ساختارشکنی طنز رادیویی با «دلخنده»

گزارشی از آنچه در پشت صحنه برنامه پرشنونده رادیو ایران اتفاق افتاد

استودیوی ۲۶ساختمان شهدای رادیو، محل ضبط برنامه «دلخنده» است. در تاقچه پشت اتاقک شیشه‌ای متن‌ها چیده شده است. آسیه گرجی هر از گاهی یواشکی دور از چشم امیرعباس اشرف (تهیه‌کننده)، برگه‌ها را بر می‌دارد تا بداند محتوای تکست‌ها چیست. بازیگران تک‌تک از راه می‌رسند و با اشاره صابری (کارگردان) مشغول تمرین بخش طنز «کتابخانه» می‌شوند.

من هم روی صندلی کنار نیمکتی که گیلدا حمیدی یکی از بازیگران برنامه نشسته، می‌نشینم و از نزدیک نظاره‌گر تمرینشان می‌شوم! آسیه گرجی و رامین جوادپور زیر لب شروع به صحبت می‌کنند تا صدای همهمه در کتابخانه به دست آید. پس از آن، علیرضا تابان در نقش کتاب تاریخ با صدایی خسته می‌گوید: «چه خبر است یاران؟ اندکی سکوت بفرمایید... تجربه من که کتاب تاریخ باشم، نشان می‌دهد با صبر کردن و گذشت زمان خیلی چیزها حل می‌شود!» رامین جوادپور در نقش کتاب آموزش ویندوز که حکایت جوان نسل چهارمی است، می‌گوید: «ببین فسیل... ما مثل تو نیستیم» که صابری اشاره می‌کند: لحن صدایت را عوض کن! وقتی جوادپور می‌خواهد برای بار دوم تیپ بگیرد، اشرف رو به او می‌گوید: نه به صورت یک لمپن، بلکه لحن جوان پرشور امروزی را بگیر و اجرا کن. وقتی کتاب‌های راز موفقیت و حافظ به زبان می‌آیند و صحبت می‌کنند، نوبت آن می‌رسد که آسیه گرجی در نقش کتاب آشپزی بگوید: «وا! کجا آمار مطالعه پایینه؟» اشرف اشاره می‌کند که باید صدای شخصیت طوری باشد که او کمی چاق‌تر به نظر برسد! از اتاقک شیشه‌ای بیرون می‌آیم. با صدای۱،۲،۳ اشرف، ضبط برنامه شروع می‌شود.

● حرکت به سمت طنز فاخر

امیرعباس اشرف درباره تهیه برنامه می‌گوید: قبل از این‌که دفتر طنز شکل بگیرد، دلخنده به صورت آرشیوی و در بخش‌های ۲۰ دقیقه‌ای شامل گلچینی از دو برنامه «صبح جمعه با شما» و «جمعه ایرانی» از رادیو ایران پخش می‌شد. بعد از این‌که دفتر طنز شکل گرفت، براساس سیاست شبکه و گسترش برنامه‌های طنز، تصمیم بر این گرفته شد در طول ایام هفته، برنامه به صورت یک برنامه مستمر تولیدی ادامه یابد.

اشرف با اشاره به بازیگران این برنامه طنز می‌گوید: ابتدا امیرحسین مدرس، مژگان عظیمی، کریم بیانی، زهرا مهرافزا، آسیه گرجی، گیلدا حمیدی، تورج نصر و رامین جوادپور به گروه پیوستند. بعد از مدتی مهرافزا و مدرس از گروه جدا شدند و به جایشان علیرضا تابان و ناهید امیریان (با سابقه چند ساله در دوبلاژ) به دلخنده اضافه شدند. کارگردانی قطعات نمایشی را محمود صابری و مجتبی تیموری نیز آهنگسازی برنامه را به عهده گرفتند.

او با اعلام این‌که پخش برنامه دلخنده از شهریور سال ۹۱ از رادیو ایران آغاز شده، به تغییر ساعت این برنامه اشاره می‌کند و می‌گوید: این برنامه از شنبه تا چهارشنبه و در نیمه اول سال از ساعت ۱۷ و ۴۵ تا ۱۸ و در نیمه دوم سال از ساعت ۱۹ و ۲۵ دقیقه تا ۱۹ و ۴۰ دقیقه پخش می‌شود.

این تهیه‌کننده و سردبیر برنامه‌های دفتر طنز رادیو ایران، نویسندگان برنامه دلخنده را متفاوت از کوی نشاط می‌داند و می‌گوید: نویسندگان دلخنده، از نویسندگان شناخته شده طنز مطبوعاتی هستند. نسیم عرب‌امیری، سمیرا بابایی، الهام نظام جو و حمید پارسا به سرپرستی علی زراندوز بخش‌های مختلف برنامه را نویسندگی می‌کنند.

سردبیر و تهیه‌کننده دلخنده، ارتباط دوسویه با مخاطبان این برنامه‌ها را از اهم اولویت‌های مورد نظر رادیو ایران می‌داند.

● هدف، سرگرم کردن مردم

وقتی نمایش «مهمان ویژه» با اجرای آسیه گرجی، علیرضا تابان و کریم بیانی ضبط می‌شود فرصت را غنیمت شمرده و با رامین جوادپور، خواننده و بازیگر همصحبت می‌شوم. او درخصوص برنامه طنز دلخنده می‌گوید: در اجرای ترانه‌های طنز در این برنامه از کارهایی که برای مردم ملموس و شناخته شده است استفاده می‌شود. به این ترتیب که به جای سروده آن، از شعر و ترانه‌هایی که نویسندگان دلخنده نوشته‌اند، استفاده کرده و در استودیو خوانده می‌شود.

وی ادامه می‌دهد: موسیقی در دو برنامه دلخنده و کوی نشاط از جایگاهی خاص برخوردار است، چون برای مردم قابل درک است و فضا را جالب می‌کند.

او که سابقه ۲۲ سال همکاری با رادیو را دارد و از چهار سالگی کار خود را با برنامه «سلام کوچولو» رادیو ایران آغاز کرده، می‌گوید: بازیگری رادیو سخت‌تر از بازیگری تلویزیون است بخصوص برنامه‌های طنز رادیو، چون در تلویزیون چهره دیده شده و خیلی از مفاهیم با چهره منتقل می‌شود، اما در رادیو این صداست که باید بار طنز و مفاهیم برنامه را به گوش مخاطب برساند.

خواننده و بازیگر برنامه طنز دلخنده ادامه می‌دهد: خوشبختانه برنامه‌سازان در برنامه‌های دلخنده و کوی نشاط از هنرمندان قدیمی رادیو نیز استفاده می‌کنند؛ کسانی که صدایشان برای مردم آشناست و از آنها خاطره‌ای دارند. همچنین گاهی از بخش‌هایی استفاده می‌شود که برای مخاطب آشناست، به طور مثال آیتم پینوکیو در دلخنده و با اجرای صداپیشگان این اثر یادآور خاطرات کارتون پینوکیودر ذهن‌هاست و مخاطب را جذب کرده تا این آیتم جدید را گوش کند.

جوادپور ادامه می‌دهد: سعی می‌کنم به بهترین شکل بازی یا خوانندگی خود را اجرا کنم تا در ساعاتی که مردم از سرکار به منزل برمی‌گردند، با شنیدن این برنامه خستگی روزانه‌شان رفع شود.

● ساختارشکنی در طنز

محمود صابری، کارگردان برنامه دلخنده با اشاره به این‌که با نگاهی متفاوت به طنز رادیویی، ساخت این برنامه را آغاز کرده است، می‌گوید: قبل از این، طنز رادیویی یک چارچوب و تعریف خاصی داشت که مخاطبان به آن خوگرفته و برنامه‌سازان ناخودآگاه به آن گرایش پیدا کرده بودند، اما ما می‌خواستیم نوع دیگری از برنامه‌های طنز رادیویی ارائه کنیم، به طوری که مخاطب با شنیدنش بتواند فضای ساخته شده را به صورت بصری تصور کند.

کارگردان برنامه دلخنده با اشاره به مشکلاتی که در این خصوص وجود داشته و دارد، ادامه می‌دهد: برای این ساختارشکنی و آشنایی‌زدایی در طنز رادیویی با مشکلاتی روبه‌رو بودیم و یکی از این مشکلات، این بود که مخاطب تا امروز این گونه برنامه طنز نشنیده بود و سلیقه‌اش براساس قالب و تعریف برنامه‌های قبلی طنز رادیویی شکل گرفته بود. شکستن این قالب سلیقه‌ای و تغییر ساختار، مستلزم زمان بیشتری بود تا مخاطب ساختار جدید طنز را بشنود و خودش را با آن هماهنگ کند. در نهایت با صحبت‌هایی که با مسئولان داشتیم و با صبر و تحمل مدیران رادیو و همراهی آنها با برنامه‌سازان، به آن چیزی که می‌دانستیم رسیدیم.

● خنداندن نه به هر قیمت

در حالی که مجتبی تیموری، ساز خود را کوک می‌کند علی زراندوز، سرپرست نویسندگان برنامه دلخنده که طنز را از شانزده سالگی و از نشریه گل‌آقا شروع کرده، می‌گوید: در جلسه‌ای که به همت علیرضا عباس‌زاده، مدیر طرح و برنامه رادیو ایران برگزار شده بود، پیشنهاد برنامه طنزی دادیم که با سایر برنامه‌های طنز متفاوت باشد. علاوه بر قالب‌های نمایشی استاندارد و حرفه‌ای، به مسائل جامعه به صورت ریشه‌ای و بنیادی بپردازد.

زراندوز ادامه می‌دهد: دلخنده نسبت به برنامه‌های طنز دیگری که پخش می‌شود، برای خودش استانداردهایی خاص دارد. از سبک معینی پیروی می‌کند، ضرباهنگش مقداری کندتر است و دیگر خبری از سوت و دست و تقلید صدا در آن نیست. ما در این برنامه صرفا سعی کرده‌ایم حرف‌ها و نقدهایی را که به جامعه و افراد وارد می‌شود، در قالبی سنگین‌تر با لایه‌های طنزی که بیانش متفاوت است، ارائه کنیم.

زراندوز با اشاره به این‌که به هر قیمتی نمی‌خواهیم مخاطب خود را بخندانیم، می‌گوید: معتقدم دو برنامه دلخنده و کوی نشاط از یک فکر سرچشمه گرفته است تا طنزی که به مخاطب ارائه می‌دهند، سنگین‌تر و اساسی‌تر باشد و به نوعی، یک رنگ و لعاب ادبی به طنز در این دو برنامه زده شده است.

وقتی از سرپرست نویسندگان برنامه دلخنده می‌پرسم آیا قرار است برنامه دلخنده با برنامه جمعه ایرانی رقابت کند، رسانه را به یک سوپرمارکت تشبیه می‌کند و می‌گوید: در دهه‌های گذشته ما فقط دو کانال تلویزیونی داشتیم و یک برنامه طنز شاخص در رادیو وجود داشت. مخاطب آنجا قدرت انتخاب نداشت اما در حال حاضر با وجود ۲۰ کانال تلویزیونی و افزایش برنامه‌های طنز، این قدرت نزد مخاطب بیشتر شده است. دلخنده و کوی نشاط هم قرار نیست جای هیچ برنامه طنز دیگری را در رادیو بگیرد.

● هنر شاد کردن مردم

گیلدا حمیدی ـ که بازیگری رادیو را با برنامه کوی نشاط شروع کرده و ده سال سابقه فعالیت در بازیگری تئاتر تلویزیون دارد و از سال ۸۰ تا امروز در دوبله نیز فعالیت داشته است ـ با اشاره به تیم برنامه دلخنده می‌گوید: گروه سازنده برنامه بسیار صمیمی و حرفه‌ای هستند و این تیم واقعا آدم را ترغیب می‌کند با آنها همکاری داشته باشی.

حمیدی، متن‌های برنامه را خوب، انتقادی و در عین حال طنز می‌داند که شنیدنش برای مردم سرگرم‌کننده است و باعث می‌شود مخاطب در کنار سرگرم‌شدن به فکر فرو رود.

● نقش موسیقی

وقتی ترانه‌ای را رامین جوادپور اجرا می‌کند،مجتبی تیموری که آهنگسازی برنامه دلخنده را به عهده دارد، می‌گوید: موسیقی در برنامه‌های طنزنقش تعیین کننده‌ای دارد و به جرات می‌توان گفت: ۵۰ درصد بار مسئولیت بر دوش موسیقی است به همین علت ما تمام تلاشمان را به کار می‌بندیم قطعاتی انتخاب کنیم یا بسازیم که با حال و هوای بخش‌ها همخوانی داشته باشد. در ضمن حس شادی را به مخاطب منتقل کند و از اثرگذاری لازم نیز برخوردار باشد.

وقتی استودیو را ترک می‌کنم متوجه می‌شوم تیتراژ برنامه با صدای رامین جوادپور با شعری از میلاد سلطان علی‌پور، آهنگسازی و تنظیم مجتبی تیموری برای چندمین بار پخش می‌شود.

زهره زمانی