بوده، به قرآن نیز ایمان می‌آورند: «وَالَّذِینَ یُؤمِنونَ بِالأَخِرةِ یُؤمِنونَ به.» (انعام/۶‌،۹۲) به گفته علاّمه طباطبایی، چون قرآن به آرامش آخرتی می‌خواند و از عذاب جاویدان برحذر می‌دارد، مؤمنان به آخرت و به آن ایمان می‌آورند.[۸۵] ۴.‌پیروی نکردن از شیطان: شیطان، بر مؤمنان به آخرت سلطه‌ای که به پیروی از او بینجامد ندارد:«و‌مَا کانَ لهُ عَلیهِم مِن سُلطـن إِلاَّ لِنَعلمَ مَن یُؤمِنُ بِالأَخِرةِ» (سبأ/۳۴،۲۱) زیرا تردید در امر آخرت عامل پیروی از شیطان است.[۸۶] ۵‌.‌آرامش*: انسانی که همه چیز را در زندگی دنیا خلاصه می‌کند و به آخرت ایمان ندارد، در زندگی احساس پوچی و بی‌هدفی می‌کند؛ از همین رو ناکامی‌ها، سختی‌ها و مصیبت‌ها و هم‌چنین ترس از مرگ و نابودی و نبود پناه‌گاه مطمئن و نگرانی از گذشته و فرصت‌های از دست رفته و وحشت از آینده، آرامش روحی و روانی او را سلب می‌کند؛[۸۷] در حالی که انسان معتقد به آخرت، دنیا را گذرگاه و وسیله‌ای برای رسیدن به هدف، و‌آخرت را هدف و مقصد جاودانی خود می‌شناسد. کسانی که به خدا و روز بازپسین ایمان آورده، کار نیکو انجام می‌دهند، نه ترسی دارند و نه اندوهی: «مَن ءَامَن بِاللّهِ و الیَومِ الأَخِرِ و عَمِلَ صـلحاً فَلاَ خوفٌ عَلیهِم و لاَ هُم یَحزَنونَ.» (مائده/۵‌،۶۹) نیز بقره/۲،۶۲‌. ۶‌. بهره‌مندی از نعمت‌های دنیایی با مصونیّت از عذاب آخرتی: ابراهیم(علیه السلام)در دعای خویش از خدا می‌خواهد که مکّه را شهری امن گرداند، و‌مردمش را ـ هرکس از آنان که به خدا و روز بازپسین ایمان بیاورد ـ از فرآورده‌های دنیا روزی بخشد: «و‌إِذ قَالَ إِبرهیمُ رَبِّ اجعَل هـذا بَلداً ءَامِناً و ارزُق أَهلَهُ مِنَ الثَّمرتِ مَن ءَامنَ مِنهُم بِاللّهِ والیَومِ الأَخِرِ». (بقره/۲،۱۲۶) خداوند ضمن پذیرش دعای ابراهیم(علیه السلام)بیان داشته که کافران از اهل مکّه را نیز از نعمت‌های دنیایی بهره‌مند می‌سازد؛ امّا در آخرت، این دو گروه از هم جدا و کافران به عذاب* آتش مبتلامی‌شوند. (بقره/۲، ۱۲۶) طبرسی «ثمرات» در آیه را به «انواع رزق» تفسیر کرده است.[۸۸] ۷. برخورداری از هدایت و رستگاری*: آنان که به آخرت یقین* داشته‌باشند، از هدایت الهی برخوردار بوده، هم‌آنان رستگارند: «و‌هُم بِالأَخرةِ هُم یُوقِنونَ * أُولـئِکَ عَلی هُدیً مِن رَبِّهِم و أُولـئِکَ هُمُ‌المُفلِحون.» (لقمان/۳۱،۴ و ۵) ۸‌.پاداش الهی: کسانی که به‌خدا و آخرت ایمان داشته، کارهای پسندیده انجام دهند، اجرشان نزد خدا محفوظ است:«مَن‌ءَامنَ بِاللّهِ و الیَومِ الأَخِرِ و‌عمِلَ‌صـلِحاً فَلهُم أَجرُهُم عِندَ رَبِّهِم» (بقره/۲،۶۲) و نیز نساء/۴،۱۶۲. ۹. رحمت و رضون الهی و بهشت: مؤمنان به خدا و آخرت، در‌جوار رحمت حق در‌می‌آیند: «ومِنَ الأَعرابِ مَن یُؤمنُ بِاللّهِ و‌الیَومِ الأَخِرِ ... سَیُدخِلُهُم اللّهُ‌فِی رَحمتِهِ» (توبه/۹،۹۹) و آیه ۲۲ مجادله/۵۸‌آنان را به بهشت*‌جاوید وعده می‌دهد. خداوند از آنان راضی است و آنان نیز از خدا راضی‌اند: «لا‌تَجِدُ قومًا یُؤمنونَ بِاللّهِ والیَومِ الأَخِرِ... رَضِیَ اللّهُ عَنهُم و رَضُوا عَنه.» ۱۰.‌خودسازی و پذیرفتن پند: کسانی که به خداو آخرت ایمان داشته باشند، پندهای الهی را می‌پذیرند: «ذلِکَ یُوعَظُ بهِ مَن کَانَ مِنکُم یُؤمنُ بِاللّهِ و الیَومِ الأَخِرِ...‌.» (بقره/۲، ۲۳۲) ایمان به آخرت، انسان را به تهذیب جان وا داشته و در پرورش روح نقش مؤثّری دارد.[۸۹]

علی خراسانی

[۲۱] مجموعه آثار، ج‌۲؛ حیات اخروی، ص‌۵۰۲‌.

[۲۲] المیزان، ج‌۷، ص‌۲۷.

[۲۳] عقل و اعتقاد دینی، ص‌۳۲۲؛ معاد در نگاه وحی و فلسفه، ص‌۷ تا ۳۵ و ۱۰۵ و ۱۰۶ و ۱۱۷ و ۱۱۸؛ مجموعه آثار، ج‌۱، عدل الهی، ص۲۰۱ ـ ۲۰۳.

[۲۴] تاریخ جامع ادیان، ص‌۷ ـ ۱۰ و ۲۳ و ۳۱ و ۵۷ و ۵۹ و ۹۱ و ۳۲۴؛ به سوی جهان ابدی، ص‌۱۵ ـ ۴۷.

[۲۵] مجموعه آثار، بازرگان، ج‌۹، درس دینداری، ص‌۳۲۲.

[۲۶] اوپانیشاد، ص‌۶۹ و ۱۱۳ و ۲۶۳ و ۳۱۱؛ بودا، ص‌۳۸۱ ـ ۴۰۶.

[۲۷] الحکمة المتعالیه، ج‌۹، ص‌۱۸۱ و ۱۸۲.

[۲۸] گنجینه‌ای از تلمود، ص‌۳۶۲ ـ ۳۶۵.

[۲۹] مجموعه آثار، بازرگان، ج‌۱، ذره بی انتها، ص‌۴۶۵ و ج‌۹، درس دینداری، ص‌۳۲۲.

[۳۰] مجموعه آثار، ج ۴، معاد، ص ۶۲۱ و ۶۲۲ و ۶۳۴.

[۳۱] معارف قرآن، ص ۴۸۲؛ آموزش عقاید، ج ۳، ص ۵.

[۳۲] مجموعه آثار، ج‌۲؛ حیات اخروی، ص‌۵۳۰ ـ ۵۳۴‌.

[۳۳] شیعه در اسلام، ص‌۱۰۲.

[۳۴] المعجم المفهرس، «آخرت».

[۳۵] التحقیق، ج‌۱، ص‌۴۵ و ۴۶.

[۳۶] مجمع‌البیان، ج‌۱، ص‌۱۲۳.

[۳۷] تفسیر ملاصدرا، ج‌۱، ص‌۳۰۳.

[۳۸] التفسیر الکبیر، ج‌۲۸، ص‌۳۰۳.

[۳۹] معادشناسی، ج‌۲، ص‌۲۶۳ و ۲۶۴ و ۲۶۷.

[۴۰] مفاتیح الغیب، ج‌۲، ص‌۷۲۰؛ التحقیق، ج‌۱، ص‌۴۶.

[۴۱] المیزان، ج‌۲، ص‌۱۲۲ و ۱۱، ص‌۸‌.

[۴۲] التحقیق، ج‌۱، ص‌۴۶.

[۴۳] مفاتیح الغیب، ج‌۲، ص‌۷۲۰.

[۴۴] جامع‌البیان، مج‌۲، ج‌۲۴، ص‌۹۰؛ قرطبی، ج‌۱۹، ص‌۹۰.

[۴۵] احیاء علوم‌الدین، ج‌۱، ص‌۱۹۹ و ۲۰۱.

[۴۶] مفاتیح الغیب، ج‌۲، ص‌۶۸۸ و ۶۸۹‌.

[۴۷] حاشیه بر شرح منظومه، ص‌۴۵.

[۴۸] الحکمة المتعالیه، ج‌۹، ص‌۱۵۷ و ۲۰۳ و ۲۰۴؛ المیزان، ج‌۱۲، ص‌۸۸ و ۸۹‌.

[۴۹] الشواهدالربوبیّه، ص۲۶۷ و ۲۶۸؛ مفاتیح‌الغیب، ج۲، ص۶۸۶ـ۶۸۹‌.

[۵۰] رسائل اخوان الصفا، ج‌۳، ص‌۲۹۴.

[۵۱] مجموعه آثار، ج‌۲، حیات اخروی، ص‌۵۲۳‌.

[۵۲] علم الیقین، ج‌۲، ص‌۱۰۵۶ ـ ۱۰۶۴.

[۵۳] پادشاهی خدا، ص‌۱۲۶.

[۵۴] مجموعه آثار، ج‌۴، معاد، ص‌۸۰۹‌.

[۵۵] الذخیره، ص‌۵۲۷‌؛ نظریّات علم کلام، ص‌۴۸۷ و ۴۸۸.

[۵۶] مفاتیح الغیب، ج‌۲، ص‌۷۶۴.

[۵۷] المظاهر الالهیّه، ص‌۹۳ و ۹۴؛ جامع البیان، مج‌۱۳، ج‌۲۵، ص۶۴ و ۶۵‌؛ علم الیقین، ج‌۲، ص‌۱۲۹۴.

[۵۸] المیزان، ج‌۴، ص‌۲۲ و ۲۳، الحکمة المتعالیه، ج‌۹، ص‌۳۱۹.

[۵۹] المیزان، ج‌۲۰، ص‌۱۴۸.

[۶۰] المیزان، ج‌۱۲، ص‌۳۲۰؛ الذخیره، ص‌۵۲۴‌؛ المنقذ، ج۲، ص‌۱۸۱ و ۲۰۳.

[۶۱] مجموعه آثار، بازرگان، ج‌۱، ذره بی‌انتها، ص‌۵۰۳‌.

[۶۲] الامالی، طوسی، ص‌۲۳۷؛ بحار الانوار، ج‌۱۰۱، ص‌۱۰۳.

[۶۳] علم الیقین، ج‌۲، ص‌۱۲۹۳ و ۱۲۹۴ و ۱۳۱۸.

[۶۴] المیزان، ج‌۱۳، ص‌۳۲۵؛ مجموعه آثار، ج‌۲، حیات اخروی، ص۵۲۱ و ۵۲۲‌؛ معاد در نگاه وحی و فلسفه، ص‌۳۲۶ و ۳۲۹.

[۶۵] المیزان، ج‌۱۵، ص‌۹۵ و ج‌۷، ص‌۵۰‌.

[۶۶] جامع‌البیان، مج‌۱۱، ج‌۲۱، ص‌۱۶ و ۱۷.

[۶۷] المیزان، ج‌۱۹، ص‌۲۲۹ و ج‌۱۲، ص‌۵۸‌.

[۶۸] همان، ج۱۸، ص۳۲۷؛ مجموعه آثار، ج۱، عدل الهی، ص۲۹۷ و ۳۰۱ و ۳۳۷.

[۶۹] المیزان، ج‌۱۳، ص‌۷۰؛ الحکمة المتعالیه، ج‌۹، ص‌۱۷۵ و ۱۷۶.

[۷۰] نورالثقلین، ج‌۳، ص‌۱۴۷ و ۱۴۸.

[۷۱] المیزان، ج‌۱۲، ص‌۳۱۸.

[۷۲] بحارالانوار، ج‌۸‌، ص‌۲۸۸.

[۷۳] المیزان، ج‌۴، ص‌۲۲.

[۷۴] مجموعه آثار، ج‌۲، حیات اخروی، ص‌۵۲۴‌.

[۷۵] مجموعه آثار، ج‌۱، عدل الهی، ص‌۲۲۱ ـ ۲۲۳ و ج‌۴، معاد، ص‌۶۲۴ و ۶۲۵‌؛ به سوی جهان ابدی، ص‌۳۷۱ و ۳۷۲.

[۷۶] الحکمة المتعالیه، ج‌۹، ص‌۳۰۷ و ۳۰۸.

[۷۷] همان، ج۹، ص‌۳۱۴؛ المیزان، ج۱۱، ص‌۷.

[۷۸] آغاز و انجام، ص‌۲۳.

[۷۹] الحکمة المتعالیه، ج‌۹، ص‌۳۱۹.

[۸۰] المیزان، ج‌۳، ص‌۹۶ و ج‌۲۰، ص‌۱۰۶ و ج‌۱۳، ص‌۳۲۲.

[۸۱] مجموعه آثار، ج‌۲، حیات اخروی، ص‌۵۲۴‌.

[۸۲] مفاتیح‌الغیب، ج‌۲، ص‌۷۱۱؛ منتخباتی از آثار حکما، ج‌۲، ص‌۳۷.

[۸۳] مفاتیح‌الغیب، ج‌۲، ص‌۷۱۱؛ منتخباتی از آثار حکما، ج‌۲، ص‌۳۷.

[۸۴] نثر طوبی، ج‌۱، ص‌۱۲.

[۸۵] المیزان، ج‌۷، ص‌۲۸۰.

[۸۶] همان، ج‌۱۶، ص‌۳۶۶.

[۸۷] معاد از نظر روح و جسم، ج‌۱، ص‌۴۴.

[۸۸] مجمع‌البیان، ج‌۱، ص‌۳۸۷.

[۸۹] تفسیر موضوعی، ج‌۲، ص‌۵۴۵‌.

[۹۰] معارف قرآن، ص‌۵۰۲‌؛ مجموعه آثار، ج‌۲، حیات اخروی، ص‌۵۲۰‌.

[۹۱] مجموعه آثار، ج‌۱؛ عدل‌الهی، ص‌۲۳۷.

[۹۲] همان، ص‌۲۳۸.

[۹۳] بحار الانوار، ج‌۷، ص‌۲۲۸ و ۲۲۹.

[۹۴] مجموعه آثار، ج ۱، عدل الهی، ص ۲۰۲ ـ ۲۰۴.

[۹۵] المظاهر الالهیّه، ص‌۸۶‌؛ پادشاهی خدا، ص‌۱۲۷.

[۹۶] عوالی اللئالی، ج‌۱، ص‌۲۶۷.

[۹۷] المیزان، ج ۱۸، ص ۴۰.

[۹۸] مجمع‌البیان، ج۷، ص۴۱۶؛ المیزان، ج‌۱۶، ص‌۷۶.

[۹۹] الحکمة المتعالیه، ج‌۹، ص‌۱۵۳.

[۱۰۰] جامع‌البیان، مج‌۲، ج‌۲، ص‌۵۰۲‌.

[۱۰۱] مجمع‌البیان، ج‌۴، ص‌۴۵۳.

[۱۰۲] التفسیر الکبیر، ج‌۳۱، ص‌۱۴۹.

[۱۰۳] المیزان، ج‌۱۲، ص‌۱۳.

[۱۰۴] همان، ج‌۱۸، ص‌۴۰.

[۱۰۵] نهج البلاغه، حکمت ۱۰۳، ص‌۶۷۲‌.

[۱۰۶] مجموعه آثار، ج‌۱۶، سیری درنهج‌البلاغه، ص‌۵۸۴‌.

[۱۰۷] المیزان، ج‌۱۳، ص‌۱۶۹.

[۱۰۸] مجمع‌البیان، ج‌۶‌، ص‌۶۶۳ و ۶۶۴‌.

[۱۰۹] معارف قرآن، ص‌۵۰۲ و ۵۰۳‌.

[۱۱۰] مجموعه آثار، ج‌۱۶؛ سیری درنهج‌البلاغه، ص‌۵۸۳‌.

[۱۱۱] مجمع البیان، ج‌۱، ص‌۵۳۰‌.

[۱۱۲] مجمع البیان، ج‌۷، ص‌۴۱۶.

[۱۱۳] المیزان، ج‌۱، ص‌۴۴ و ۴۵.

[۱۱۴] مجمع‌البیان، ج ۱، ص ۱۳۵.

[۱۱۵] المیزان، ج‌۱۵، ص‌۳۱ و ۳۳.

[۱۱۶] پیام قرآن، ج‌۵‌، ص‌۴۰۳.

منابع:

آموزش عقاید؛ احیاء علوم الدین، غزالی؛ الامالی، طوسی؛ انسان از آغاز تا انجام؛ اوپانیشاد؛ بحارالانوار؛ به سوی جهان ابدی؛ بودا؛ پادشاهی خدا؛ پیام قرآن؛ تاریخ جامع ادیان؛ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم؛ التفسیر الکبیر؛ تفسیر القرآن الکریم، ملاصدرا؛ تفسیر موضوعی، جوادی آملی؛ تفسیر نور الثقلین؛ جامع‌البیان عن تأویل آی القرآن؛ الجامع لأحکام القرآن، قرطبی؛ الحکمة المتعالیه، ملاصدرا؛ الذخیره؛ رسائل اخوان الصفا؛ شرح منظومه، سبزواری؛ الشواهد الربوبیّه؛ شیعه در اسلام؛ عقل و اعتقاد دینی؛ علم الیقین؛ عوالی اللئالی؛ گنجینه‌ای از تلمود؛ مجمع‌البیان فی تفسیرالقرآن؛ مجموعه آثار، بازرگان؛ مجموعه آثار، مطهری؛ المظاهرالالهیه؛ معارف قرآن؛ معاد از نگاه وحی و فلسفه؛ معاد از نظر روح و جسم؛ معادشناسی؛ المعجم المفهرس؛ مفاتیح الغیب؛ منتخبی از آثار حکماء؛ المنقذ؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ نثر طوبی؛ نهج البلاغة.

---